Atynan at ýrketin abaytanushy Túrsyn Júrtbay aghamyzdyng «Atamúra» baspasynan 2023 jyly 1000 danamen shyqqan «Tolyq adam» atty eki tomdyq kitaby qolymyzgha týsti. Syrtqy múqabasy qatty únady. «Ruhany azyqqa ashyghyp jýrgen janymyz bir toyattanar» dep, mazmúny men әdebiyetter tizimine kóz jýgirtkenimizde, oqugha tәbetimiz tartpay qaldy.

«Tolyq adam» kimning menshigi?

Jalpy alghanda, avtor qazirgi qazaq qoghamy men abaytanu salasynda ekining birining tisi bata bermeytin, әri óresi jete bermeytin óte ózekti әri manyzdy mәseleni kótergen. Osy túrghydan alghanda, «Adamnyng adamshylyghy isti qalay bastaghanynan bilinedi, qalaysha bitirgeninen emes» (Abay) qaghidasymen qalay maqtasaq ta jarasady; tipti múny qazirgi abaytanu men qazaq әdebiyeti tanymyndaghy erlik dep te baghalaugha bolady. Alayda, qarapayym oqyrmangha týsinikti túshymdy tújyrymdardan góri kóp súraq pen dau tughyzatyn tuyndygha ainalghanday kórindi bizge.

«Kishige izet, ýlkenge qúrmet» qaghidasyn ústanyp, abaytanudaghy mýiizi qaraghayday ghalymdardyng ózderi bara bermeytin taqyrypqa batyl qalam tartqan enbegine qúrmetpen qarap, qatty syngha barmay, qarapayym súraq qoymen shekteludi jón kórdik. Bәlkim, aghamyzdyng shiyrek ghasyr boyy payymdap úsynghan Abaydy janasha tanu parasatyna bizding oi-órisimiz әli jete bermeytin de shyghar. Óitkeni ózimiz de teologiya ghylymynyng mamany emespiz, bilgenimizden bilmegenimiz kóp ekenin jasyrmaymyz.

Sonymen, «kóp aityp sóz sozbayyq, әdepten ozbayyq, kónildi qozghayyq». Súraqtyng әlqissasy qashanda әdepten bastalmay ma? Abaydyng «Tolyq adam» ilimin alghash jýielep, resmy ghylymy ainalymgha engizgen túlgha - filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, abaytanushy Mekemtas Myrzahmetúly. Búl ilimge qatysty ghylymy maqala jazatyn filosofiya, filologiya, pedagogika, psihologiya, mәdeniyettanu, әleumettanu siyaqty salalardyng ghalymdary, әdette, onyng enbekterine mindetti týrde silteme jasaydy. Sizding әdebiyetter tiziminizden ol kisining enbekterin kóre almadyq. Sondyqtan zandy súraq tuady: resmy ghylymy ainalymda moyyndalghan Abaydyng «Tolyq adam» ilimi men Sizding tanytugha tyrysqan tuyndynyz bir dýnie me, әlde basqa ma?

«Danalardyng oi-pikiri osy  tariqatta toghysyp, maghrifatta kemeldenip baryp, Aqiqatqa betteydi.

Biraq Aqiqatqa jetken Dana joq.

Ol ýshin aqyl-oyynnyng ózi «seulege ainalyp» (Eynshteyn), Allanyng didaryn kórui shart. Aqyl-oy tarihyndaghy danalardyng barlyghynyng pәlsafasy osy Tariqat pen Aqiqat arasynda toghysady. Ejelgi týrki oishyldarynyng arasynan búl dengeyge jetken:

-Sharighat bazarynda sayrandadym,

Maghripat baqshasynda jayrandadym.

Tariqat sarayynda tayrandadym,

Aqiqat esigin ashtym, mine [44, 171], -

dep baryp qyluetke kirgen Qoja Ahmet Yaassaui.

Al qazaqta búl dengeyge jetken, mýmkin, jalghyz Abay dana shyghar» deysiz. Búl jerde ózinen ózi eki ýlken súraq tuyndaydy. Birinshisi, «Aqiqat dengeyine jetken jalghyz Yaasauy jәne mýmkin jalghyz Abay shyghar» degen tújyrym. Yaasauiyding Aqiqat dengeyine jetkenine eshkimning talasy joq, sondyqtan da ol kisini býkil qúdaydyng sýigenderi «Qútb* ul-aqtab» (qútyptardyng qútyby, temirqazyghy), әuliyelerding súltany dep tanidy. Ruhaniyatta Sharighattan Tariqatqa, odan ary Maghrifat pen Aqiqatqa jetuding ózindik joly bar. Tariqatta ústazdan shәkirtke jalghasatyn «silsila» (tizbek) joly bolatynyn jaqsy bilesiz. Sol jolmen jýrgen adam adaspay shyngha jetedi; al ózge sýrleuge týsse, shyngha jetuge kepil joq. Taudyng shynyna jetu ýshin eng alghash jýrip ótken adamnyng salyp ketken soqpaghy – silsalasy әdette sol adamnyng atymen atalady. Allanyng Aqiqatyn izdep, Tariqat jolyna týsken adamgha mindetti týrde sol joldy kórsetip, ruhany kemeldenuding qyr-syryn ýiretetin ústaz qajet. Sebebi «Ústazy joqtyng ústazy - shaytan» degen qaghida bar tariqatta.

Yaasauy babamyzdyng salyp ketken joly «yaasauy tariqaty». Qazaqtyng ata-babadan kele jatqan dәstýrli dini degenimiz – býkil salt-dәstýrimiz ben әdet-ghúrpymyzdyn, dýniyetanymymyz ben mәdeniyetimizding irgetasy - osy yaasauy tariqaty. Ártýrli dinning jeteginde adasyp jýrgen qazaqqa qajet tura jol, aqiqat din – osy Yaasauy babamyzdyng salyp ketken sara joly. Tariqat pen Aqiqatty aityp túryp,  nege osy jol turaly tarqatyp aityp ketpediniz? Dariyanyng janyna baryp túryp, myna jaqta shólirkep jatqan júrtyna bir jútym su ala kelmegen jolaushygha ne aitugha bolady?

Abay qay tariqat ókili?

«Sofylyq taqualyq jol – on eki tariqatqa bólinedi. Onyng ekeuin, yaghnyi, týrki dýniyesine keng taraghan Yaassauiya men Naqshbandiya tariqatyn Abay óte jaqsy bilgen» deysiz. Al endi Abay Tariqattyng qay jolyn ústanghanyn, Maghrifat dengeyine qanday әdis-tәsildermen jetkeninining dәlelderin aitpay, «Aqiqatqa jetken jalghyz qazaq Abay shyghar» dep Aydy aspangha bir-aq shgharghanynyz qay qazaqtyng bolsa da aqylyna syimaydy dep oilamyz. Olay bolatyn bolsa, «Sayramdaghy sansyz bap, Otyryrda otyz bap, Týrkistanda týmen (myn) bap, baptardyng baby – Arystan bap», «Mәdinada Múhammed, Týrkistanda Qoja Ahmet, Manghystauda pir Beket, Jetisuda Rayymbek», «Ýsh jýz alpys eki әuliyeli Manghystau», «Qonyr әulie ýngiri», «Múqym qazaqqa mәshhýr Mәshhýr Jýsip Kópeyúly», t.b. qazaqtyng dalasyndaghy sany joq qúdaydyng sýigen qúldaryn qay sanatqa jatqyzamyz?

Abaydy Aqiqat dengeyine qimay otyrghanymyz joq. Bolsa qane, «alaqaylap» bórigimizdi aspangha atar edik.   «Platon – mening dosym, biraq aqiqat odan da qymbat» demekshi, Abaydyng qazaq ýshin ghana emes, adamzat ýshin úly túlgha ekeni dausyz (Ol turaly maqalamyz: abai.kz/post/204357 ). Alayda, «Isting basy – retin tanymaqtyq» dep Abaydyng ózi kórsetkendey barlyq nәrsening óz reti bar emes pa?

Mekemtas Myrzahmetúly 2021 jyly jazghan «Abaydyng «Tolyq adam» ilimi» atty kitabynda mynaday ilimderdi jýieleydi:

«Aqy ilimi» (b.z.d. VII gh.)

Ál-Farabiy,  «Parasatty adam ilimi» (IH-H gh.)

Jýsip Balasaghún, «Jauanmәrtlik ilimi (HI gh.)

Yassauiy,  «Hәl ilimi» (HII-HIII gh.)

Abay,  «Tolyq adam ilimi» (HH gh.)

Shәkәrim,  «Ar ilimi» (HHI gh.)

Sosyn bylay dep tújyrymdaydy: «Múnday jýieli ilim әlemde joq, bizding qolymyzda bar. Biraq biz búny kesh qolgha aldyq, endi ghana jan jaqty damytyp jatyrmyz». Mekemtas Myrzahmetúlynyng jýielegen búl ilimder tizimine jetinshisi etip biz Aqjan Mashanovtyng «Jar ilimin» (HHI gh.) qostyq. Búl jýiege Mәshhýr Jýsiptin, t.b. ilimderin de qosu - qazaq últynyng qamyn jep jýrgen ghalymdardyng mindeti dep bilemiz. Búl ilimder jýiesi - qazaq últynyng iydeologiyalyq ústyny, qala berdi býkil adamzat ýshin azghyndyq jolynan tura jolgha aparar shamshyraq deuge bolady.

«Sen de bir kirpish dýniyege, ketigin tauyp bar qalan» demekshi, Abaydyng da osy ruhany ilimder jýiesindegi ornyn dúrys kórsetip, ózining layyqty tórine jayghastyru – ar men әdiletting isi emes pe? Abydyng ruhany dәrejesine kóz jetkizu ýshin ony Shәkәrimning «Ar ilimimen» qatar qarau kerek dep oilaymyz. Sharighat shenberinde qaraytyn bolsaq Shәkәrimning ústazy retinde Abaydyng dәrejesi qashan da shәkirtinen biyik, al Tariqat dengeyinde Shәkәrimning әuliyelik dәrejege jetkeni anyq dep aitugha bolady. Sebebe oghan Shәkәrimning myna syr sózi dәlel:

IYesiz ózim kestim kindigimdi,

Zorgha ashtym tar qapasta týndigimdi

Sýrgen ómir jayymdy týgel úqsan,

Sonda anyq bilersing kimdigimdi.

Áulie dep tariqattyng tauqimetin tartyp, jýrek kózi ashylghan, «ólmey jatyp ólip», Allanyng sýigen qúlyna ainalghan jandardy aitqan emes pe qazaq. Olardyng ereksheligi sol, Allanyng núr sharaby men mahabbatyna mastanyp, dýniyeni mise tútpaydy, eki dýniyeni qatar kórgennen esi shyghyp qúdayyna erkinshe erkeleydi. Sol «erkelik» qylyqtaryn týisine almaghan sharighat ókilderi olardy dinnen bezgen dep tәrk etken mysaldar óte kóp tarihta: «Qúrannyng shyn maghynasyn shataq úghyp, Moldalar maghan qoymaq kәpir dep at» (Shәkәrim). Olar ne aityp, ne jazsa da ýshinshi jaqtan emes, birinshi jaqtan sóileydi. Biraq esh uaqytta әuliyemin dep aitpaydy, jay ghana isharamen, syrmen jetkizedi: «Kirip kettim men kabaqqa taza araqty maqtap» (Shәkәrim).

Osy keltirgen taldaulargha ne aitasyz? Bizding payymymyz qanshalyqty dúrys? Eger qate bolyp, dәlel keltiretin bolsanyz, alghystan artyq aitarymyz joq.

«Týrki dýniyesine keng taraghan Yaassauiya men Naqshbandiya tariqatyna» qatysty myna aqiqatty biletin shygharsyz? Orta ghasyrlarda dýrkirep, әlemge әmirin jýrgizip túrghan Altyn Ordanyng ydyrauy tikeley tariqattardyng tartysyna baylanysty boldy. Ózbek hannyng qazasynan keyin taqqa kelgen Jәnibek han yaassauy negizindegi iydeologiyalyq basqaru qúrylymyn búzugha baghyttalghan sayasat jýrgizdi. Dala demokratiyasynyng kepili bolghan yasssauy tariqatynan bas tartyp, hangha absolutti biylik beretin naqshbandy tariqatyn qabyldady. Nәtiyjesinde, Altyn Orda ydyrap, týbi bir týrki júrty qazaq jәne ózbek degen eki últqa jikteledi. Tariqattargha sipattama bergende, olardyng tek syrtqy formasyna ghana emes, olardyng ishki mәn-mazmúny men airmashylyqtaryna da toqtalsanyz qazaqqa kóberek payda bolar ma edi? Sol kezde bәlkim alashordashylardyng arasyndaghy alauyzdyq pen qazaq tanynyng atuy men batuynyng syry belgili bolady ma degen oi. «Onashada jatqandy únatamyn, elimning el bolmasyn erte sezip» (Shәkәrim).

Tәn azyghy men jan azyghy.

Negizi qoyatyn súraq óte kóp, onyng bәrin tizip otyrudyng mәnisi joq, sondyqtan negizgi  irgeli úghymdargha qatysty súraqtargha ghana toqtalayyq.  «Tәn azyghy - tariqat, jan azyghy - sharighat» degen úghymdardy esh týsine almadyq. «Sonymen, sopylyq triqattyng taqualary: «Allagha degen mahabbat - barlyq dengeyding ishindegi eng biyik shegi, bolyp tabylady» [37,169], -dep eseptedi jәne myna ústanymdardy ózining ómirlik-pendelik, músylmandyq maqsaty, jan azyghy retinde jan tәnimen berile minәjat etedi. Asa nәzik týisikter men jýikege shýikelengen osynau bir kýrdeli de tarau-tarau  tariqattardyng barshasyna ortaq mindetti týrde oryndaluy tiyisti negizgi maqsatty qaghidalar mynalar» dep 22 qaghidany keltiresiz. Alayda ol qaghidalardyng eshqaysysynda da tәnning azyghy bolatyn nyshandy tappadyq. Olardyng barlyghy da  «jan azyghy retinde jan tәnimen berile minәjat» etu qaghidalary.

Al endi sharighatqa keler bolsaq: «Sharighat joly – barlyq tanymy ghylymdarynyng mәiegi. Ómir sýrudin  - adal, taza, әdiletti, arly joly, qiyanatsyz  mýhmin (taza adam) bop ómir sýruding basty sharty» deysiz. Búl jan azyghynan kóri, ereje, tәrtip, zandylyq, shart týrindegi tәnning dúrys jýrip-túruyn qadaghalaytyn, yaghnyy tәn azyghyna jaqyn keletin siyaqty. Abaydyng ózine jýginetin bolsaq: «Sol óristetip, órisimizdi úzartyp, qúmarlanyp jighan qazynamyzdy kóbeytsek kerek, búl jannyng tamaghy edi». Jannyng tamaghy, jannyng azyghy – jan qúmary- «Allagha degen mahabbat» pen «jan tәnimen berile minәjat» etu emes pa?

Aqyl, Qayrat, Jýrek.

Eng kýrdeli, әri eng shataq mәsele: Aqyl, Qayrat, Jýrek mәselesi. Terenge barmay, bir eki ghana mysal keltireyik: «Sóitip, aqyldyng kómekshisi, qayrattyng qormaly – Jýrek bop shyqty» deysiz. Abay bolsa kerisinshe aitady: «Jýrekting aqyl suaty, mahabbat qylsa tәniri ýshin». On jetinshi qara sózinde de ýsheuin aitystyryp, jýrekti joghary qoyady.

«Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrekti» Siz Jýrekting hareketine tәn ýsh hal-kýy dep týsindiresiz. Bir adam jýregining mysalynda alyp qarasaq, Sizding payymynyzsha adamnyng jýregi bir mezette osy ýsh kýiding bireuinde ghana bola alady degen sóz. Al Abay bolsa olardy adamnyng boyynda bolatyn ýsh qasiyet deydi: «Ýsh aq nәrse adamnyng qasiyeti». Osy qarama-qayshylyqtardy qalay týsinuge bolady? Biz mýmkin Abaydy Sizdey týsine almaytyn shygharmyz. Eger týsindirip bere alsanyz, alghysymyz sheksiz.

Ary qaray jan mәselesine barmadyq. Búl súraqtar kitapty týgel oqymay, bir sydyrghy qarap shyqqandaghy  kózge kórinip túrghan qarama-qayshylyqtar. Sәl ýnilip, derekkózderge jýginudi qajet etetin qarama-qayshylyqtargha da toqtamadyq. Sebebi osy súraqtardyng jauabyn alsaq, qalghan súraqtargha óz betimizshe jauap taba alatyn әdiske, Sizding Abaydy tanu tәsilinizge tәnti bolamyz dep oilaymyz.

Qoyghan súraqtarym qisynsyz, kónilge oghash bolyp jatsa, aiyp etpeniz.  «Abaydy qazaq balasy tegis tanyp, tegis bilu kerek» deydi emes pa últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly. Abaydy tanuda abaytanushylar arasynda qarama-qayshylyq bolmauy kerek dep oilaymyz. Bolghan kýnning ózinde týsinisip, ortaq mәmilege jetuimiz shart. Olay bolmaghan jaghdayda abaytanushylar arasyndaghy alauyzdyq odan ary órshy beretini anyq. Odan eshkim útpaydy, útylatyn tek qazaq últy.

Aqiqat bireu emes pa? Eger Abaydy zerttep jýrgen abaytanushylar arasynda ózara týsinistik bolmasa, qarapayym qazaqtyng balalary Abaydy qalay tanymaq?

Erúlan Jiyenbaev

Abai.kz