Abaydyng poemasy ýsheu emes, tórteu. Abaydyng «Eskendir», «Masghút», «Ázim әngimesi» siyaqty ýsh poemasyn jaqsy bilgenimizben tórtinshi «Vadiym» degen ayaqtalmay qalghan audarmasyn kópshiligimiz bile bermeymiz. Abaydyng ómiri men shygharmashylyghy turaly jasalghan arnayy test súraqtarynda da, «aqynnyng ýsh poemasy bar» dep dúrys emes jauap kórsetilgen.        

1893 jyldardan bastap audarmamen ainalysqan aqyn kóp óleng jazbaghanymen, qarasóz aralastyra otyryp, kóbine audarmamen ainalysady. Úly aqyn ózining audarmalarynda dayyn ýlgini paydalanbaydy. Qanday dәstýr, ýlgi-órnekti qyzyqtasa da, ony ózinshe janartyp, ózgeshe quat, sipat darytyp, mýlde basqasha qoldanady. Abaydyng enbekterinde týpnúsqagha layyqty audarma jәne erkin tól shygharmagha ainalghan audarma bar. Keng maghynada Abay ólenderining qaysysy bolsyn Abaydyng qolynan shyqqan kórkem tuyndy. Ol kәzirgi audarmashylarday tek týp-núsqany ghana bar qalpynsha jetkizudi múrat etpegen. Qay shygharmany bolsyn ózining kónil-kýiine ýilestire, qysylmay erkin tәrjimeleydi. Jana aghymdar kirgize otyryp shygharghan tuyndylarynda Lermontovtan, Gete, Bayronnan audarghan ólenderi kiredi. Geteden Lermontov, Lermontovtan Abay audarghan ólenderi stihiyany sezinude filosofiyalyq, oishyl nәzik sezimdi audaru Abay shygharmalaryna janasha tosyn sezim kirgizedi. Osy jyldardan bastap Lermontovty audaru Abay shygharmashylyghynda túraqty әdetke ainalady. «Ózine senbe jas oishyl», «Al, seneyin, seneyin», «Kónilim mening qaranghy bol-bol aqyn», «Jaqsylyq úzaq túrmaydy», audarmalary ózindik ýilestigin tabady. Abay audarmalarynyng ishinde Lermontov poeziyasyna degen yqylas erekshe bolady. Ol orys aqynynyng shygharmashylyq ýndestigin erekshe jaqyn kórdi, syrlasyn, múndasyn tapqanday boldy. Orys poeziyasyna beyimdele den qoyghan Abaydyng eng kóp ýndestik tapqan aqyny da Lermontov bolady. Shygharmalaryn janyna jaqyn kórip, týisine oqyghan  aqyn orys qauymynyng tilek-talabyn, múnyn úgha alatyn dәrejede edi. Ol óz múnyna say keletin halyqtyng jyryn da úqty.  «Soqtyqpaly soqpaqsyz jerde ósken», «mynmen jalghyz alysqan» jyrlaryna nәr jinady. «Qany qara bir janmyn, jany jara» dep ashuly múng shertti. Lermontovty ol erekshe yzanyng aqyny, mahabbaty ashumen ulanghan aqyn dep ish tartyp jaqyn kórdi.

Sonyng nәtiyjesinde Lermontovtan birneshe tyng tuyndylar jasady.

1900-1901 jyly Abay Lermontovtyng bitpey qalghan «Vadiym» atty romanynyng alghashqy eki tarauy jәne ýshinshi tarauynyng biraz jerin ólenmen erkin audardy. «Vadiym» 40 shumaqtan túratyn «batar kýnge shymyldyq kók búlt ken» atty sharualar qozghalysyn sipattap jazghan shygharmasyn Abay poeziya tilimen  audarghan. Poema Qúnanbay qajy әuletining ata qonysy, úly aqyn ómirining sәuleli sәtterining mekeni – Aqshoqy qystauynda audarylghan. Ayaqtalmay qalghan tuyndyda sharualardyng krepostnoylyq tәrtipke narazylyghy bayandalghan. M.y.Lermontovtyng búl romanynda II Ekaterina padisha túsynda bolghan naqty oqighalar suretteledi. Oghan jazushynyng bala kezinde naghashy әjesi E.A.Arsenievadan estigen әngimeleri arqau bolghan. Shygharmanyng anyq taqyryby belgisiz, óitkeni qoljazbanyng birinshi beti jyrtylyp ketken.  Abay poemasynda týpnúsqanyng tek úzyn yrghasy ghana saqtalghan. Aqynnyng «Vadiym» romanyn audarudy qolgha aluy avtor tarapynan búl shygharmanyng taqyrybyna erekshe kónil bólgendigin bayqatady. Búl poema Abaydyng zamanyna qajet boldy. Keybir zertteushiler shygharmada  E. Pugachev obrazy surettelgen degen pikir aitady. Aqyn sharualardyng basybaylyq tәrtipke narazylyghyn sheber jәne sýisine bayandaydy. Ángimening jelisi Vadim - degen qaysar jigitting taghdyryna sol kezdegi әleumettik ómirding kólenkeli jaqtaryn jinaqtaydy. Erinshek, belsendiligi joq adamdy synaytyn shygharma aqynnyng jalghyzdyghyn, biraq oghan moymaytynyn, beriktigin kórsetedi. Lermontovtyng ólenderindegi negizgi arqau bolghan jalghyzdyghyn, ómirden kýtken ýmiti aqtalmaghanyn sezinu, qalay aldansa da taghdyrgha bas iymeytin, qayghy kelse tóze biletin adamnyng beynesi - Vadim taghdyry. arqyly suretteledi. Abay da ólendegi lirikalyq kaharmannyng osy qasiyetterin әserli, nanymdy sipattaydy. Ol ómirding soqqan dauyl siyaqty tez ótip ketetinine әbden kózi jetse de jaqsylyqtan kýder ýzbegenin Vadim arqyly  kórsetedi.

Abay ólenmen audarghan Lermontov shygharmasyndaghy oqigha Palysyn degen baydyng Vadimdi ýiine ertip әkeluimen tynady. Ári qaray sharualar kóterilisin, Vadimning qaryndasyn izdegen zorlyqshylardan ósh alu ýshin istegen әreketin beynelegen tústaryn da Abay audarghan degen boljam aitylghanmen naqty derek joq. Biraq, aqynnyng osy «Vadiym» oqighasyn, onyng is-әreketin týgel әngimelep berudi niyet etkeni anyq. Áytpese qúr basyn bastap, qoya salu ýshin tәrjimeleuge kirispeytini týsinikti.  Abay óleninde búl tuyndynyng tek úzyn-yrghasy ghana saqtalghan. Keybir joldar audarylmaghan. Keybir sózderdi Abay әdeyi tastap ketti me, joq pa, ol jaghy da belgisiz. Bizge belgilisi osy shygharmany qolgha aluda shygharmanyng taqyrybyna, mazmúnyna erekshe kónil bólgendigi.

Audarmanyng biraz jeri ghana saqtalghan. Óleng on bir buyndy qara óleng úiqasymen jazylghan. Tuyndy Mýrseyit qoljazbalary negizinde Abay shygharmalarynyng 1933 jylghy Qyzylordada jaryq kórgen jinaghynda jariyalanghan.

Abaydyng nemere inisi Kәkitaydyng balasy – Árham ózining qoljazba esteliginde osy «Vadiym» shygharmasy jóninde mynanday derek keltiredi.

«...Jiydebaydyng kýnbatys jaghynda meshit-medrese saldyryp, imam bolyp túrghan kishkene moldanyng balasy – Mahmut Kәkitaymen qúrbylas bolatyn.  Kәkitay Mahmut auylyna kelgende aldynana shyghyp, atyn ústap, qúrmettep ýige kirgizdi. Soigha mal әkep «shay qaynat» dep әieline búiyryp jatty.

Sonda Kәkitay:

- Áy, Mahmut, «Vadiym» qayda, әueli sony alyp kel, – dedi. Mahmut sasqalaqtap, әbdiresin, sandyghyn aqtaryp jýrip, ortasy jyrtylghan 5 -6 bettey tozghan qaghaz alyp kelip:

- Kәke, bar bolghany osy boldy, - degende Kәkitay:

- Búl kóp óleng bolatyn ne boldy, kiyding be, minding be, - dedi.

Mahmut:

-Ýlken úyat boldy. Myna Qútysh degen balam oinap jýrip jyrtyp, joghaltyp tastapty. Ózim aparyp berem dep Sizge uәde etken edim, betim kýiip bara almadym, - degende Kәkitay ashulanyp qarayyp ketti de:

- Áy, Mahmut, seni el imam saylap, bala oqytyp, molla ghyp jýr. Sen molla bolmaq týgil músylman emessin. Abay aghamnan kórgen jaqsylyghyndy әkennen de kórgen joqsyn. Qúdaydan qoryqpay Abaydyng «Vadiym» siyaqty zor enbegin myna qaraborbay balana berip jyrtqyzghanyng ne? – dedi de jyrtyq qaghazdardy býktep qaltasyna salyp, dayyndap qoyghan tamaghyna qaramay  atyna minip, Abay auylyna jýrip ketti. Osy kýngi Abay jinaghyna kirip, arty joq bolghan «Vadiym» poemasy әuelde kólemdi, ýlken poema eken» - dep jazady.

Dastannyng basylymdarynda tekstologiyalyq ózgerister kezdespeydi. Tek, Mýrseyit qoljazbasy men 1933,1945,1954 jyldardaghy basylymdarda óleng taraulargha bólinbey, tútas berilse, keyingi jinaqtarda taraulargha jiktelgen. Tuyndy orys tilinen qazaq tiline Abay audarmasy arqyly jetken.

Biz taqyrypty negizge alyp, Abay audarmalarynyng ishindegi «Vadiym» dastanyn ghana tarihyna toqtaldyq. Jalpy Abay audarmalary qazaq poeziyasynyng órkendep, ósu jolyndaghy bagha jetpes qúndylyq ekenin tarih ózi dәleldedi. Olardyng ótken ghasyrda da qazaq sóz ónerine mol janalyq әkelgen tarihy mәnin bylay qoyghanda, qaytalanbas kórkem sipaty eshqashan kemimeytin airyqsha qúndylyghyn tanyta alady. Batys, shyghys, orys әdebiyetining jetistikterin erkin iygerip, tandauly ýlgilerin keninen nasihattaghan. Abaydyng dәstýrin - Shәkәrim, Múhtar, Ahmet, Álihan, Maghjan, Jýsipbek, Súltanmahmút sektildi kórnekti aqyn-jazushylar jalghastyryp,  jan-jaqty damytty.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz