(úly oishyl danalyghyn ómirde qoldanu qajettigi haqynda)

«Dýnie de ózi, mal da ózi, Ghylymgha kónil bólseniz.

Bilgenderding sózine mahabbatpen erseniz».

Abay.

Úly Abay qalyng eli, qazaghyn ghylym-bilimge shaqyruday-aq shaqyrghan, ghylym degen –   shygharmashylyghyn kóktey ótetin nәrli terminning biri. Onyng dәleline «Ghylym tappay maqtanba» ólenin ataudyng ózi jetkilikti bolsa kerek. «Ghylym nemene?». Negizi, búl – býkil adamzattyq mәsele. Onyng mәnin dúrys týsinbeu adasugha bastamaq. Aytayyn degenim, materialdyq progress óz degenine jetti qazir – qúdaysyzdyq (materializm) qayta tirildi, elesi jer betin kezip jýr. Din qadirsiz: syrty bar, ishi joq. Danalyq kereksiz: tylsymgha «mistika» dep kýle qaraytyn boldyq. Ásirese, «Ghylym-bilim tek qana syrtqy dýniyeni tanyp-bilu» degen tanym-týsinikting saltanat qúruyn – ateizm de de qoy. Haq jolyna, damudyng dúrys baghytyna qadam basugha keregi – tolyq (býtin) ghylym! Osy haqiqat syrt qaldy: jahandanu, urbanizasiya, industriyaly qogham soqyr adamdy kózge elestetedi... Qayda baramyz? Mәlimsiz.

Sóitip, synarjaqtylyqqa úryndyq. Tolyq ghylym – Haq taghalanyng ózi siyaqty ólsheusiz úghym. Ol – ruhany kýsh-quat. Osy aqiqatty tanyp-bil hәm qabylda! Adasushylyqtan qútyludyng ózge joly joq. Tómende Abaydyng ghylym turaly oi-tanymy terenine ýnilmekpiz. Ondaghy maqsat – ghylym-bilimning shyn mәn-mazmúny nede ekenin ashyqtaugha sayady. Múny senimdi bekitu әreketi desek te bolady.

Býtin ghylym – ýsh tanymaqtyq!

 Ghylym – qoghamnyng qozghaushy kýshi deymiz. Jón-aq. Biraq, tanqalarlyghy, «Ghylym nemene?» degen mәsele jabuly qazan astynda qalyp keledi. Basqa túra túrsyn, ensiklopediyalyq derek kózderi de tolymdy anyqtamany bere almaghan. Mysalgha: «Ghylym – uaqyt pen kenistikte bar, zertteuge bolatyn shynayy nәrselerding zandary men qaghidalaryn týsindiretin, eksperiyment pen baqylaugha negizdelip, jýieli týsinik qalyptastyratyn tanym salasy» nemese  «Ghylym – tabighattyn, qoghamnyng obektivtik zandylyqtaryn ashu» degennen asa almaghan. Ózgedey jauapty sham jaghyp taba almaysyz. Sóitip, baqy dýnie (ruh әlemi), Abaysha aitqanda, dýniyening kórinbeytin syry ghylym úghymy shenberinen syrt qalyp otyrghany aqiqat.

Abay, Shәkәrimning ghylym-bilimge kózqarasyna keleyik. Búl rette mýldem basqa tanym-týsinikke tap bolamyz.Olarsha dýniyeni, onyng kóringen syryn tanyp-bilu – ghylymnyng bir shaghyn bóligi ghana.  Jeke adamgha, býkil adamzatqa keregi – býtin (týgel) ghylym, әitpese «dýnie oiran bolmaqshy». Qos ghúlama qaqsap aitqan asyl ósiyetke qúlaq aspadyq: ghylymnyng bir bóligin býtinge balap, halyqty shatastyrdyq. Abay kóp qoldanghan «nadan» sózi «adamgershiligi joq adam» degen maghynany bildiredi. Mine, sol nadandyqqa belsheden battyq. Sonymen, býtin ghylym qaysy? Osyghan toqtalayyq.

Abayda barlyq oi-tanymy qorytyndylanghan kýrdeli tuyndy bar. Ol – «Ghaqliat-tasdiqat» traktaty (qazirgishe 38-shi qara sóz). Qysqasha «Tasdiyq» atalatyn búl traktat (arabsha – risala) anyq tylsymnan qúiylghan shygharma (tylsym, yaky ghayyp – aspannan sau ete týsti degen sóz emes, haqiqat úshqyny tereng oidy ailap, jyldap boygha sinirgenning tәtti jemisi). Risala mazmúny «әlemdik dengeyde», «alghash ret» deuge layyqty iydeyalar men janalyqtargha toly. Sonyng biri – hakimning ghylym turaly oi-tanymy.

Ghajayyp tuyndyda ghylym turaly sózin Abay: «Qashan bir bala ghylym-bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng aty –  adam bolady» dep bastaghan. Mine, balany ghylymgha ýiir qyludyng manyzyn osydan-aq anday beriniz.  Tereni әri qaray: «Sonan song ghana Alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, óz adamdyghyn búzbay ghana paydaly men zalaldyny aiyrmaqlyq sekildi ghylym-bilimdi ýirense, bilse dep ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala».

Mine, danalyq kókesi! Teziste «ýsh tanymaqtyq»: Alla taghala, adam jәne әlem (jaryq dýniye).  Aldynghy ekeui – ishki, yaghny ruhany ilimder (búlardy bala jasynan  ýirense, bilse, eng bolmasa shala,  sonda ghana paydaly men zalaldyny aiyra alatyn esti kisi bolmaq), songhysy – syrtqy, yaghny materialdyq  ghylymdar bolyp tabylady. Jeke-jeke bayyptayyq.

Qúday ghalamdy kәmәlatty sheberlikpen jaratqan: «Kereksiz jaratylghan bir tozany joq, Tәrtibi tang qalarlyq zor mәshiyne» (Shәkәrim). Mine, osy hikmetti bilu men sezinuden Alla taghala bary tanylmaq. Abay: «Sanighyn (jaratushyny) súnghatyna (sheberligi) qarap bilesiz» deydi. Mine, Alla bar degen – birinshi anyq. Adamnyng ózin tanuy she? Ózin tanu – qazirgi kýngi psihologiya ghylymy ghana emes. Onyng ózegi – jan joghalmaydy, baqy dýnie bar degen senim-tanym! Demek, búl – ekinshi anyq. Ýshinshi anyq, әriyne, dýnie (qogham jәne tabighat). Abay: «Ghúmyr ózi – haqiqat» deydi. Baqsaq, Abaydyng «ýsh tanymaqtyghy» men Shәkәrimning «ýsh anyghy» tórkindes úghymdar, ajyramas egizder. Olar bólek-bólek bola almaydy. Sol siyaqty «tolyq adam» (Abay) men «ar-ojdandy adam» (Shәkәrim) ortaq arnada toghysady.

Sonymen, jasalghan sholudan shyghar qorytyndy: adamnyng ghylymyna  ishki jәne syrtqy jaqtar tәn. Ghylym tolyq bolugha – eki jaqtyng birdey qamtyluy, yaghny bir býtin boluy shart. Baqy dýnie baryn bilmeu, sezinbeu – ýlken nadandyq. Dýnie ghylymyna, yaghny tek jarym ghylymgha salynu nege aparyp sogharyn kózimiz kýnde kóredi, oghan dәlel kerek emes.

Ári qaray ýnileyik. Qalamyna qasiyet qonghan Abay bylay dep jazady: «Adamnyng ghylymy, bilimi haqiqatqa, rastyqqa qúmar bolyp, әrnәrsening týbin, hikmetin bilmekke yntyqtyqpen tabylady. Ol – Allanyng ghylymyna emes, hәmmany biletúghyn ghylymgha yntyqtyq ózi de adamgha ózindik ghylym beredi» deydi. Týpsiz terendik. Adamnyng ghylymyn Allanyng ghylymynan ajyratyp alghan Abay danalyghyna bas iyesiz.  Búl rette úly ústaz adamnyng ghylymy dep janaghy ýshkil – «ýsh tanymaqtyqty» menzegen. Óitkeni, ol – ýsh anyq tútastyghy, bolmys birligining formulasy.

Sóitip, adamnyng ghylymy, ony iygeru degenimiz – ýshkildi tanyp-biluge sayady.  Barshamyz jabyla izdenip, taba almay jýrgen tәrbie men ghylymnyng biri-birine kirige órilip, qabysa tabysu syry, mine, osy arada.

Atalghan ýshkil pәlsapalyq әdebiyette birde «Jaratushy – Adam – Álem» delinse, endi birde «Kýn – Adam – Jer»  delinedi. Jaratushy (yaghny Kýn) – jan әlemi, al Álem (Jer) – tәn әlemi.  Ortada – Adam balasy, ol jan men tәnnen jaratylghan. Hazireti Shәkәrim: «Janymyz kýnnen kelgen núrdan, Tәnimiz topyraq pen sudan. Kýn – atam, anyq Jer – anam, Biri – núr berip, biri – tamaq» – dep tolghaydy. Bolmys tútastyghy degen osy.

Kórip otyrmyz, biz qozghap otyrghan úly ýshkil – úly Triada ghylymda janalyq emes.  Álimsaqtan ayan. Mәselen, kәri zamannyng ghúlamasy Konfusiy «Aspan-Adam-Jer» – bolmystyng  ýsh bastauy deydi. Jer betindegi tirshilik osy ýsheuding ýilesimine tәueldi. Búl Aristoteli men Faraby aitqan iydeya. Al fransuz filosofy Rene Genon 1946 jyly jaryq kórgen  «Velikaya Triada» atty kitabynda ejelgi Shyghys ilimderin zerttep-zerdeley kele, «Aspan-Adam-Jer» – Úly Ýshkil degen tújyrym jasaydy.

Ejelden mәlim aqiqat delinse, onda Abaydyng janalyghy nede? Qazaq danyshpany úly ýshkildi ataumen ghana shektelmegen. Ony ruhany jaghynan indete zerttegen («Aspan» sózi ornyna Alla taghala túrghany sol). Úly ýshkil – ýsh tanym, yaghny ghylymnyng ýsh bólek salasy. Abay janalyghy: osyny alghash ret ghylymy negizdep beredi.  «Tasdiyq»-tyng ózegi әri mazmúny – Allany jәne ózin tanymaqtyq! Osy eki ilimning eng kólemdi oryn aluy jaydan jay emes. Kemenger adam aqylynyng tolysuy men ruhany jetilui mәselesining sheshimin beredi. Álemdik oi-sana haqiqaty dengeyinde! Senseniz, qazirgi teologiya hәm psihologiya pәnderi hakim ilimining shanyna da ilese almaydy.

Sóitip, eshkimde, eshuaqytta joqqa shyghara almaytyn ýsh aqiqat – Alla, adam, Álem. Ásirese, aldynghy ekeuin bala jasynan sanagha qún, eng bolmasa shala, asa manyzdy. Abay qadap aitqan osy ósiyetke qúlaq astyq pa? Joq, әriyne. Bizding ýirensek, bilsek dep tanaulatyp jýrgenimiz tútas ghylym emes, onyng bir bólshegi ghana. Yaky tәrbiyesiz ghylym-bilim. Tәrbiyesizdik, yaghny ruhany kedeyshilik aqyry mynau: adamzat shiyelenisten kóz ashpady, eng jamany, ekologiyalyq apat pen yadrolyq soghys qaupi tónip túr. Elimizge keler bolsaq, ashkózdik, jemqorlyq aramshóptey qaulap túrghany kópke ayan. Qysqasy, ýilesim men tynyshtyq auyly alystap barady. Abaydyng danalyghyn ómirde qoldanudyng auaday qajettigi osymen óz týsinigin tabady.

Qúranda: «Adam Jaratqan IYege jәne Ahiyret әlemine senui shart» delingen. Sol sebepti – ýsh tanymaqtyqty birdey biluge yntyq bolu, býtindi sezinu manyzdy. Qoghamdyq sanany osyghan baghyttau kerek. Olay bolmaghan jerde bәri beker. Jeke adam, býkil qogham da – qiyanatshylyqqa salynbaq. Abay: «Búl qiyanatshylar – jarym adam, jarym molla, jarym músylman» deydi. Ruhany jәne materialdyq ghylymdar qústyng qos qanaty siyaqty, jeke-jeke bireui jarytpaydy. Búl danalyq aqiqatqa kim talasar eken.

Endi hakim Abaydyng ghylymgha bergen tolymdy anyqtamasyna keleyik.

Hakimning ghylymgha bergen anyqtamasy

  «Tasdiyq» – qazaqta búryn-sondy bolmaghan risala dep jogharyda aittyq. Onyng kirispesi jalghasynda Abay bylaysha tújyrady: «Ghylym – Allanyng bir sipaty, ol – haqiqat, oghan ghashyqtyq ózi de haqlyq hәm adamdyq dýr».  Ne degen fenomen anyqtama! Onan úghylatyny: ghylym degenimiz – Allanyng bir sipaty, sondyqtan haqiqat. Alla ghylymy Ózi siyaqty. Jarym-jarty bolmaq emes. Ol – Alla taghala úghymynyng balamasy! Mine, kemengerding «Ghylymsyz ahiyret te, dýnie de joq» (10-sóz) deuinde osy astar bar. Ghylymgha tabynghan, onyng jalyna jarmasqan elderding oiqastap ozatyn syry da sol.

Osy payymgha dәlelder alayyq. «Tasdiyq» traktatynda ghúlamahy Abay Alla taghalanyng segiz úlyq sipatyn saralay kele, olar ózara teng emes deydi. Sebebi, segizding arasynan «hәmmagha hareket beretúghyn ózi» dep ekeuin – Ghylym men Qúdiretti bólektep alady. Qalghan altauy (Tirlik, Kóru, Estu, Qalau, Sóileu, Jaratu) búlargha sharh (kómekshi) deydi.  Nege? Sebebi, búl altauy «esh nәrsege hareket bermeydi» eken. Qaysy hareket berse, sol basty sipat (múnday teologiyalyq taldau jasaghan danyshpanyng qaysy?!).

Ári qaray Abay: «Ghylym, Qúdiret – bizding úghymymyzgha ghana eki hisap, bolmasa, bir-aq ghylymdy qúdiret bolugha tiyis. ...Allanyng ghylymy men qúdireti arasynda aiyrym joq, olar bir úghym» deydi. Kórdiniz be, atalmysh eki úlyq sipatty bir auyz qisyndy sózimen biriktirip berdi. «Ghylym-qúdiret úghymy – Alla taghalanyng balamasy» degen payym osydan tuady. «Ghylymgha ghashyqtyq ózi de Haqlyq hәm adamdyq dýr» degen astarly sózdi úghudyng kilti de osy arada. Osy  aytylghandar alghash ret Abay ashqan janalyqtar. Batysty qoya túryp, Shyghys danalyq qorynan da tabylmas haqiqattar.

Sonymen, Allanyng ghylymy – haqiqat, adamnyng ghylymy onyng zәredey bólshegi.   Ghylym termiynining  tolymdy anyqtamasyn túnghysh ret qalyptau hәm úqtyru – úly Abaydyng enshisi. Ghylym býtin bolsa, adam da býtin. Osy iydeya –  kemengerding jalpyadamzattyq oi-sanagha qosqan sýbeli ýlesining biri.

 Hakim degen kim, ghalym degen kim?

Bizding býgingi shapshang damu men ózgeriske toly zamanymyz hakimderding emes, ghalymdardyng sonyna ergendikpenen erekshelenedi. Dýniyege boy aldyryp, ghapyldyqqa jii úrynuymyz sodan. Demek, hakim men ghalymnyng aiyrymy nede ekenin bilip jýrgenimiz basy artyq sharua bola qoymas degen oidamyn.

Abay: «Hakim, ghalym – asylda bir sóz, biraq gharafta (tanymda) basqalar-dýr» deydi. «Asylda bir sóz» demegi – ekeui de izdenushi, zertteushi. Hakim kózdegen nysana – ishki (batini) әlem, yaghny ruhany óris, ghalymdiki – syrtqy (zahiri) әlem, myna jaryq dýniye. Endi «biraq gharafta basqalar-dýr» degen tirkesti taldayyq.

Kópke mәlim, ghalymnyng gharaftyq (tanymdyq) tәsili – tәjiriybe jasau, soghan sýienu, sol arqyly tabighat pen qorshaghan ortany, yaghny jaralyp, jasalap qoyghan nәrselerdi ýngite zerttep-zerdeleu. Ghylymda búl induksiya tәsili (tómennen joghary qaray) delinedi. Abay ghalymnyng sipatyn: «Dýniyede ghylym zahiry bar, olar aitylmyshtardy naqliya dep te aitady. Búl naqliyagha jýirikter «ghalym» atanady» dep qysqasha qayyrady. Búl jerde «naqliya» sózi –  tәjiriybege sýienu, dәstýrli degen maghynany bildiredi. Tanghajayyp ghylymiy-tehnikalyq progress ghalymdardyng arqasy. Olar dýniyeni tanu arqyly adamzat iygiligine kýn-týn demey ýles qosady, úiqy, tynyshtyq, әues-qyzyqtyng bәrin qoyyp, adam balasyna paydaly ister shygharady. Sondyqtan Abay: «Bizding olargha mindetkerligimizge dau joq» deydi (túrmys-tirshilikting jylma-jyl jenildeui qazir de solardyng arqasy).

Endi hakimge keler bolsaq, ol – danyshpan túlgha. Onyng basty tanymdyq tәsili – Alla taghalany súnghatyna (minsiz isine) qarap pikirlemektik, sol arqyly Jaratushy hikmetinen ghibrat almaqtyq. Ghaqliya, ghaqliat degen úghym  osy. Búlaysha tanyp-bilmektikti ghylymda deduksiya (jogharydan tómen qaray) tәsili, islamda «Tәfakkaru fiyghla illahi» deydi.  Hakim kim? Abaydan estiyik: «Hikmet Qúdagha pende óz aqyly jeterlik qadirin ghana bilsem degen әrbir isting sebebin izdeushilerge «hakim» at qoydylar. ...Dýniyedegi býkil lәzzat búlargha ekinshi mәrtabada qalyp, bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanady. Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi». Demek, hakim – adasudan saqtaytyn ruhany ústaz. Hakimsiz Haqty tappaqtyq ta, Allanyng pendelerine salghan jolyna qadam baspaqtyq ta joq.

Sóitip, hakim – әrbir isting týp sebebin tabushy, kóre bilushi. Onyng mindeti: pendening kókiregin tylsym dýnie – ghayyppen baylanystyru. Eger adamzat kóshi hakim kórsetken jolmen jýrer bolsa, onda jer betinde júmaq ornary haq. Biraq olay bolmay túr...

Hakimdik, ghalymdyqpen ol – eki jol

Adamnyng ghylym-bilimi eki jaqty: biri – ruhani, ekinshisi – zattyq dedik. Ahiyrettik, yaghny ruhany ghylym-ilimning jýgi –  dýniyening kórinbegen syryn jetkizu, tylsymnyng júmbaghyn ashu. «Áuelde bir suyq múz – aqyl zerek» óleninde Abay aqyl, jýrek, qayratty sipattay kele: «Ghylym sol ýsheuining jónin bilmek» dep týiedi. Búl jerde ghylym termiyni, әriyne, býtin, yaky ruhany ghylym degen maghynany bildiredi.

Dýniyelik ghylym-bilimning jýgi – jaryq dýniyeni, zahiry әlemdi tanyp-bilu. Tәn shirkinning rahaty, yaghny túrmys-tirshilikting jaqsaruy men ómir sýruding jenildeui sonyng arqasy. Túrmystyng aldaghy uaqytta da jaqsara bereri sózsiz. Sebebi, qay ghylym salasy bolmasyn, Alla ghylymynyng zәredey bir bólshegi, demek, onyng óristeuining shegi men sheti joq.

Atyng adam bolghan son, ghylymnyng eki jaghyn da bilu shart, eng bolmasa shala deydi Abay. Progress joly dep ghylymgha birjaqty salynudyng zardaby kóp: әlem qaqtyghystan kóz ashpady, qatigezdik pen ózimshildik órshidi, ekologiyalyq apat pen yadrolyq soghys qaupi tónip túr. Anyghy, býkil adamzat progress tolqynynda sugha týsken shóptey qalqyp bara jatyr. Aytpaqshy, ghalymdar oilap tapqan keremet robottar men jasandy intellektter (JIY). Bir qaraghanda, olar adamdy almastyratyn siyaqtanady. Búl – aldamshy kórinis. Mahabbat, meyirim, yaghny adamshylyq, sonday-aq, ana tili arqyly qonatyn últtyq qúndylyqtar (tariyh, әdebiyet, әn-kýi, ata kәsip, salt-dәstýr t.b.)  olargha qol emes. Búlar – aqyldy insannyng ghana sybaghasy.

Osy aitylghan tyghyryqty jaryp shyghu ailasy – ghylymnyng eki basyn birdey ústau. Jastardy kókiregi oyau, kózi ashyq qylyp tәrbiyeleu. Abay: «Qúday jýregine qaraydy», «Ózge tәnnen esh qyzyq is tabylmas» demey me. Tәn biylegen jerde jan tynyshtyghy men jýrek jylylyghy qansha shaqyrtsang da kelmeydi. Óitkeni, materialdyq әlem – qiyanat pen talas-tartysqa, al ruhany әlem meyirim men әdiletke toly. Mahabbat pen ghadauat (jek kórushilik) maydandasqan. Qúday solay jaratqan.

Adamzattyng aqyl-oy jýiesin retke keltiru, atap aitqanda, ómirding mәn-maghynasyn týsindiru, kókirekte jan bar, ol joghalmaydy dep úqtyru jәne Qúday men adam arasyna kópir salu ilimderi – hakimdik jol hәm missiya. Ol ýshin jýrek kózi kerek. Ghalymnyng sýiengeni – aqyl, bas kózi. Onan danalyq kýtpe. Abay: «Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym» dep tújyrady.

Qorytyndy sóz

 Elimizde jetistikter joq deuden aulaqpyz, dey túrsaq ta, es kirmegeni de ótirik emes. Tilimiz dimkәs, paraqorlyq pen jemqorlyq joyqyn. Tútynu zor, qanaghat joq, aqparat, bilim kóp, sana, minez joq,  intellektual kóp, túlgha tapshy degendey, tize bersek, onyng belgisi kóp-aq. Azyp-tozudyng bir sebebi: Abaydy úlyqtau dengeyi (eskertkishter, mektep, kósheler t.b.) tang qalarlyq, biraq, biraq... danalyghyn ómirde qoldanbadyq, sózine mahabbatpen ermedik (rasy, Abaydy úmytu jәne Qúdaydy úmytu, ekeui – bir nәrse).

Ózindik jolymyz qaysy dep izdenetin, «elding bәri de sýitip-aq jýr ghoy» degen beyqamdyqpen Batysqa qúr elikteuden bas tartatyn uaqyt jetti. Abay: «Kópke qorlyq jýrmey me? Bir ýiding ishi týgel auyrsa, jenil tie me? Jer bilmegen kóp adam adasyp jýrse, bir jer biletúghyn kisining keregi joq pa eken?» (23-sóz) deydi. Biz Abayday danasy bar elmiz, halayyq! Qazirgishe «Aldyng jalyn, artyng múz» hәlde jýre beru jaramaydy. Jan tazalyghy hәm adamdyq tәrbiyeni aldygha qoiygha mindetkermiz. Barlyq bәle – nadandyqtan, ishtegi kirden shyghady. Ony qashyryp, jaghdaydy onaltugha oqu-aghartu jýiesi, din potensialy, qogham yqylasy, últtyq tәrbiye, óner – bәri-bәri jegilui kerek. «Qúdaysyz quray da synbaydy», «Qúday degen qúr qalmas» deydi halqymyz. Sóz basynda úly Abaydyng ghylym turaly tanymyn talqygha saludaghy maqsat – senimdi bekitu degenbiz. Taghy bir jýgi – janaghy qúdayshylyq ústanymdy júrtshylyq esine salu boldy.

Asan Omarov,

abaytanushy

Abai.kz