Qazaqstan men Resey arasyndaghy syrtqy sayasy operasiyalyq logika ózara týsinistik mәrtebesin rastap qana qoymay, sanaly tandaudy belgileydi: Resey Qazaqstan ýshin odaqtas memleket qana emes, ekonomikalyq jәne infraqúrylymdyq manyzy bar strategiyalyq seriktes bolyp qala beredi. Qasym-Jomart Toqaevtyng Mәskeuge sapary ekijaqty yntymaqtastyqtyng osy praktikalyq baghytyn taghy da atap kórsetedi jәne sonymen birge astanany ózining syrtqy sayasy avtonomiyasyn naqty esepteu qajettiligining aldyna qoyady.

Alayda, búl dizaynnyng beriktigi dausyz emes. Bir jaghynan, Qazaqstan Reseymen túraqty ózara is-qimylgha múqtaj: tauar-shiykizat tizbegi, energetika, logistika jәne ortaq tarihy fon ózara tiyimdilikke negiz jasaydy. Ekinshi jaghynan, geosayasy jәne institusionaldyq tәuekelder artyp keledi: reseylik tranzit pen investisiyalargha tәueldilik, reseylik bastamanyng kýshengi jaghdayynda Qazaqstannyng manevr erkindigining yqtimal taryluy.

Búl maqalanyng maqsaty mәlimdeme shenberinen shyghu: «qanday qújatqa qol qoyyldy» jәne «qanday sózder aityldy» ghana emes, sapar barysynda qol qoyylghan kelisimderding maqsattary, shekteuleri men útymdylyghyn tereng taldau. Maqalada ekonomikalyq mýddelerdin, әriptestikting institusionaldyq dengeyi men syrtqy syn-tegeurinderding qalay salystyrylatynyn jәne mәlimdelgen yntymaqtastyq formattary Qazaqstannyng derbestigin saqtay otyryp, praktikalyq nәtiyjelerge ainala alatynyna saraptamalyq bagha beriledi.

1. 1-shi kýngi kelissózderding negizgi oqighalary men ekpinderi

Qasym-Jomart Toqaevtyng 2025 jylghy 11-12 qarashadaghy Reseyge sapary kórshiles eki el arasyndaghy hattamalyq almasudyng kezekti elementi ghana emes. Ol diplomatiyanyng negizgi prinsipterine, qúrmetke, tepe-tendikke jәne dәiektilikke oraludy bildirdi. Mәskeu Vnukovo-2 әuejayyna qúrmetti qarauylmen, orkestrmen jәne әnúrandarmen kelu rәsimi Resey Qazaqstandy erekshe dengeydegi seriktes retinde qabyldaytynyn atap ótti. Biraq Toqaevtyng ózi ýshin búl sapar simvoldyq qúrmet emes, qarqyndy ózgerip jatqan halyqaralyq koniunktura ayasynda túraqty sayasy dialogty saqtaudaghy múqiyat tekserilgen qadam boldy.

Toqaevtyng alghashqy saghattarynan bastap ekpinderin qalay salghany erekshe nazar audarugha túrarlyq. Onyng qazaq tilinde ótken MMHQY studentterimen kezdesui jay ghana sypayylyq qimyly emes edi. Búl mәdeny senimdilik pen últtyq biregeylikting kórinisi, reseylik auditoriyagha ghana emes, qazaqstandyq júrtshylyqqa da baghyttalghan Joldau boldy. Yaghni, yntymaqtastyq tәuelsizdikti joqqa shygharmaydy. Preziydentting sózinde «Qazaqstan – egemen memleket» - qazirgi qazaqstandyq syrtqy sayasat filosofiyasyn aiqyndaytyn formula emes, prinsip seziledi. Búl sәtti Toqaev saylanghan sәtten bastap damytyp kele jatqan «Qadir-qasiyet diplomatiyasynyn» jalghasy retinde qarastyrugha bolady: seriktestikke ashyq, biraq baghynbay jәne tәueldiliksiz.

Resey basshysy Vladimir Putinmen beyresmy jaghdayda bolghan dialog elder arasyndaghy qatynastardyng jetiluining kórinisi boldy. Eki kóshbasshy da yntymaqtastyqtyng túraqtylyghyn jәne «kýrdeli mәselelerdin» joqtyghyn atap ótti. Biraq búl diplomatiyalyq formulanyng artynda kóp nәrse bar. Toqaev «Memleket basshylarynyng kýshimen joyylatyn tabighy aiyrmashylyqtar» turaly aitqan kezde, búl ekijaqty baylanystardyng kýrdeli tabighatyn týsinudi kórsetedi: olar iydealizasiyagha emes, mýddelerdi ýilestiru boyynsha túraqty júmysqa negizdelgen. Putiyn, óz kezeginde, sapardyng institusionaldyq akt retindegi manyzdylyghyn atap ótti, búl yaghny jeke kezdesu ghana emes, sayasy sabaqtastyq pen memleketaralyq senim formatyn bekitu.

Sapar baghdarlamasynda «belgisiz jauynger beyiti» memorialyna gýl shoqtaryn qoi rәsimi erekshe oryn aldy. Búl rәsim tek eske alu ghana emes, tarih pen qazirgi zamannyng qiylysu nýktesi. Soghys jyldarynda ondaghan diviziyalar qúrylghan Qazaqstan Reseyge jalpy jeniske qosqan ýlesin eske týsiredi jәne osylaysha tarihy múradaghy moralidyq tendikti bekitedi.

Toqaevtyng Resey Federaldy Jinalysy Federasiya Kenesining Tóraghasy Valentina Matviyenkomen kezdesui RF Preziydentimen kezdesuden de kem emes boldy. Búl dialogta sapardyng strategiyalyq sipatynyng negizgi markerleri aityldy. Memleket basshysy ony «aralyq oqigha» dep atap, eki elding qarym-qatynasy jana dengeyge shyghyp jatqanyn atap ótti. Búl sózder sandyq keneytudi emes, sapalyq qayta baghalaudy bildirui mýmkin. Yaghni, dostyq deklarasiyalarynan ekonomikada, gumanitarlyq salada jәne zannamalyq ýilestirude praktikalyq ózara әrekettesuge kóshu. Matviyenko Toqaevtyng «Resey gazetindegi» avtorlyq maqalasyn tereng jәne mazmúndy dep atap ótkendey, sapar tek diplomatiyalyq qana emes, sonymen birge ziyatkerlik kýsh-jigermen Resey-Qazaqstan dialogynyng semantikalyq shenberin týsinumen qatar jýrdi.

Búl rette kezdesuding subtekstinde shekteulerdi ózara týsinu kórinedi. Resey Qazaqstandy eng jaqyn seriktes retinde kóredi, biraq onyng kópvektorly tabighatyn týsinedi. Qazaqstan óz kezeginde tәueldiliksiz adaldyqty, teng syilastyqty kórsetedi. Múnday tendik joghary dәldikti talap etedi, dәl osy sapa Toqaevtyng diplomatiya tәsilin erekshelendiredi. Onyng stiyli sabyrly, útymdy, syrtqy kórinisi joq, biraq ishki strategiyalyq logikasy bar. Búl emosiyalar men úrandargha emes, jetiluding sayasy mәdeniyetine negizdelgen diplomatiya.

2. Qol jetkizilgen kelisimderding negizgi nәtiyjeleri men mәni

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng 2025 jylghy 12 qarashadaghy Mәskeuge sapary ekijaqty diplomatiyanyng basty oqighasy boldy jәne Qazaqstan men Resey qarym-qatynastarynyng jana institusionaldyq kezenge ótuin belgiledi. Kremlide ótken kelissózder memleketaralyq qatynastardy jan-jaqty strategiyalyq seriktestik pen odaqtastyq dengeyine kóshiru turaly Deklarasiyagha qol qoimen ayaqtaldy. Búl qújat ekijaqty ýilestiruding naqty jaghdayyn bekitip, oghan zandy jәne úzaq merzimdi sipat berdi.

Qasym-Jomart Toqaevtyng aituynsha, «Memleketterimiz arasyndaghy strategiyalyq seriktestik pen odaqtastyq qatynastar – sayasy sypayylyq ýshin aitylghan sóz emes, ózara yntymaqtastyghymyzdyng mәnin ashatyn sipattau». Búghan jauap retinde Vladimir Putin «Qazaqstan men Resey – jaqyn seriktes, dostas әri odaqtas elder. Búl naqty isterden bayqalady. Resey – Qazaqstannyng jetekshi sauda-ekonomikalyq seriktesterining biri jәne basty investorlar qatarynda. Byltyr sauda ainalymy 27 milliard dollardan asty. Biylghy 9 aida búl kórsetkish 20 milliard dollargha jetti» - dep atap ótti. Kóshbasshylardyng ritorikasynyng ózi syrtqy sayasy turbulenttilik jaghdayyndaghy pozisiyalardyng túraqty ózara týsinistigi men tepe-tendigin kórsetedi.

Ortalyq ekonomikalyq baghdar tauar ainalymyn 30 milliard dollaryna deyin jetkizu maqsatyn belgiledi. Búl kórsetkish deklarativti emes, 2024 jyldyng ayaghynda ózara sauda 27 milliard dollargha jetti, al 2025 jyldyng toghyz aiynda ol 20 milliard dollardan asty. Resey investisiyalar boyynsha birinshi oryndy iyelene otyryp, Qazaqstannyng iri sauda jәne investisiyalyq seriktesi mәrtebesin saqtap otyr. Jinaqtalghan reseylik investisiyalar 27 milliard dollardan asty, al Reseydegi qazaqstandyq investisiyalar shamamen 9 milliard dollardy qúraydy. Qazaqstan aumaghynda reseylik kapitaly bar 20 mynnan astam kompaniya júmys isteydi, al birlesken jobalar portfeli 175 pozisiyagha jetti.

Atom energetikasyna erekshe nazar audarylady. Qazaqstan «Rosatomnyn» qatysuymen alghashqy atom elektr stansiyasyn salu jobasyn is jýzinde iske asyrugha kóshuge dayyn ekenin mәlimdedi. «Kóp úzamay «Rosatommen» stansa qúrylysyn bastaugha mýmkindik beretin óte manyzdy kelisimderge qol qoyamyz. Búl – serpindi joba. Óitkeni atom elektr stansasy ghana salynbaydy, mýldem jana sala payda bolady», - dep atap ótti Toqaev. Búl ekpin energetikalyq yntymaqtastyqty infraqúrylymnan tys tehnologiyalyq jәne kadrlyq egemendik salasyna әkeledi.

Jeke blok, seriktestikting túraqtylyghynyng úzaq merzimdi faktory retinde bilim beru. Qazaqstanda Resey JOO-nyng toghyz filialy júmys isteydi, onyng ishinde MMU, MMHQY jәne «MIFI» Últtyq yadrolyq zertteu uniyversiyteti olardyng bazasynda tórt myngha juyq student oqidy. 2025 jyly Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Ombyda óz filialyn ashty, búl qazaqstandyq joghary oqu ornynyng Reseyde boluynyng alghashqy ýlgisi boldy. Kelissózder barysynda Toqaev: «Biz memleketterimizding jastary ýshin jaghday jasap, olargha dostyq pen yntymaqtastyq estafetasyn beruimiz kerek», - dep atap ótti.

Sapardyng manyzdy elementi Oral qalasynda beynekonferensiya formatynda ótken Qazaqstan men Reseyding XXI óniraralyq yntymaqtastyq forumy boldy. Onyng taqyryby «júmysshy mamandyqtary – ekonomikanyng ósu drayveri» boldy, búl eki elding strategiyalyq logikasyn kórsetedi: industriyalandyrugha, sifrlandyrugha jәne kadrlardy dayarlaugha stavka. Qazaqstan tehnikalyq jәne kәsiptik bilim berudi reformalau boyynsha sharalar keshenin úsyndy: 100 myng student 18 myng kәsiporyn bazasynda tәjiriybeden ótude, tórt mynnan astam kompaniya 600 kolledjge qamqorshylyq aldy. JY salasyndaghy ózara yqpaldastyq atap ótildi, QR-da tehnikalyq jәne kәsiby bilim beru jýiesine jasandy intellektti engizuding tújyrymdamalyq negizderi bekitildi, al MIFIY-men yntymaqtastyq atom salasy ýshin kadrlyq әleuetti qalyptastyrady.

Kelissózder qorytyndysy boyynsha ekonomika, kólik, energetika, gharysh, ekologiya jәne bilim berudi qamtityn 14 qújattan túratyn keng paketke qol qoyyldy. Olardyng ishinde 2026-2030 jyldargha arnalghan ekonomikalyq yntymaqtastyqtyng keshendi baghdarlamasy, tranzittik tasymaldar, kólik qauipsizdigi, «Soiz-5» jәne «Bәiterek» zymyran keshenderin synau jónindegi memleketaralyq komissiya qúru jónindegi kelisimder, Reseyding Aqtaudaghy bas konsuldyghyn qúru, sonday-aq erekshe ekonomikalyq aimaqtardy, yadrolyq jәne radiasiyalyq qauipsizdikti, birlesken mektepter men ekologiyalyq jobalar boldy.

Gumanitarlyq jәne mәdeny komponentke erekshe mәn beriledi. Mәskeude Ýlken teatrda Qazaqstan óner sheberlerining Gala-konserti ótti; «Qazaqstan-Resey dostyghy alany» jәne «Mәngilik Dostyq alleyasy» ashyldy; Resey astanasy kóshelerining birine Shoqan Uәlihanov esimi berildi. Almatyda reseylik «Sirius» mektebining filialy, al Mәskeude qazaq mәdeni-aqparattyq ortalyghy ashylugha dayyndaluda. Búl bastamalar Qazaqstannyng gumanitarlyq saladaghy júmsaq kýshining institusionaldyq negizin qalyptastyrady.

Birlesken brifingte kóshbasshylar ózara әrekettesu qaytymsyz sipatqa ie bolatynyn rastady. Toqaev: «postkenestik kenistiktegi eki jetekshi memleket arasynda ornaghan jan-jaqty baylanystyng auqymy, shyn mәninde, euraziyalyq qauipsizdik jýiesining manyzdy elementine ainaldy», - dep atap ótti. Putiyn: «Qazaqstan – Reseyding TMD jәne tútas euraziyalyq kenistiktegi iri sauda seriktesterining biri. Sonymen qatar elderimiz arasyndaghy alys-beris ýnemi әrtaraptandyrylyp keledi. Onda shiykizattyq emes ónimderding ýlesi kóp», - dedi.

Osylaysha, 2025 jylghy 12 qarashadaghy sapar diplomatiyalyq oqigha emes, Qazaqstan-Resey qatynastarynyng jana arhiytekturasyn resimdeu boldy. Olardyng mazmúny seriktestikting dәstýrli formalarynan tys sauda men energetikadan bastap ghylymgha, bilimge jәne mәdeny kodqa deyin. Qol qoyylghan qújattar senimdi institusionalizasiyalaydy, al tirkelgen sandar strategiyalyq seriktestikting sayasy ritorikadan naqty ózara mindettemeler men jobalar jýiesine auysqanyn rastaydy.

Qorytyndy

Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng 2025 jylghy 11-12 qarashadaghy Resey Federasiyasyna memlekettik sapary Qazaqstan-Resey qatynastarynyng damuyndaghy qúrylymdyq nýkte boldy. Mәskeude ekijaqty dialogtyng sayasy seriktestikten strategiyalyq odaqtastyqtyng keshendi institusionaldyq modeline kóshui tirkeldi. Memleketaralyq qatynastardyng jan-jaqty strategiyalyq әriptestik pen odaqtastyq dengeyine ótui turaly kóshbasshylar qol qoyghan deklarasiya qalyptasqan senim, túraqty konsulitasiyalar jәne túraqty ekonomikalyq ózara is-qimyl tәjiriybesin resmy týrde bekitti.

Memleket basshylarynyng qatysuymen yntymaqtastyqtyng negizgi baghyttaryn kórsetetin on ýsh ýkimetaralyq jәne vedomstvoaralyq qújattar paketine qol qoyyldy:

1. Qazaqstan men Resey Ýkimetteri arasyndaghy ekonomikalyq yntymaqtastyqtyng 2026-2030 jyldargha arnalghan keshendi baghdarlamasy;
2. Ýshinshi elderge eksporttaugha arnalghan tranzittik temir jol tasymaldary jәne jýkterdi auystyryp tieu turaly kelisim;
3. Kólik qauipsizdigi salasyndaghy ózara is-qimyl turaly kelisim;
4. «Soiz-5» jәne «Bәiterek» gharysh keshenderin synau jónindegi Qazaqstan-Resey memleketaralyq komissiyasyn qúru turaly kelisim;
5. Aqtauda Resey Federasiyasynyng Bas konsuldyghyn qúru turaly kelisim;
6. Halyqtyng sanitariyalyq-epiydemiologiyalyq salamattylyghy salasyndaghy yntymaqtastyq turaly kelisim;
7. Erekshe ekonomikalyq aimaqtardy damytudaghy ózara is-qimyl turaly Memorandum;
8. Qazaqstan men Reseyde birlesken jalpy bilim beru úiymdaryn qúru turaly Memorandum;
9. Amur jolbarystaryn әkelu men beyimdeuding birlesken ekologiyalyq jospary;
10. Atom energiyasyn paydalanu kezindegi yadrolyq jәne radiasiyalyq qauipsizdik salasyndaghy yntymaqtastyq turaly Memorandum;
11. Shekaradaghy avtomobili ótkizu punktterin damytu jospary;
12. QTJ men Resey temir joldary arasyndaghy memleketaralyq týiisu punktterin damytu turaly kelisim;
13. Qazposhta men Resey pochtasy arasyndaghy yntymaqtastyq turaly Memorandum.

Paketting qúrylymy naqty sayasattyng basymdyqtaryn kórsetedi: on ýsh qújattyng altauy logistika, kólik jәne shekaralyq infraqúrylymmen baylanysty. Búl Qazaqstannyng Euraziyalyq saudadaghy Resey ýshin negizgi qúrlyq dәlizine ainalghanyn kórsetedi. «Soltýstik–Ontýstik» baghyttarynyn, Transkaspiy dәlizinin, Ayagóz–Baqty jәne Dostyq–Moyynty jelilerining damuy Euraziyanyng jana tranzittik qanqasynyng qalyptasuyn rastaydy. Qazaqstan Iranmen, Qytaymen jәne Kaspiy basseyni elderimen kólik baylanysyna ie bola otyryp, Batys baghyttarynyng túraqsyzdyghy ayasynda jetkizilimderding túraqtylyghyn qamtamasyz etetin strategiyalyq habqa ainalady.

Atom energetikasyndaghy yntymaqtastyq manyzdy baghytqa ainaldy. Qazaqstan «Rosatomnyn» qatysuymen alghashqy atom elektr stansiyasynyng qúrylysyn bastaugha dayyn ekendigin rastady. Joba 14-15 milliard dollargha baghalanady jәne ghylym, injiniring jәne mamandar dayarlau salasynda jana qúzyretter qúrudy kózdeydi. Búl qadam energetikalyq qauipsizdikti infraqúrylymdy ghana emes, adamy kapitaldy damytumen baylanystyrady.

Bilim jәne ghylym salasy «júmsaq kýsh» pen úzaq merzimdi integrasiyanyng negizgi buynyna ainaldy. Qazaqstanda Resey joghary oqu oryndarynyng toghyz filialy júmys isteydi, al әl-Faraby atyndaghy QazÚU alghash ret Ombyda óz filialyn ashty. Eki elding uniyversiytetteri arasynda 1800-den astam kelisim jasaldy, 34 birlesken joba jәne 32 qos diplom baghdarlamasy jýzege asyryluda. Reseyde Qazaqstannan 67 myngha juyq student oqidy, búl Qazaqstandy TMD-daghy akademiyalyq almasu boyynsha eng iri seriktes etedi.

Ekonomikada túraqty kórsetkishter tirkelgen. 2024 jyldyng qorytyndysy boyynsha Qazaqstan men Resey arasyndaghy tauar ainalymy ótken jylmen salystyrghanda 3%-gha úlghayyp, 28 milliard dollargha jetti. Resey Qazaqstannyng syrtqy sauda ainalymynda 20% alady jәne 2024 jyly 4 milliard dollar investisiyalap, investisiyalardyng jiyntyq kólemin 27 milliard dollargha jetkizip, iri investor bolyp qala beredi. Qazaqstandyq investisiyalar Reseyge 9 milliard dollardy qúrady, al birlesken kәsiporyndardyng jalpy sany 23 mynnan asty.

Yntymaqtastyq ónerkәsipte, energetikada jәne mashina jasauda da damuda. Shinalar óndirisin (Tatneft, Sarani), Qostanaydaghy KAMAZ qúy quatyn, eurochem, Uralchem jәne Rosatomnyng qatysuymen himiyalyq jәne uran jobalaryn qosa alghanda, shamamen 33 milliard dollar somagha 75 birlesken ónerkәsiptik joba iske asyryluda. Energetikada Qazaqstannyng soltýstik ónirlerin birlesip gazdandyru jәne Ekibastúz GRES-in janghyrtu jalghasuda.

Qol qoyylghan kelisimder ekonomika men infraqúrylymnan bastap ghylym men ekologiyagha deyingi ózara is-qimyldyng barlyq dengeylerin qamtidy. Olar deklarativti emes, operasiyalyq sipatqa iye, yaghny әr pozisiya iske asyru mehanizmimen jәne jauapty qúrylymdarmen birge jýredi. Búl Qazaqstan men Reseyding sayasy әriptestikti praktikalyq qúraldar vedomstvoaralyq komissiyalar, baghdarlamalar men josparlar qoldaytyn jýieli institusionaldyq integrasiyagha kóship jatqanyn bildiredi.

Jalpy, sapardyng nәtiyjeleri rastaydy mynany rastaydy, Qazaqstan men Reseyding qarym-qatynasy býginde ózara ekonomikalyq tiyimdilikke, infraqúrylymdyq úshtasugha jәne mәdeny sabaqtastyqqa negizdelgen Euraziyalyq yntymaqtastyqtyng jetilgen modelin bildiredi. Qol qoyylghan Deklarasiya men kelisimder paketi diplomatiyalyq tilden naqty jobalardyng tiline, ólshenetin maqsattarmen, merzimdermen jәne jauapty taraptarmen auysudy tirkedi.

Aynúr Baqytjanova

Abai.kz