Juyrda Memlekettik kirister komiytetining saytynda 2025 jyldyng birinshi jartyjyldyghynda shetelden qarjylandyru alushylardyng tizilimi jariyalandy. Búl qújattaghy mәlimetter Otanymyzdyng aqparattyq derbestigi men últtyq qauipsizdigi ýshin asa zor alandaushylyq tudyryp otyr.

Derekterge sәikes, elimizdegi 186 jeke jәne zandy túlgha, sonyng ishinde qogham belsendileri, qúqyq qorghau úiymdary, mediaqúrylymdar jәne shetelding ýkimettik emes úiymdarynyng enshiles ókildikteri túraqty týrde shetelden qarjy alyp túrady.

Olardyng naqty qansha qarjy alatynyn eshkim bilmeydi. Keybir BAQ-tardyng baghalauy boyynsha, jalpy kólemi jylyna shamamen 60 million dollargha ten. Búl eng shyndyqqa jaqyn boljam. Belgilisi – USAID keyingi 10 jylda elimizge 150 million dollardan astam grant bólgen.

Búl aqsha qayda jәne qanday maqsattargha júmsalady? Elimizde qanday da bir túlghalar osynshama iri somalardy alyp jýr, al onyng naqty qayda baghyttalyp jatqanyn eshkimning baqylamaghany qalay? Sizderding Otanymyz ýshin jandarynyz ashymay ma?

Qazirgi qoldanystaghy tizilim tek qarajat alynghany turaly faktini tirkep otyru mindetin atqarady. Onda myna derekter qamtylmaghan:

1. Qarjylandyrudyng naqty kózderi belgisiz (sheteldik donorlar).
2. Alynghan qarjy kólemi – jalpy soma ma? Álde әrbir alushy men joba boyynsha bólek kórsetilgen be?
3. Qarajat qanday maqsat pen mindet ýshin berildi?
4. Qarajattyng maqsatty júmsaluyn salyqtyq eseptiligin baqylau tetikteri joq.

Yaghni, búl – ashyqtyqtyng qúraly emes, onyng tek syrtqy kórinisi ghana.

Alayda basty qauip búdan terende jatyr. Tizilimge tizbekting tek alghashqy buyndary ghana enedi. Al odan әri ne bolady? Shetelden kelgen aqsha sheteldik úiymdardyng filialdaryna týsedi, sodan keyin ekinshi dengeyli grant retinde el ishine tolqynday tarap ketedi. Al qoghammen tikeley júmys isteytin negizgi qarjy alushylar baqylau aimaghynan mýlde joghalady. Osy zannamalyq olqylyqtyng saldarynan orasan zor «kólenkeli aimaq» qúrylyp, jasyryn operasiyalargha qolayly orta tughyzyp otyr.

Múnday shema densaulyq saqtau nemese bilim beru salasyndaghy manyzdy әleumettik bastamalardy qoldau ýshin paydalanyluy mýmkin. Alayda, dәl sol shema azamattarymyzdyng sanasyna iritki salu ýshin de qoldanyluy әbden mýmkin!

Osy qarajat esebinen mynaday baghyttar qarjylandyryluy yqtimal:

1. Qazaq halqynyng kiyeli dәstýrlerine, otbasyna jәne ruhany qúndylyqtaryna mýlde jat әri ziyandy iydeologiyany nasihattau.
2. Qoghamda әleumettik janjaldardy tútatugha, azamattardy bir-birine qarsy qoigha, ghasyrlar boyy qalyptasqan tatulyq pen týsinistikting ornyna óshpendilik pen alauyzdyqty qozdyru.
3. Qoghamdyq kelisimdi búzu, qúqyq qorghau degen jeleudi betperde etip, shyn mәninde bizding ruhany negizderimizdi shayqaltatyn mәdeny agressiya jýrgizu.

Yaghni, shetelden qarjy alatyn belsendiler memleketting ashyq boluyn talap etedi, al ózining qarjylandyryluy qúpiyagha toly. Búl – súmdyq paradoks, naghyz ekijýzdilik.  Osy aqparattyq soghys arqyly bizding derbes damugha degen qúqyghymyzdy sheteldik granttarmen satyp alugha tyrysyp jatyr. Bizding sanamyzgha jat qúndylyqtar men iydeologiyany zorlap tanu arqyly ishki isterimizge ashyq aralasuda.

Jogharyda aitylghandargha baylanysty, óz qúzyreti sheginde, Qazaqstan Halyq partiyasy fraksiyasy mynany talap etedi:

Qazaqstan Respublikasynyng zannamasyna qysqa merzim ishinde  sheteldik qarjylandyru tiziliminde mindetti týrde jariyalanugha tiyis aqparat kólemin týbegeyli keneytuge baghyttalghan qajetti ózgeristerdi әzirleu.

1. Mindetti týrde ashyq boluy tiyis derekter:

Qarjy bóletin donorlar;

Árbir alushy men әr kelisim boyynsha alynghan qarjy kólemi (grant);

Qarajat bólingen jobalardyng egjey-tegjeyli maqsattary, mindetteri men kýtiletin nәtiyjeleri. Atqarylghan júmystyng aktileri;

Alynghan qarajattyng maqsatty júmsalghany turaly tәuelsiz auditten ótken jyl sayynghy jariya eseptilik;

Alynghan somadan tólengen salyq turaly derek.

2. Shetelden qarjylandyrugha jәne ony paydalanugha qatysty aqparatty jasyrghany nemese әdeyi jalghan mәlimet bergeni ýshin jauapkershilikti kýsheytu.

Búl mәseledegi ashyqtyq – burokratiya emes. Búl – últtyq ózin-ózi qorghau aktisi. Búl – bizding halqymyzben sheteldik chekterding tili arqyly sóilespek bolghandardyng kim ekenin jәne maqsaty ne ekenin biluge degen egemendi qúqyghymyz.

QHP fraksiyasy osy talapqa últtyq manyzy bar mәsele retinde qaray otyryp, zanda belgilengen tәrtippen jauap beruinizdi súraydy.

Abai.kz