«Aq jol» partiyasynyng tóraghasy, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty Azat Peruashev joghary auditorlyq palata esebin talqylau barysynda Qazaqstandaghy kәsipkerlikti memlekettik qoldau sharalarynyng tiyimdiligi turaly sóz sóiledi. Biz Azat Túrlybekúlynyng bayandamasyn oqyrman nazaryna úsynamyz...

«Aq jol» fraksiyasynyng pikirinshe, naryqtyq ekonomikada kәsipkerlikti qoldaudyng basty maqsaty - búl qúbylysqa búqaralyq sipat beru kerektiginde, yaghni, әrbir belsendi azamat nemese azamattar toby ózining jeke әleuetin jýzege asyrugha jәne memleketten kómek kýtpey-aq últtyq tabysty qayta bólude óz ýlesin alugha mýmkindik alghany jón.

Ol ýshin memlekettik qoldau sharalary jýieli jәne óz isimen ainalysqysy keletin kez kelgen adamgha týsinikti boluy qajet.

Alayda, esepte aitylghanday, býginde týrli memlekettik organdar 100-den astam sharany jýzege asyryp jatyr, onda ózge týgili әzirleushilerding ózi de shatasady.

Songhy 10 jylda shaghyn jәne orta biznes (ShOB) sany jyl sayyn 2 milliongha deyin ósip kele jatqanymen, Ýkimetting biznesting bólshektenuimen «kýresi» jәne jana Salyq kodeksindegi basqa da jayttardyng ayasynda olardyng 205 myny jabylyp qalghan, kelesi jyly taghy birneshe myng subekti jabylady dep kýtu kerek.

Memlekettik qoldaudyng taghy bir maqsaty biznesti shaghynnan ortagha jәne odan joghary dengeyge «ósiru» boluy kerek, búl kiristing kýrt ósuin, investisiyalardyng kenenin jәne jana júmys oryndarynyng ashyluyn bildirer edi.

Degenmen, orta biznesting songhy onjyldyqta ekonomikagha qosqan ýlesi shamamen 7% bolghanyna qaramastan, 0,2% dengeyinde qaldy, búl olardyng tiyimdiligining әldeqayda joghary ekenin bildiredi. Osylaysha, orta biznesti JIÓ-degi JQQ-nyng 15%-yna deyin ósiru jónindegi Últtyq josparda qoyylghan maqsat oryndalmady.

Esepte sonday-aq óndiris, sauda jәne auyl sharuashylyghy salalaryndaghy ShOB jalpy ónimining ýlesi tómendegeni tirkelgen, búl ekonomikalyq әrtaraptandyrudyng bayaulauyn jәne osy salalargha memlekettik qoldaudyng jetkiliksiz әserin kórsetedi.

Anyghynda, ShOB-ta júmyspen qamtylghandar sany 2015 jyldan beri shamamen 40%-gha ósti jәne 4,4 million adamdy nemese júmyspen qamtylghan halyqtyng jalpy sanynyng 48%-yn qúrady.

Búl kónil quantady, biraq jana Salyq kodeksining shaghyn biznesting ASR boyynsha kelisimderin shekteu sharalary júmyspen qamtugha qalay әser etetini jәne Ýkimetting keshe jariyalanghan shaghyn biznesti qoldaudyng jana baghdarlamasy búl shyghyndardy qanshalyqty ótey alatyny da belgisiz.

Aytpaqshy, osy jana baghdarlamanyng aldaghy nәtiyjeliligin baghalaghan kezde, joghary auditorlyq palata audiytining kónil kónshitpeytin nәtiyjelerin eskeru qajet:

* Kәsipkerlikti memlekettik qoldau sharalary ekojýiesining arhiytekturasy qalyptaspaghan. Memlekettik organdar arasyndaghy funksiyalar men jauapkershilik olardyng qaytalanuy men qabattasuy saldarynan týsiniksiz bolyp otyr.

Sharalar bólshektenip jýzege asyrylady, al әleuetti qyzmet alushylar ýshin «bir tereze» qaghidaty qamtamasyz etilmegen.

Sharalardyng tiyimdiligin baghalau formaldy bolyp qaluda. Basymdyq sandyq kórsetkishterge berilgen, al sapalyq әserler (ónimdiliktin, qosylghan qún jәne eksporttyq әleuetting artuy) kóp jaghdayda esepke alynbay, belgili bir maqsat retinde qarastyrylmaydy.

eGov Mobile elektrondy ýkimeti jýrgizgen әleumettik saualnama kóptegen kәsipkerler biznesting damuyna memlekettik qoldaudyng aitarlyqtay әseri joq dep sanaytyndyghyn kórsetti.

Shynynda da, búl sharalardyng nәtiyjeleri bir-birine qarama-qayshy.

* Mysaly, 2022 jyldan beri «Damu» qory arqyly 66 myng biregey alushy nesiyening payyzdyq mólsherlemesin subsidiyalaumen qamtyldy, yaghni, barlyq ShOB subektilerining 3% ghana.

Biraq múnday memlekettik qoldaudy alghandardyng ortasha tabysy artqannyng ornyna 33%-gha tómendedi (2020 jyly - 385 million tenge, 2024 jyly - 258 million tenge).

Subsidiyalardyng әrbir 1 tengesine tólengen salyqtar 70%-gha azaydy (2020 jyly - 5,2 tenge, 2024 jyly - 3 tenge).

15% jaghdayda (yaghni, әrbir altynshy jaghdayda) nesiyelik subsidiyalar baghdarlama sharttaryna sәikes kelmeytin jobalargha berilgen, yaghni, operatorlar budjet qarajatyn naqty aluy kerek adamdargha emes, qalaghandaryna taratqan. Preziydent Q. Toqaev aitqanday, «dostargha bәri, qalghandaryna zangha sәikes beriledi».

* Memlekettik qarjylandyru esebinen injenerlik infraqúrylym tartyp bergen tekserilgen jobalardyng 79%-y investisiyalyq mindettemelerin oryndamaghan.

Mysaly, Pavlodar oblysynda 2020 jyldan beri «Pavlodar-Soda» JShS ýshin infraqúrylymgha 2,5 milliard tenge júmsaldy, biraq zauyt salu әli josparlanbaghan.

Aqtóbe oblysyndaghy «Aktep» JShS 2015 jyldan beri 11,6 milliard tenge kóleminde qoldau alghan.

Belgili bir «qalaulylar» ghana ondaghan jyldar boyy memlekettik qoldau alyp otyratyn múnday mysaldar әr aimaqtarda jetip artylady. Jemqorlyqpen kýres organdary búl aqparattardy júmysqa aluy kerek dep oilaymyn.

* Memlekettik qoldaudyng qarjylyq emes sharalarynyng operatory – «Atameken» Últtyq kәsipkerler palatasy, al operator qyzmetterining qúnyn budjettik baghdarlamalar әkimshisi tiyisti baghalau jýrgizbesten, ÚKP ózi anyqtaydy.

Búl qyzmetterding keybireuleri (zangerlik, qarjylyq kenes beru jәne t.b.) bәsekege qabiletti naryqta keninen úsynylghan, yaghny qoldau kórsetuding ornyna biznes ýshin әdiletsiz bәsekelestik tuyndauda.

JAP kóptegen qyzmetter ýlken kólemde bir adamdargha ghana kórsetilip, mamandarmen otbasylyq baylanystar aiqyn kórinetinin atauda. Múnday kenesterding әseri biznesting sapasyna emes, qarajatty «iygeruge» kóbirek әser etedi.

Memlekettik organdardyng jaghdayy da jaqsy emes.

* Osylaysha, Ónerkәsip jәne qúrylys ministrligi 2023 jyly «Qazyna Kapital Menedjment» AQ-na óndeu ónerkәsibin qarjylandyru ýshin bólingen 35 milliard tengening paydalanyluyn baqylamaghan.

* BV Management JShS qarjylandyru baghdarlamasyna qatysugha ótinimderdi qabyldau kezinde ashyqtyq qamtamasyz etilmegen.

Al әleuetti investisiyalyq jobalardy izdeuding negizgi kózderi jýieli júmystyng ornyna BV Management JShS menedjerlerining jeke baylanystary bolyp tabylady. Taghy da preziydentting «Bәri dostar ýshin» degen sózderi eske týsedi.

* 2023 jyly otandyq ónimderdi ishki naryqta ilgeriletuge budjetten shamamen 2 milliard tenge bólindi, onyng 3%-y iygerilgen.

Qalghan soma – 1 milliard 930 million – «QazIndustry» AQ bank shotynda jatyr. Sheneunikter otandyq óndirushilerdi osylay qoldaydy. Memleket bólgen qarajatty da kompaniyalargha taratqysy kelmeydi. Bәlkim, ózderine premiyalar da taghayyndap jýrgen shyghar.

* ÁKK audiytining nәtiyjeleri jeke bir «әn», onda jogharghy esep palatasy 138 milliard tengege qarjylyq, 342 proseduralyq jәne 27 jýielik búzushylyqtardy anyqtady.

«Aq jol» fraksiyasy ÁKK qyzmetin nәtiyje bermegeni jәne sybaylas jemqorlyq tәuekelderining shoghyrlanghany ýshin údayy syngha alyp keldi.

ÁKK qyzmeti tiyisti zannamamen rettelmegen, búl olardyng basshylyghyna memleketting qarjylyq jәne әkimshilik resurstaryn óz qalauy boyynsha paydalanugha mýmkindik beredi.

Atap aitqanda, ÁKK bank liysenziyasy bolmasa da belsendi týrde budjettik nesiyeler berip keledi; sauda jәne satyp alu qyzmetimen ainalysyp, ken oryndary men jer uchaskelerine iyelik etedi.

ÁKK 20 jyldyq júmysy aimaqtardyng damuyna qajetti kólemde әser ete almady. Tabysty investisiyalyq jobalar siyrek kezdesedi jәne ýlken budjettik qarjylary ghana baylanysty.

Qazirgi uaqytta ÁKK budjet qarajatyn bólude deldaldar retinde qyzmet etedi, onyng ózinde adal emes: damuy baghdarlamalary qarjylaryn bank shottarynda ornalastyra otyryp, ÁKK esh tәuekelge barmaydy, artyq júmys istemey, bonustar men premiyalar ýshin qosymsha tabys alady.

Jogharghy esep palatasy jýrgizgen ÁKK qarjylyq-ekonomikalyq qyzmetin taldau Tobyl men Ertis ÁKK qospaghanda, ÁKK bәsekege qabiletti emes jәne aitarlyqtay qaryz mindettemelerimen auyrtpalyqqa úshyraghandyghy turaly qorytyndyny rastaydy.

Osynyng ayasynda óndeu ónerkәsibi jobalaryn qarjylandyru audiytining nәtiyjeleri pozitivti kórinedi. Múnda JIÓ-degi innovasiyalyq ónimderding ýlesin qospaghanda, kóptegen kórsetkishter boyynsha sapaly ósim bayqalady, múny últtyq ekonomika aldyndaghy syn-tegeurin dep qabyldau kerek.

Jalpy alghanda, memlekettik qarjylandyrudy paydalanu jәne eng bastysy, odan týsetin kiristilik kýtken nәtiyjelerge sәikes kelip, aldaghy uaqytta da ósu әleuetin kórsetedi.

Sonymen qatar, belgili bir alandaushylyq tudyratyn salalar bar — mysaly, «Bәiterek» holdingining әrbir 1 trillion tenge memlekettik investisiya ýshin jyl sayyn keminde 7 trillion tenge jeke investisiya tartu mýmkindigi. Ýsh jyldyq budjetti qarau kezinde búl mәsele boyynsha eshqanday dәiekti dәlelder keltirilmedi, ony qazirgi uaqytta da kórip otyrghan joqpyz.

Mýmkin, keybir deputattar búl qarajatty shartty týrdegi birlesip qarjylandyru ýshin jeke bankterge audarudyng oryndylyghy turaly pikiri әldeqayda pragmatikalyq bolar edi.

Oghan qosa, iri metallurgiyalyq kompaniyalardaghy aksionerlerding auysuy turaly talqylaular ayasynda nesiyelerge súranys pen investisiyalyq belsendilikting kýrt artuyn kýtuimiz kerek, búl ýlken qarajatty, bәlkim, ondaghan trilliondar tartudy qajet etedi.

Biz últtyq investorlardyng strategiyalyq salalargha kiruin qoldaymyz; jer men jer qoynauy Qazaqstan halqyna tiyesili.

Degenmen, birneshe kompaniyany qoldau ónerkәsiptik yntalandyrudyng barlyq auqymyn әlsiretpeui kerek, sebebi memleketting basty maqsaty ekonomikany әrtaraptandyru jәne birinshi kezekte, shiykizatqa tәueldilikten bas tartu.

Sondyqtan, búl saladaghy sayasat naryqtyq, yaghni, ashyq jәne bәsekege qabiletti qaghidattargha negizdelui kerek.

JAP esepterin qorytyndylay kele, «Aq jol» fraksiyasy Ýkimetting ortalyqta da, әsirese jergilikti dengeyde de kәsipkerlikti qoldau jónindegi júmysyn jetkiliksiz dep sanaydy. Ýkimetke osynday kәsipkerlerdi qoldau baghdarlamalaryn búghan deyin bolghanday biylik partiyasymen ghana emes, býkil kóppartiyaly parlamentpen birigip atqarudy úsynamyz.

Múnday qoldau baghyttaryn aitarlyqtay qayta qúru, sonyng ishinde naqty jýieleu men ýilestiru, rәsimder men baghyttardy qysqartu, burokratiya men sybaylas jemqorlyqty tudyratyn elementterdi joy qajet.

Ónimdilikti jәne qosylghan qúnnyng artuy, ishki súranysty úlghaytu, jana naryqtargha shyghu jәne kәsiporyndardyng kiristeri men budjetke tólenetin salyqtaryn arttyru týrindegi ekonomika tәrtibin ózgertetin sapaly maqsattardy qoya bilu kerek.

Bizding oiymyzsha, barlyghyn qoldaugha aqsha shashudyng ornyna, tiyimdi ShOB damytugha, әdil jaghdaylar jasaugha jәne memleketting aralasuyn azaytugha nazar audaruymyz kerek.

Keyde tym kóp jәne tym tiyimsiz týrde qarjyny shasha bermeu ýshin, ony ózi de aqsha taba alatyn jәne tabysyn sheneunikterge qaraghanda jaqsy basqara alatyndargha kóbirek qaldyru kerek.

Jogharghy audit palatasynyng memlekettik organdardyng ózgermeli ýrdisterdi retteudegi artta qaluyn manyzdy mәsele retinde atap ótui kezdeysoq emes.

Osy júmysta tabysqa jetudi, ekonomikadaghy jәne kәsipkerlerding taghdyryndaghy ózgeristerge jedel jauap berudi tileymiz.

Azat Peruashev,

«Aq jol» partiyasynyng tóraghasy, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty

Abai.kz