Qazirgi tanda qazaq teatrlarynda orys klassikasynyng jii qoyyluy zandylyq dep oilaymyn. Sebebi, klassikalyq tuyndylarda kóterilgen mәseleler tek bir halyqqa ghana emes, barsha adamzat qoghamyna ortaq.

Solardyng biri de, biregeyi Nikolay Gogoliding «Revizor» komediyasy. Álem әdebiyetinde Nikolay Gogoli synshyl realizm men satiranyng has sheberi retinde tanylghany beker emes. Dramaturg óz shygharmalarynda әrdayym qogham shyndyghyn astarly sarkazm arqyly suretkerlikpen jetkizedi. Mәselen, «Revizor» piesasynda avtor adam boyyndaghy ekijýzdilik pen qoghamdaghy jemqorlyq taqyrybyn kórkemdikpen әspetteydi. Sondyqtan da búl tuyndysy ghasyrlar ótse de ózektiligin joghaltpay keledi.

Atalmysh komediyany jaryqqa shyqqannan beri sahnalamaghan teatr joq shyghar. Mekteptik qoyylymdardan bastap, sahnalyq kýrdeli núsqalary bolghany tarihtan belgili. Sonyng arasynda, mening oiymsha, Vsevolod Meyerholidting «Revizory» ýzdik, sebebi, teatrlyq-grotesktik sipatta sheshilgen keyipkerlerine qarap, rejisser qara satiranyng týbin týsirgen deuge bolady. Jalpy alghanda, Mәskeu Kórkem teatrynda Konstantin Stanislavskiy men Vladimir Nemirovich-Danchenko qoyghan «Revizor» da klassikalyq ýlgi retinde keng tanylghan.

V.Nemirovich-Danchenko dramaturg N.Gogoliding tuyndylary teatr ýshin manyzdy ekenin erekshe atap kórsetedi. Ol bylay dep jazady: «Biz ýshin Gogolidi tereng oilana, bayyppen zertteu airyqsha manyzdy. Gogoli jasaghan tipter spektaklide gomerlik stilidi qalyptastyrudy talap etedi – múndaghy gomerlik úghymy beynelerding auqymdylyghy men әsirelengen sipaty maghynasynda qoldanylady», – dep jazdy. (V. I. Nemirovich-Danchenko. Teatralinoe naslediye, t. 1, 1952, M, b. 225). Osy oidy qolday otyryp, «Revizor» shygharmasynda qorshaghan ortamyzda kezdese ketetin kóptegen «ómirden júlyp alghanday» әser beretin beynelerding kóp ekenin bayqaymyz.

Juyqta ghana Ghabit Mýsirepov atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq balalar men jasóspirimder teatrynda osy tuyndy rejisser Farhad Moldaghaliyding jana interpretasiyasymen sahnalandy. Saundrama janrynda qoyylghan spektakli komediyanyng muzykalyq-dybystyq partiturasyna mәn beruimen de erekshelendi.

Sahna shymyldyghyn ashpay túryp, rejisser oqighany intermediyamen bastaydy. Aktrisa Tolqyn Núrbekova eden sypyryp jýrip kórermenge olardyng telefondarynyng dybysyn óshirmey otyratyndyqtaryn, «kórermendik mәdeniyetting tómendigi» jayyndaghy oilarymen bólisedi. Osy kórinispen  qatar grim bólmesindegi aktrisalardyng ómiri paralleli kórsetilip jatady. Búl sahnalardan kórermen kýndelikti ómirdi sezinip, teatrda otyrmaghanday әser alady. Osy arqyly rejisser spektaklidegi «tórtinshi qabyrghany» búzudy kózdegen.

Intermediyadan keyingi kelesi kórinis qazirgi ómirimizde sәnge ainalghan demalys týri –  saunada  ótedi. Múnda Duanbasy bastaghan qala dókeylerining әngimesi órbiydi. Al sahnanyng ong qaptalynda Anna Andreevnagha (aktrisa Rayhan Qalioldina) kómekshileri «massaj», «manikur» syndy kýtim rәsimderin jasap jatady. Anton Antonovich Skvozniyk-Dmuhanovskiy rolin tәjiriybeli akter Erlan Kәribaev oryndaydy. Alayda akter jasaghan búl beyneden onyng búrynghy oinaghan keyipkerlerining súlbasyn kóremiz. Óz basym, keyipkerden jana tynys  bayqalmay, kóbine parodiya jasap jýrgen akterdi kórgendey boldym. Dauys yrghaghy da, minezi de spektakli basynan ayaghyna deyin ózgermey, bir sarynda qalady. Yaghni, akterding basqa spektakliderde qalyptasyp qalghan beynesi ózgerissiz qalghanday әser berdi.

Anna Andreevna rolin aktrisa Rayhan Qalioldina oinaydy. Jas ereksheligi jaghynan boluy kerek, Duanbasymen (Erlan Kәribaev) Andreevna júbyna senu qiyn boldy. Olardyng arasynda sahnalyq seriktestik sezilmedi, bir-birimen seriktestik baylanysy әlsiz. Nәtiyjesinde oqighadaghy ironiya senimsizdik tudyrdy. Al, Anna Andreevna men Hlestakov (akter Nariman Elubay) arasyndaghy tósek sahnasynan, tipti, asyra silteushilikti bayqadyq. Osy tústa da sahnalyq әriptestik qajetti mólsherde ashylmady. Gogoliding astarly satirasyn tura maghynasynda sahnagha shygharudyng  kórkem joldaryn әli de qarau qajettiligin aita ketkimiz keledi.

Hlestakov roli akter Nariman Elubaydyng enshisine búiyrypty. Spektaklige deyin Narimandy Hlekstakov rolinde qabyldauym qiyngha týsse de, kýtpegen jerden qoyylym barysynda onyng oiynynan búl roli eng sәtti beynege ainalghanyn aita alamyn. Bastapqydaghy anghaldau, jeniltek keyipker birtindep ailaker, alayaq adamgha ainalady. Osylaysha keyipker minezi damuy ýstinde ashylyp, oqighanyng qaqtyghys jelisi kýsheye týsedi. Sonymen qatar, qoyylymda mahabbat jelisi, ashyq intriga jәne qala ómirin mendegen jemqorlyq ahualy jetkilikti dengeyde kórkemdik túrghyda ashylmaghan. Ásirese, Mariya Antonovna (aktrisa Rabina Belgibaeva) men Hlestakov-Nariman Elubay arasyndaghy qarym-qatynas óz dengeyinde damymaghanyn bayqaymyz. Rejisser Mariya Antonovnagha keyipker retinde kóp salmaq bermegendikten Rabina Belgibaevanyng oryndauynda búl roliding bar-joghy da kómeski bolyp qaldy, keyipkerding maqsaty sezilmedi. Duanbasynyng qyzy oqigha basynan Hlestakovqa ghashyq boldy ma, әlde jәy ata-anasynyng aitqanyn jasap túrmys qúrugha kelise saldy ma, nemese Hlestakovpen birge Astanagha ketemin degen oiymen jýrdi me, mine, osy saualdargha jauap joq. Sondyqtan búl keyipker mýddesi bizge júmbaq kýiinde qaldy.

Rejisser Farhad Moldaghaly qoyylymynda Ivan Kuzimich Shpekin – pochtmeyster rolin әiel beynesine almastyruy belgili bir kórkemdik niyetten tuyndaghany bayqalady. Qoghamdyq sanada әiel beynesining aqparat taratushy, әngime jetkizushi retinde qalyptasqan stereotipteri búl rejisserlik sheshimning astarynda jatqan maghynany anghartady. Atalghan beyneni jasaghan aktrisa Aida Jantileuova qoyylymnyng iydeyalyq jelisin terendetetin mazmúntudyrushy manyzgha tolyqtay ainaldyrmaghanyn bayqaymyz.

Gogoliding búl shygharmasynda oqighanyng negizgi qozghaushy, qaqtyghys tudyrushy keyipkerleri Dobchinskiy men Bobchinskiy. Bir-birinen  ajyramaytyn, ósekke qúmar, jaltaq jandar. Olar ýshin eng manyzdysy – el kózine týsu, ózin qajet, manyzdy adam retinde sezinu. Eshqanday biyligi joq bolsa da, qogham nazarynan tys qaludan qorqady. Dәl osy ishki kýidi rejisser Farhad Moldaghaly jetkize aldy dep oilaymyn. Spektakliding eng naqty әri maghynaly túsy da osy eki keyipker Dobchinskiy men Bobchinskiy arqyly ashylady. Kýlkili kóringenimen, olardyng boyynda qoghamdaghy eleusiz, biraq bәrine aralasqysy keletin adamdardyng shynayy beynesi bar. Qoyylymnyng kilti – olardyng aldynghy planda ornalasqan baspaldaqta otyryp, Hlestakovpen sóilesetin sahnasy. Spektakli basynda Dobchinskiy roli akter Shaghuan Ýmbetqaliyevke arnalghanday, Gogoli sipatyna say – boyy úzyndau, bos sózge qúmar, salmaqsyz beynede kórinse, qoyylym sonynda onyng Bobchinskiy ekeni anyq aitylady.

Al, negizinde búl Dobchinskiy rolinde Núrjan Asylhan. Biraq, búl beyne avtor sipattamasyna kerisinshe berilgen. Yaghni, akterding seriktesine qaraghanda  boyy qysqalau sabyrly kelgen, bir sózben,  joldasynyng antonim beynesi. Ózining qoghamda orny bar, bedeldi bolugha degen talpynysy jasandy tekserushige degen jalynyshty әngimesinen bayqalady. Ózining jetpegen jetistikterin balasyna tilep, Hlestakov jalynuy onyng jәy jalpaqtaghany emes, qamqorlyghyn kórsetkendey әser qaldyrdy.

Qoryta aitqanda, qazaq teatrlarynda orys klassikasyn, onyng ishinde Nikolay Gogoliding «Revizor» piesasyn sahnalau – zaman talabyna say jәne spektakli kórkemdik túrghydan joghary dengeyde boy kórsetken. Sonymen birge, «Revizor» siyaqty piesalardy janasha formada qon – kórkemdik tәjiriybeni bayytyp, qazaq teatrynyng әlemdik dramaturgiyamen baylanysyn terendetuge jol ashady. Desekte, dramalyq jelisining tolyq ashylmauy, keybir roliderding beynelik jana tynysqa ie bolmauy, jalpy qúrylymdyq birtektilikke kedergi keltirgen. Sonday-aq, búl qoyylym klassikalyq shygharmany qazirgi ómirmen baylanystyrghany, kórermenning kýndelikti ómirinen alynghan kórinister men interaktivti elementter arqyly qyzyghushylyq tudyrghany – manyzdy jetistik. Jana interpretasiya arqyly rejisser qoghamdaghy adam minezining kemshilikterin, әleumettik mәselelerdi jәne satiralyq astarlardy beyneleu mýmkindigin kórsetti. Jinaqtay aitqanda, saundrama janrynda janasha sóilegen «Revizor» komediyasy ózindik ereksheligi bar, teatrdyng repertuaryna qosylghan jana tuyndy dep tanugha bolady.

Úlpan Sherihan,

Temirbek Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng 4 kurs studenti 

Abai.kz