«Mәdeniyet sayasaty» institutynyng diyrektorynyng orynbasary, tarih ghylymdarynyng doktory, sayasattanushy Ázimbay Ghaliymen aradaghy әngime әli de kenje qalyp otyrghan últ sayasaty jәne onyng oryndaluy tetikterine arnaldy.

ÚLT JASAU ISI KENJE QALDY

«Mәdeniyet sayasaty» institutynyng diyrektorynyng orynbasary, tarih ghylymdarynyng doktory, sayasattanushy Ázimbay Ghaliymen aradaghy әngime әli de kenje qalyp otyrghan últ sayasaty jәne onyng oryndaluy tetikterine arnaldy.

ÚLT JASAU ISI KENJE QALDY

- Ázimbay agha, býgingi tanda qazaq qoghamynda «Últ liyderi» degen termin qyzu talqygha týsip jatyr. Búghan ne deysiz?
- Birinshiden, Núrsúltan Nazarbaevtyng bizding últtyng liyderi ekeni, onyng sinirgen enbegining zor ekeni eshqanday dau tughyzbaydy. Búryn, mysaly, qalany әsemdeu, kóshelerdi jóndeu siyaqty júmystar saylau aldynda jýrgiziletin edi. Tayau uaqytta saylau bolmaydy. Biraq, soghan qaramastan, «Jol kartasy» boyynsha júmyssyzdardy júmyspen qamtamasyz etu isi qolgha alynuda. Búl daghdarysty enseruding jarqyn bir kórinisi bola alady.
Áriyne, Nazarbaev bizding liyderimiz. Ol keremet liyberaldyq ekonomikalyq, әleumettik reforma jasady. Qazir bizdi asyrap otyrghan tabighy resurstarymyz ben múnay emes, N. Nazarbaev jýrgizgen dúrys ekonomikalyq jәne әleumettik reformalardyng onshyl liyberaldyq sipaty. Yaghni, N. Nazarbaevty últ liyderi retinde moyynday otyryp, әli de jýzege asyratyn isting manyzdy ekendigin aitqym keledi. Sonyng eng bastylarynyng biri - últtyq iydeologiyany jýzege asyru. Ol, ókinishke qaray, jýzege asqan joq. Qazir bizding últtyq qauipsizdigimizge qauip tónip túr desek te bolady. Mening oiymsha, memlekettik til turaly zang oryndalghan joq.
Bizdegi eng bitpegen ýlken júmys - últ jasau isi. Qazaq últy otarshyldyqta úzaq uaqyt boldy. Demek, últ deformasiyagha úshyrady. Endi ony qalypqa keltiru kerek edi. Alghashqy kezende biz ózinen ózi qalpyna keledi, regenerasiya bolady dep oiladyq. Biraq, olay bolmay shyqty. Últtyng jana zamandaghy maqsattary bolady eken. Orys baspasózi kóp jamandaghan Niyazovty, yaghni, Týrkimenbashyny mysalgha alayyqshy. Áriyne, ony ýlgi retinde aityp otyrghan joqpyn. Tek mysal retinde. Ýlgige jaramasa da, onyng istep ketken keremet isteri bar. Ol últtyq iydeologiyagha qatysty mәselelerdi týpkilikti sheship tastady. Mysaly, Týrkimenstanda memlekettik til bireu. Ózge tilde bilim beretin mektepter onda qalghan joq. Bir kezderi onda qazaq mektepteri de bar edi. Qazir qazaq tilinde de, orys tilinde de bilim beretin mektepter joq.
- Jaqynda ghana Tәjikstan tәjik tilining memlekettik dәreje alghanynyng 20 jyldyghy qarsanynda Konstitusiyasyna ózgerister engizip, orys tilining «últaralyq qatynas tili» statusyn joydy. Búl rette bizge Tәjikstan da ýlgi bola alady.
- Jalpy, orys tilining Konstitusiyamen bekitilgen dәrejesi - Orta Aziya Respublikalarynda ghana bar edi. Endi - Ózbekstan, Qyrghyzstan jәne Qazaqstanda ghana qaldy. Qalghan elderde orys tiline basymdyq berilmeydi. Ózbekstannyng Konstitusiyasynda orys tilining dәrejesi aiqyndalghanymen, is jýzinde ózbek tili basymdyqqa iye. Demek, aghayyndy qazaq pen qyrghyz ghana orys tilin әspettep otyr.
Týrkimenstan turaly әngimege qayta oralsaq, Týrkimenstanda bir-birimen qyz alyspaytyn 7-8 taypa ghana bar edi. Demek, últ retinde qalyptasa qoymaghan el bolatyn. Demek, taypalar odaghynan «týrkimen últyn» jasap shyghardy. Ári týrkimenderding últtyq sanasyn oyatu maqsatynda olardyng kókiregine «eng úly últ - týrkimen» degen sezimdi ornyqtyrudy basty maqsat etip qoydy. Aytalyq, eng asyl túqymdy jylqy - Aqalteke, eng asyl túqymdy it - Alapay degen siyaqty týrkimen qúndylyqtaryn dýnie jýzindegi asyl túqymdylardan joghary qoya bildi. Jәne ol týrkimen boludyng baqyt ekenin is jýzinde kórsetti. Týrkimen tilin qazaq tilinen bay dep aita almaymyn. Biraq, olarda memlekettik jiger basym. Niyazovtyng jibergen kemshilikterin qazirgi preziydent Berdimúhamed Gurbanguly týzetti. Biraq, ol týrkimen tili jayyndaghy jәne týrkimen últyn jasau sayasatyn әri qaray jalghastyrdy. Pluralistik qoghamda últtyq jәne memlekettik iydeologiya bolmaydy degen kózqaras bar. Sonda memleket ózin-ózi qorghamau kerek pe? Biraq, ókinishke qaray, bizde basqa qúndylyqtar basym boldy. Demek, últ jasau problemasy keyinge shegerilip qaldy. Yaghni, bizde últ jasau problemasy, memlekettik til jәne últtyq iydeologiya mәselesi kýn tәrtibinde túr. Sondyqtan, Nazarbaevty últ kósemi retinde moyynday otyryp, onyng әli de jýzege asyratyn dýniyeleri bar ekenin eske salghym keledi.
- Qazir qoghamda «Qazaq óz ruhany qúndylyqtaryn talap ete almay otyr. Kez kelgen mәseleni tómennen talap etu kerek. Joghary tek halyqpen sanasady. Eger, orystyng bir mektebin jauyp tastasanyz, orys últynyng qysymy da kýshti bolady. Búl biylikke de әser etedi. Al, qazaqtyng ruhany qúndylyqtaryn ayaqqa taptap jatsang da shybyn shaqqan qúrly әser etpeydi» deydi. Mysaly, Kәrim Mәsimov ýkimeti «Endigi jinalystardy tek qazaq tilinde ótkizemiz» degen uәde berdi. Biraq, bir-eki jinalystan keyin uәdesinen tayyp shygha keldi. Biraq solay boldy eken dep búlqynghan qazaq qoghamy joq. Jalpy, siz qalay qaraysyz, «últ jasau» isi jogharydaghylardyng qolynda ma, joq, tómennen talap etilui qajet pe?
- Mening oiymsha, ziyaly qauym men sayasy elita әr týitkildi birden bayqap, aiqay kóterip, baspasózde dabyl qaghyp otyruy kerek. Qazaq baspasózi keybir mәselelerge bara bermeydi.
- Mәselen qanday?
- Mysaly, qúqyqqorghaushy Jovtisting kisi basyp ketkeni jayynda kóp gazetter ýnsiz qaldy. Al, búl turaly jazghan keybir basylymdar Jovtisti qorghady.
Demek, bizding últjandy azamattardyng prinsipshildigi jetispey jatady. Sonday-aq, bizde jalghan qúndylyqtar bar. Mәselen, jaqynda bir marqúmnyng mereytoyyna meni shaqyrdy. Men ol kisining kezinde qazaq tiline qyrsyghy tiygenin aityp, barudan bas tarttym. Yaghni, bizge qazaqtyng qyrsyq shaldary kerek. Janazada ol adamdy «jaqsy bolghan edi» dep maymónkelemey, onyng kózi tirisinde últtyq jәne memlekettik isterde istegen qiyanattaryn betine basuymyz kerek. Ol ony ana dýniyege arqalap ketpeui kerek. Eger men solay desem mening kezekti búzaqylyghym dep qabyldaydy.
90-shy jyldary últtyq qozghalystar óte joghary boldy. Ony biylik sanaly týrde basty. Mýmkin dúrys ta bolghan shyghar. Óitkeni, memleketting tútastyghy qajet boldy ghoy. Al, býgingi tanda memleket sol mәselelerdi ózi qolgha aluy kerek. Memleket qazaq últyn qorghaugha baylanysty, tili men dinin saqtau jayyndaghy uәdelerin әli oryndaghan joq.
- Demek, tómennen de kýres kerek, jogharydan da qoldau kerek deysiz ghoy?
- Tómennen tek impulis kerek. Sonday-aq, qoghamda jazushylardy kinәlau basym. «Olar nege barrikadagha shyqpaydy?» degen pikirler jii aitylady. Mening oiymsha, jazushy kitap jazuy kerek.
- Solayy solay shyghar. Biraq, qazaq qoghamynda 70-80 jyl boyy qalyptasyp qalghan bir iydeologiya bar. Halyqtyng kósemi, sózin ústar adamy - ol jazushysy, aqyny degen siyaqty. Áli kýnge deyin osy ýrdisten tanghan joqpyz. Eger, halyq jazushysy nemese aqyny últtyq problemalargha baylanysty ótkir pikirler aitatyn bolsa ony júrt basqasha qabyldaytyn siyaqty.
- Mening oiymsha, yntalandyru baspasóz jәne televiziya tarapynan boluy kerek. Jazushy óz pikirin bildiruge qúqyly. Biraq, onyng aldynghy qatarda jýruining qajeti joq. Men óz basym eki mitingige bardym. Birinshisi - 1989 jyly, ekinshisi osy jaqynda. Bireui «Nevada-Semey» qozghalysy, ekinshisi - tilge qatysty beybit sheru bolatyn. Onyng ózinde syrttay baqylaushy retinde qatystym. Yaghni, qazaq jazushysy baspasóz arqyly óz oiyn bildirsin, al odan tónkerisshildikti talap etuding qajeti joq.
Ókinishke qaray, bizde biylikte orysshyldar basym. Búl óte qauipti sindrom.

MEMLEKETTIK QYZMETKE LUSTRASIYa JASALUY KEREK

- Basym ghana emes eken. Bekbolat Tileuhannyng deputattyq saualyna ýnilsek, biyliktegilerding 90 payyzy memlekettik tilden maqúrym kórinedi.
- Berik Ábdighaliyevting aituy boyynsha, biylik tútqasyn ústaghandardyng 25 payyzy últjandy. Tipti, últshyldyq, últjandylyqty bylay qoyghanda, memleketshildik te shamaly.
- Endeshe, búl bizding últtyq qauipsizdigimizge syna qaqpay ma?
- Áriyne.
Memleketshildik pighyldyng joqtyghyn últtyq kompaniya jetekshilerining jemqorlyqqa belshesinen batqandyghynan angharugha bolady. Áytpese, ekining biri jemqor retinde sottala ma deniz. Aytalyq búrynghy Qorshaghan orta ministrligin alayyq.
Demek, bizding biylikting ekinshi bir kemshiligi - kadr sayasatynda jatyr. Biylik basyna memleketshil túlghalardy toptastyra almaghanbyz. Mýmkin olar reforma jasauda jaqsy tehnokrat bolghan shyghar.
- Demek, bizge endi tehnokrattardan góri, memleketshil túlghalar iyek artu kerek bolyp otyr ghoy...
- Ár zamannyng óz talaby bar. Bastapqy kezende ekonomikalyq jәne әleumettik reforma algha shyqty. Ol kezde últtyq mәselelermen bas auyrtugha erte bolghan shyghar. Ekinshi kezeng de ekonomikalyq qúrylysqa arnaldy. Onda da últtyq mәselelerge kóz júma qaralghan shyghar. Endi ruhany qúndylyqtar algha shyghuy kerek. Qazir ruhany jaghynan óte bolbyr qogham payda boldy. Qarynnyng qamy - últtyq iydeologiya bola almaydy. Qazaqstannyng strategiyalyq basty baghdarlamasy - «Qazaqstan - 2030»-da últtyq iydeologiya joq. Onda qazaq ruhy men tili qamtylmaghan. Onda ekonomikalyq mәseleler ghana qamtylghan.
- Áleumettanushylardyng zertteulerine sýiensek, qazaq halqy qoghamda bolyp jatqan oqighalargha óte beyjay qaraydy eken. Eldegi jetekshi últ, túrghyndardyng 67 payyzyn iyelenip otyrghan halyqtyng búl beyjaylyghyn nemen týsindiremiz?
- Men búl zertteulerding qorytyndysyna kýmәnmen qaraymyn. Bizde birinshiden, intellegensiya, ekinshiden, qazaq últjandy. Aytalyq, qazaq eshtenege qaramastan, 80 payyzynan astamy balalaryn qazaq mektebine berdi. Qanday qiyndyqqa qaramastan. Biylikting orysshyldyghyna kóz júmdy. Tәp-tәuir dәuletin tastap atamekenge kóship keldi. Múnda ne bolyp jatqanyna kónil audarmady. Yaghni, basyn bәigege baylady. Men jankeshti birneshe halyqty ghana bilemin. Cheshen, qazaq, t.t. Sonday-aq, biylik qazaq ýshin sokralidy. Qazaq qashan da biylikke baghynghan. Mysaly, eldi qanday da bir jau shauyp ketse, qazaq pәrmen kýtip qarap otyrghan joq, jaugha qarsy attana bergen. Reseyde olar pәrmen kýtip otyrady.
- Sonday halyqtyng úrpaghy - býgingi qazaq nege beyjay dep oilaysyz?
- Joq, men búnymen kelispeymin. Qazirgi últtyq jetistikterding barlyghy qazaqqa ghana qatysty.
- Degenmen, biz kýtkendey ruh qoghamda joq sekildi. Siz qalay oilaysyz?
- Áriyne, últjandy bolsan, qyzmet bermeydi. Biraq, sottap ta jatqan joq qoy. Olar ózderin ózderi osylay júbatady. Eger, men bir jerde qazaqqa qarsy pikirler aitatyn bolsam, erteng basymnan sipap, jaqsy qyzmet berer edi. Maghan bir jigit bir qauymdastyqqa basshylyq qyzmet úsynylatyndyghyn aita otyryp, ol ýshin Masanovty maqtauym kerektigin aitty. Biraq, men olay etuge barmadym. Óitkeni, men óz prinsipterime qarsy túra almaymyn.
- Búl nelikten?
- Óitkeni, bizde kórshi memleketting yqpal agentteri myqty. Ári olar óte kóp. Mysal aitalyq, bir jigit Mәskeuge baryp, bir qazaqtyng ýstinen aryz jazyp, onyng orystargha kózqarasy jaman ekendigin aitty. Olar ony eskeretindikterin aitty. Demek, Vashingtondyq obkom Vashingtonda emes, Mәskeude. Keybir kadr mәseleleri Astanada emes, Mәskeude qarala ma degen qauip bar.
- Bizding «Saylau turaly» konstitusiyalyq zanymyzda últtyq jәne diny nyshandaghy partiyalardyng qúryluyna tyiym salynady. Biz Germaniyada bolghanymyzda, partiya qúrugha tyiym salu degen joq eken. Siz ne deysiz?
- Jalpy, Germaniya men Italiyadaghy biylik partiyalarynyng atynda diny motiv bar. Yaghni, Hristian demokratiyalyq odaghy degendey. Demek, diny jәne últtyq baghyttaghy partiyalar demokratiyalyq prinsipterge qayshy emes. Al, bizding eldegi barlyq partiya últshyl jәne memleketshil boluy kerek. Reseydegi partiyalardyng barlyghy últshyl jәne shovinist. Barlyghy Jirinovskiyding partiyasynyng kóshirmesi. Ekinshiden, últtyq iydeyany kóteretin bir partiya artyq bolmas edi. Zandaghy tyiym uaqytsha is bolar dep oilaymyn.
- 2012 jylghy Mәjilis saydauynda «Núr Otan» partiyasynan ózge qanday partiya boluy mýmkin? Qazir sonday belsendi týrde júmys jasap jatqan eshqanday partiya kórinbeydi. Barlyq inisiativany «Núr Otan» partiyasy alyp aldy.
- Batystyng dәstýri boyynsha partiyalar tek saylau aldynda ghana júmys isteydi.
- Batystaghy partiyalar qyzmetterin ary qaray Parlamentte, biylikte jýzege asyra alady ghoy. Mәselen, Germaniyanyng Bundestagyna 5 partiya saylandy. Olar ary qaray is-qyzmetterin Bundestagta jalghastyra beredi. Al, bizde Parlamentte bir partiya ghana ghoy. Qalghan partiyalardy saylaugha deyin halyq úmytyp ýlgeretin boldy ghoy.
- Meninshe, kelesi joly birneshe partiyany Parlamentke jiberu kerek. Sonda formalidi týrde bolsa da talap oryndalady. Bizde sayasy jýie әli pise qoyghan joq. «Núr Otan» partiyasynyng ózinde memleketshildikti qoldamaytyn azamattar da bar. Tipti, bizding memleketke loyalidy emes adamdar da bar. Biz siyaqty memlekette sayasy partiyalar sayasiy-tehnologiyalyq joba. Ákimshilik jolmen jasalghan konsolidasiya.
Mysaly, Reseydegi sayasy partiyalardyng barlyghy jogharydan payda bolghan, Jirinovskiyding partiyasy qoldan jasalynghan.
- Aqparat qúraldary býginde iri-iri holdingterding qúramyna ótip ketti. Búl sóz bostandyghyna qauip tóndirip jýrmey me?
- Jalpy toptastyrghan jón. Endi búl isti qarjylandyru arqyly sheshu kerek. Eshbir qazaq gazetining qazaqtan ózge mýddesi joq. Qazaq baspasózining alty-jeti manyzdy taqyryby bar. Ol taqyryptar ózgerui mýmkin. Biraq, kýn tәrtibinde óte manyzdy taqyryptar memleketshildik taqyryptar. Belgili dәrejede barlyq baspasóz tolyq derbes bola almaydy. Biraq, jekelegen oligarhtyng qolyna týsip qalmauy ýshin memleketting qoldauy kerek.
- Oppozisiyalyq basylymdardyng barlyghy jabylyp qaldy ghoy. Oghan ne deysiz?
- Birinshiden, barlyghy dep aitugha kelmeydi. «Respublika» men «Svoboda slova» shyghyp jatyr. Eger, oppozisiyalyq basylym qazaqqa qarsy sóz aitatyn bolsa ghana jabu kerek. Búl jerde ýsh kategoriya boluy kerek: memleketke, qazaqqa jәne tilge loyalidylyq. Eger osy qúndylyqtargha qarsy shyqsa: «Qoghamdyq morali jәne memlekettik qauipsizdikke qarsy» degen bir ghana bap boluy kerek. «Zonakz» saytynda qazaqqa qarsy maqalalar kóp shyghady. Eger, «Zonakz»-ti jauyp tastasa, men qúptar edim.
- Jaqynda Almatyda sayasattanushylardyng bir jiyny ótti. Ol jiynda negizinen qanday mәseleler qamtyldy?
- Birneshe mәsele qaraldy. Qazirgi sayasattanu ghylymynyng jaghdayy әngime ózegi boldy. Men osy jiynda qazaq tilining әli kýnge deyin óz túghyryna qona almay otyrghan sebepterine ýniluge tyrystym. Sonyng sayasattanushylyq jәne sayasy mehanizmderin zertteu qajettigin atap óttim. Qazaqtyng Qazaqstandaghy ýles salmaghynyng 67 payyzgha jetkendigin aita otyryp, onyng bolashaq yqpalyna nazar audarugha shaqyrdym. Bizding endigi ghylymy sanamyz últtyq azshylyqtar turaly emes, qazaqtyng ózi turaly boluy kerek. Sonday-aq, osy jiynda men qazaq tilin bilmeytin sayasattanushylardy sayasattanushy emes dep baghaladym. Óitkeni, olar óz preziydentining de sózining jartysyn týsinedi, jartysyn týsinbeydi. Qazaq tilinde jazylghan mazmúndy maqalalardy, kitaptardy oqy bilmeydi. Atap aitar bolsaq: Dosym Satpaev, Laumulliyn, Chebotarev, Bulyktaev, Syroejkiyn, t.b. Áriyne, olar býginde sayasy ghylymdarynyng kandidattary. Endigi mәsele jartykesh sayasattanushylardyng doktorlyghyn qorghaugha jol bermeu kerek. Men osy mәseleni talqygha salyp edim, júrt meni kýlkige ainaldyrdy.
- Demek, jiynnyng júmys tili de oryssha bolghan ghoy?
- IYә, orys tilinde ótti. Qazaqsha sóilegen eki-ýsh adam ghana boldy.
«Qazaq tilinde әdebiyet joq. Bar bolsa da, óte nashar» degen pikirlermen men mýldem kelise almaymyn. Sabaq bergenime 35 jyl boldy. Qazaq tilinde oqulyq ta kóp, tek mensinbeushilik basym. Sayasattanushylardyng kóbi - qazaq faktoryna kóz júma qaraydy. Búl ghylymy mәselemen sәikespeydi. Sheteldikter onday zertteushini zertteushi retinde qabyldamaydy.
- Janasha oilau jýiesi bar ma? Tarihy sana qalyptasty dep oilaysyz ba? Biz qanday halyqpyz? Ózimizge-ózimiz bagha bere aldyq pa? Mysaly, joghary lauazymdy sheneunikting auzynan Qazaq handyghy turaly әngimeni esty almaymyz... Jәnibek pen Kerey Qazaq handyghyn ómirge әkelgen adamdar. Nege ol handarymyzdy úlyqtay almay otyrmyz? Alash kósemderine arnalghan eskertkish nege Semey qalasynda boy kóteredi? Ony nege Astanada túrghyzugha bolmaydy? Bizde osy uaqytqa deyin biregey tarihy sananyng qalyptaspauyna ne sebep?
- Memleketting tarih jasau jolyndaghy shyghyny az bolghan joq. Aytalyq, «Mәdeny múrany» alayyq, óte jaqsy jasalghan baghdarlama. Biraq, jana tarihnama jazylghan joq. Dýniyejýzinde II-dýniyejýzilik soghys degen bar. Al bizde Úly otan soghysy delinedi. Sonda KSRO bizding otanymyz bolghany ma? Eger, KSRO bizding otanymyz bolsa, onda tәuelsizdikting qúny bes tiyn bolghany ghoy. Búl soghys orys, ukrain jәne belarusi ýshin otan soghysy bolghan shyghar. EQYÚ-nyng Riybentrop pen Molotovtyng paktisine baylanysty arnayy sheshimi bar. Onda «qyzyl fashizm men qonyr fashizmning zaualy birdey boldy» delingen. Biz aldaghy jyly EQYÚ-gha tóraghalyq etkeli otyrmyz. Eger, PASE EQYÚ-nyng sheshimin moyyndamasaq, oghan qalay tóragha bolmaqpyz. Sondyqtan, biz óz tarihymyzgha qayta kóz tastauymyz kerek. Resey ekinshi dýniyejýzilik soghystaghy Reseyding rólin ózining iydeologiyalyq ekspansiyalaryna qaru etip ústanyp aldy. Sayasattanushylardyng jiynynda men «Qazaq handyghynyn» mereytoyyn kózjúmbaylyqpen ótkizip jibergendigimizdi aittym. Áriyne, 1991 jyldan bergi memleketimizdi qalpyna keltiru isindegi Núrekenning rólin eshkim tómendete almaydy. Biz asa bir qiyn kezenderdi basymyzdan ótkerdik. Biraq, biz memleketimizdi qalpyna keltirgenimizdi úmytpauymyz kerek. Alashorda tek azghana uaqytqa qalpyna keltirgen bolatyn. Al, últtyq memleketimizding bastamasy Kerey men Jәnibek handarda jatyr. Biz osy mәselede bir toqtamgha kele almay qoydyq. Sol siyaqty asharshylyq genosiydi jayyndaghy oy Jazushylar odaghy tarapynan ghana aityldy. Memleket әli kýnge deyin moyyndamay otyr. Biz memlekettik túrghydan osy mәselege baylanysty rezolusiya qabyldap, Reseydi búghan bola kinәlamaytyndyghymyzdy aituymyz kerek edi.
- Búl qazirgi Reseyge qatysty dýnie emes qoy. Búl sol kezdegi qyzyl sayasattyng saldary ekenin aituymyz kerek qoy?
- Qazir Reseyde postkenestik kenistiktegi tarihtyng qalay jazylatyndyghyn baqylaytyn komissiya bar. Kezinde Jdanov pen Stalin VKP(b) qysqa kursyn qalay redaksiyalasa, Mәskeu postkenestik elderding tarihyn solay redaksiyalap otyr. Demek, bizding tarihymyzdy jazugha kedergi keltirgenderi dúrys emes.
- Bizde býgingi tanda tarih joq siyaqty. Óskeleng úrpaqqa ne oqytyp jatqanymyz belgisiz. Bәlkim Reseyding qolastynda qalay otar bolghanymyzdy tәptishtep ýiretip jatqan shygharmyz.
- Bizde eng bastysy sayasy jiger men batyldyq jetispeydi. Ony jana buyn jasaydy.
- Biylik ózgeru kerek pe?
- Joq, biylikke janasha kózqarastaghy adamdar kelui kerek. Meninshe, Elbasy jana tarih jasaugha qarsy emes. Bәlkim, «bayqandar, Resey bizge qysym kórsetip jýrmesin» degen qaupin aitqan shyghar. «Tarihty búrmala» degen joq shyghar. Ony tómendegiler basqasha qabyldaghan boluy kerek. IYdeologiyagha jauapty jigitterding ony jýzege asyrmay otyrghany qynjyltady.
- Biyliktegi kadr sayasatynyng dúrys jolgha qoyylmaghandyghyn aityp óttiniz. Olar biylikke endi aralasa bastaghan jas buyndy ózderining ruhymen baurap әketip jatqan synayly?
- Meninshe, biylikte illustrasiya jasau kerek edi. Germaniya eki ret illustrasiya jasaghan el. Kadrlardyng kózqarastaryna sәikes nemese sayasy biografiyasyna baylanysty tazartu júmystaryn jýrgizdi. Birinshi ret 1945-50 jyldary jýrgizilip, fashistik partiyagha qatysy bar adamdardy qyzmetten alastatty, ekinshi ret eki Germaniya qosylghannan keyin GDR-daghy kommunisterdi qyzmetke almady. Ony men óz kózimmen kórdim. GDR-dan shyqqan Olimpiada chempionyn bólim mengerushisi qyzmetine almady, óitkeni ol kommunist bolghan eken. Prinsip túrghysynan búl óte dúrys sayasat.
- Áriyne, mýldem qyzmet bermey qoysyn dep otyrghan joqpyz. Degenmen, qoghamdyq formasiyagha qaray sayasy jýiesin beyimdep ýlgergen elder bar ghoy.
- Olar ne komsomolda, ne kompartiyada bolghan joq. Biraq, oilau jýiesi sol totalitarlyq kezennen asyp túrghan joq. Imperiyanyng múragerleri óte qauipti. HIH ghasyrdyng basynda Latyn Amerikasy týgeldey tәuelsizdikke qol jetkizdi. Biraq, bәri de otarshyldardyng tiline ótip ketti. Óitkeni, otarshyldar keterinde kreoldargha, ózderining ruhany múragerlerine biylikti qaldyryp ketti. Bizde de qazaq tilin óz qolymen óltirip beretinder bar. Demek, elimiz tәuelsiz boldy, tilimiz eshqayda ketpeydi degen kózqaras dúrys emes. Qazirgi soghystar búrynghyday territoriya ýshin jýrgizilmeydi, kerisinshe, qazir ruhany qúndylyqtar ýshin jýrgiziletin bolady. Eger de, orys tilinde sóileytin bolsan, Reseyding teatryn, kinosyn, teledidaryn, gazetin, ghylymyn qarjylandyratyn bolasyn. Yaghni, Reseyding ruhany tauaryna aqsha júmsaysyn. Resey orys tilining postkenestik elderde ayasyn taryltpaudy qadaghalap otyr. Sonymen I-dýniyejýzilik ruhany qúndylyqtar soghysy bastaldy. Ony soft war - júmsaq soghys dep atap jýrmiz.
Sonday-aq, men Elbasy Reseyding aldynda jaltaq sayasat ústanady degen pikirlermen kelispeymin. Jaqynda Kishiynevte ótken TMD elderining kezdesuine Nazarbaev barmay qoydy. Demek, qajet bolghanda ol kisi de minez kórsete alady. Yaghni, bizding memlekettik mýddeni qorghauda tabandylyq tanyta alady.

BIZ KÝLShELI BALAMYZ

- Endeshe, Újymdyq qauipsizdik jónindegi úiym ayasynda dýniyege kelgen Jedel әreket etu kýshi jayynda ne aitasyz? Búl iydeyany Ózbekstan әzirge qolday qoyghan joq. Belorussiya da qisyq minez tanytyp otyr. Qyrghyzstannyng da ózindik belgili bir talaptary bar. Al, Qazaqstannyng eshqanday talaptar qoymastan kelisimge qol qoyyp otyrghany nesi?
- Qazir Reseyding jaghdayy óte kýrdeli jәne qauipti. Óitkeni, әli daghdarystan shyqqan joq. Putin men Medvedev arasyndaghy qarym qatynastarda qayshylyq mol. Onyng ýstine Reseyde separatizm kýsheyip barady. Shyn mәnisinde Soltýstik Kavkaz baghynbay barady. Sheshenstannyn, Ingushetiyanyn, tipti Alaniyanyng óz әskerleri bar, olar bir birine oqtyn-oqtyn joryq jasaydy, onyng ýstine sol respublikalarda dala komandirleri Reseyge qarsy әskery operasiyalardy jasaydy.
Demek, Reseyding ózinde qauqar qalmay barady. Sol ýshin postkenestik elderden tirek izdeydi. Áriyne, Qazaqstannyng Reseymen aradaghy qarym-qatynastaryn týsinuge bolatyn shyghar. Biraq, bizding Dýniyejýzilik sauda úiymyna enbeuimiz dúrys emes. Áli de kiretin týrimiz joq. Kirsek te újymdyq týrde nemese jekelep enetin siyaqtymyz. Kesheuildeuden útylmasaq, útpaymyz. Resey men Qazaqstan arasyndaghy saudamyz 5 milliard dollar kóleminde keri salidoda. Resey bizding tauardy almaugha tyrysady. Ári biz Reseymen bәsekeles elmiz. Olar biday satady, biz de biday satamyz, olar qara metall satady, biz de qara metall satamyz, olar týrli týsti metall satady, biz de. Demek, Kedendik odaqqa kirip, dýniyejýzilik sauda úiymyna kirmeu biz ýshin óte qolaysyz. Bizdegi memleketting qaltasyna týsetin týsimderding 30 payyzy sol keden arqyly týsedi.
Újymdyq qauipsizdik úiymy ayasynda qúrylghan jedel әreket etu kýshindegi әskerding sany kóp emes. Alayda, belgili jaghdayda búl Qazaqstannyng taghdyryna qauip tóndirui mýmkin.
- Endi kelesi jyldan EQYÚ-gha tóraghalyq eteyin dep otyrmyz. Keybir Batys sarapshylaryn tyndaytyn bolsaq, «Qazaqstan búl mәrtebeli úiymgha tóragha bolugha qol jetkizgen kezde bergen keybir uәdelerin әli oryndaghan joq. Sondyqtan, ol uәdelerin qayta qaraugha tura keledi» degen pikirlerge sayady. Siz búl pikirlermen kelisesiz be?
- Ol ras, biraq, biz birneshe jana paket qabyldayyn dep otyrmyz. Ol ekonomikalyq paket. Jalpy, Qazaqstan EQYÚ-gha jana kózqaras әkeleyin dep otyr. Sonyng ishinde qauipsizdik, ekonomikalyq qatynastar. Ekonomikalyq mýddedegi tasymal mәselesi. Búghan deyin shyghystan batysqa qúbyr tartu isi qolgha alynbaghan. Búl ýshin bizding el sayasy emes, ekonomikalyq diviydend aluy kerek. Sonday-aq, qauipsizdik mәselesi, qorshaghan ortany qorghau mәselelerine de qarjy aluy mýmkin. Qazir mәsele tek adam qúqyna nemese demokratiyanyng jolgha qoyyluyna baylanysty ghana emes, eng bastysy eki korzina tolmasa da, Qazaqstan birinshi korzinany artyghymen oryndap jatyr. EQYÚ-daghy týsinbeushilikting týiinin sheship, jana bir tynys bereyin dep otyr. Ol - ekonomikalyq, ekologiyalyq jobalar. Aughanstangha kómek kórsetu mәselesi, t.b.
Sonday-aq, qazir Batys ýshin abstraktili qúndylyqtardan góri, naqty materialdyq qúndylyqtar manyzdy. Olar múnay, gaz mәselesi, Qytay tauaryn Europagha qalay tóte jetkizuge bolady.
- Siz erterektegi bir súhbatynyzda qazaq syrtqy integrasiyada Reseyden góri Euroodaqpen jaqyndasuy kerek. NATO-gha mýshe boluy kerek degen bolatynsyz. Biz jaqynda Germaniyada bolyp qayttyq. Janymyzda Ukraina men Gruziyanyng azamattary boldy. Olardyng biraz uaqyttan beri Batysqa, NATO-gha úmtylyp jatqanyn bilesiz. Jәne búl Batystyng qyzu qoldauyna ie bolady degen ýmit te basym bolghan. Biraq, osy jolghy saparymyzda kóz jetkizgenimiz - Batys әzirge Ukraina men Gruziyany óz qataryna qosatyn týri joq. Búl memleketterdegi demokratiyalyq jaghdaydy óziniz bilesiz. Eger, bizding Euroodaqqa mýshe bolghymyz kelse, mýmkindigimiz qanshalyqty dep oilaysyz?
- Birinshiden, biz «kýlsheli balamyz». Bizde uran kóp, bidaydyng qatty sorty ósedi.
- Al, Ukrainada she? Onda da tabighy resurstar kóp qoy.
- Ukrainada biday kóp, biraq, tiyanaqtylyq joq. Batys Baltyq jaghalauy elderi ýshin baryn beredi. Ekinshi kategoriyada Ukraina men Gruziya. Ýshinshi kategoriya - Qazaqstan. Ukraina men Gruziya eshtenege qol jetkizbedi deuge bolmaydy. Olarda Euroodaqtyng jenildigi bar. Ukraina tayauda 15 milliard euronyng nesiyesine ie boldy. Gruziyada da birneshe ret jenildetilgen nesiyelerge qol jetkizdi. Eger, Gruziya men Abhaziya arasyndaghy shiyelenis bolmaghanda, Gruziya Euroodaqqa ótip te keter edi. Jalpy, bizge AQSh pen Euroodaqtyng jany ashidy. Týrkiya bizdi qoldaytyn bolady. Qazir NATO-men eki әriptestik qatynas ornattyq. Europa bizge trans Kavkaz jolyn ashugha jәne Kavkaz arqyly temir jol salugha kómek qolyn sozady. Demek, Batys biz týie súrasaq, qozy berip qalar.
- Al, týrki memleketterining odaghy jayynda ne deysiz? Jaqynda Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyz jәne Týrkiya elderining preziydentteri kezdesip, yntymaqtastyq jóninde birqatar qújattargha qol qoydy. Búny týrki elderining yntymaqtastyghynyng basy deuge bola ma?
- Meninshe, búl tek gumanitarlyq túrghydan yntymaqtastyq boluy mýmkin. Sayasy odaq boluy mýmkin emes. Degenmen, týrki memleketterining basshylary ózderine ruhany túrghydan kómektesip jatyr. Mәselen, Nazarbaev Týrkimen preziydenti Berdimúhammed Gurbangulyna kóp dem berdi. Gazyn Qytaygha tasylmaldaugha jol ashyp berdi. Reseyge tәueldilikten qútqarugha kómektesti Sol sekildi qyrghyz aghayyndargha da kóp aghayynshylyq jasady. Mysaly, qyrghyzdardyng Qazaqstan rynogynda júmys isteuine mýmkindik berdi. Tipti, azamattyq alu isinde de kómek kórsetti. Olar, tipti, qazaqpyn dese, «qazaq» dep jazugha da kónip otyr. Jalpy, Qazaqstanda etnikalyq pereindifikasiya kerek. Kezindegi sayasat boyynsha, bizde kóp qazaq «ózbek» bolyp jazylyp ketti.
- Sizdinshe, tólqújatta últty anyqtau qajet pe, joq pa? Biylghy jyldan bastap biometrikalyq tólqújat ómirge keldi. Qalaghan adam últyn jazdyrady, qalamaghan adam jazdyrmay-aq qoyyna bolady deydi.
- Dәp qazir tólqújatta azamattardyng últy jazyluy kerek. Onda «qazaq» jәne «qazaqstandyq» degen sózder boluy kerek.
- Nege?
- Eger, tek «qazaqstandyq» dep jazyp qoysaq, onda qazaqtyqtan aiyrylamyz.
- «Qazaqstandyq» sózin jazbay-aq qoysa she?
- Áriyne, bolady. Biraq, olar qazaq dep jazyluy ýshin qazaqsha bilui kerek. Áytpese, «men qazaqpyn, biraq, qazaq tilin moyyndamaymyn» degen kózqaras kýsheyi mýmkin.
- Qazaq tilin bilu ýshin qansha uaqyt kýtu kerek?
- Mening oiymsha, memlekettik qyzmetkerler qazaqsha bilui kerek.
- Rahmet!

«Týrkistan» gazeti