«مادەنيەت ساياساتى» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ساياساتتانۋشى ءازiمباي عاليمەن اراداعى اڭگiمە ءالi دە كەنجە قالىپ وتىرعان ۇلت ساياساتى جانە ونىڭ ورىندالۋى تەتiكتەرiنە ارنالدى.

ۇلت جاساۋ IسI كەنجە قالدى

«مادەنيەت ساياساتى» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ساياساتتانۋشى ءازiمباي عاليمەن اراداعى اڭگiمە ءالi دە كەنجە قالىپ وتىرعان ۇلت ساياساتى جانە ونىڭ ورىندالۋى تەتiكتەرiنە ارنالدى.

ۇلت جاساۋ IسI كەنجە قالدى

- ءازiمباي اعا، بۇگiنگi تاڭدا قازاق قوعامىندا «ۇلت ليدەرi» دەگەن تەرمين قىزۋ تالقىعا ءتۇسiپ جاتىر. بۇعان نە دەيسiز؟
- بiرiنشiدەن، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بiزدiڭ ۇلتتىڭ ليدەرi ەكەنi, ونىڭ سiڭiرگەن ەڭبەگiنiڭ زور ەكەنi ەشقانداي داۋ تۋعىزبايدى. بۇرىن، مىسالى، قالانى اسەمدەۋ، كوشەلەردi جوندەۋ سياقتى جۇمىستار سايلاۋ الدىندا جۇرگiزiلەتiن ەدi. تاياۋ ۋاقىتتا سايلاۋ بولمايدى. بiراق، سوعان قاراماستان، «جول كارتاسى» بويىنشا جۇمىسسىزداردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ iسi قولعا الىنۋدا. بۇل داعدارىستى ەڭسەرۋدiڭ جارقىن بiر كورiنiسi بولا الادى.
ارينە، نازارباەۆ بiزدiڭ ليدەرiمiز. ول كەرەمەت ليبەرالدىق ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك رەفورما جاسادى. قازiر بiزدi اسىراپ وتىرعان تابيعي رەسۋرستارىمىز بەن مۇناي ەمەس، ن. نازارباەۆ جۇرگiزگەن دۇرىس ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتiك رەفورمالاردىڭ وڭشىل ليبەرالدىق سيپاتى. ياعني، ن. نازارباەۆتى ۇلت ليدەرi رەتiندە مويىنداي وتىرىپ، ءالi دە جۇزەگە اسىراتىن iستiڭ ماڭىزدى ەكەندiگiن ايتقىم كەلەدi. سونىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ بiرi - ۇلتتىق يدەولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ. ول، وكiنiشكە قاراي، جۇزەگە اسقان جوق. قازiر بiزدiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiمiزگە قاۋiپ ءتونiپ تۇر دەسەك تە بولادى. مەنiڭ ويىمشا، مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ ورىندالعان جوق.
بiزدەگi ەڭ بiتپەگەن ۇلكەن جۇمىس - ۇلت جاساۋ iسi. قازاق ۇلتى وتارشىلدىقتا ۇزاق ۋاقىت بولدى. دەمەك، ۇلت دەفورماتسياعا ۇشىرادى. ەندi ونى قالىپقا كەلتiرۋ كەرەك ەدi. العاشقى كەزەڭدە بiز وزiنەن ءوزi قالپىنا كەلەدi, رەگەنەراتسيا بولادى دەپ ويلادىق. بiراق، ولاي بولماي شىقتى. ۇلتتىڭ جاڭا زامانداعى ماقساتتارى بولادى ەكەن. ورىس ءباسپاسوزi كوپ جامانداعان نيازوۆتى، ياعني، تۇركiمەنباشىنى مىسالعا الايىقشى. ارينە، ونى ۇلگi رەتiندە ايتىپ وتىرعان جوقپىن. تەك مىسال رەتiندە. ۇلگiگە جاراماسا دا، ونىڭ iستەپ كەتكەن كەرەمەت iستەرi بار. ول ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى ماسەلەلەردi تۇپكiلiكتi شەشiپ تاستادى. مىسالى، تۇركiمەنستاندا مەملەكەتتiك تiل بiرەۋ. وزگە تiلدە بiلiم بەرەتiن مەكتەپتەر وندا قالعان جوق. بiر كەزدەرi وندا قازاق مەكتەپتەرi دە بار ەدi. قازiر قازاق تiلiندە دە، ورىس تiلiندە دە بiلiم بەرەتiن مەكتەپتەر جوق.
- جاقىندا عانا تاجiكستان تاجiك تiلiنiڭ مەملەكەتتiك دارەجە العانىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا كونستيتۋتسياسىنا وزگەرiستەر ەنگiزiپ، ورىس تiلiنiڭ «ۇلتارالىق قاتىناس تiلi» ستاتۋسىن جويدى. بۇل رەتتە بiزگە تاجiكستان دا ۇلگi بولا الادى.
- جالپى، ورىس تiلiنiڭ كونستيتۋتسيامەن بەكiتiلگەن دارەجەسi - ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىندا عانا بار ەدi. ەندi - وزبەكستان، قىرعىزستان جانە قازاقستاندا عانا قالدى. قالعان ەلدەردە ورىس تiلiنە باسىمدىق بەرiلمەيدi. وزبەكستاننىڭ كونستيتۋتسياسىندا ورىس تiلiنiڭ دارەجەسi ايقىندالعانىمەن، iس جۇزiندە وزبەك تiلi باسىمدىققا يە. دەمەك، اعايىندى قازاق پەن قىرعىز عانا ورىس تiلiن اسپەتتەپ وتىر.
تۇركiمەنستان تۋرالى اڭگiمەگە قايتا ورالساق، تۇركiمەنستاندا بiر-بiرiمەن قىز الىسپايتىن 7-8 تايپا عانا بار ەدi. دەمەك، ۇلت رەتiندە قالىپتاسا قويماعان ەل بولاتىن. دەمەك، تايپالار وداعىنان «تۇركiمەن ۇلتىن» جاساپ شىعاردى. ءارi تۇركiمەندەردiڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ ماقساتىندا ولاردىڭ كوكiرەگiنە «ەڭ ۇلى ۇلت - تۇركiمەن» دەگەن سەزiمدi ورنىقتىرۋدى باستى ماقسات ەتiپ قويدى. ايتالىق، ەڭ اسىل تۇقىمدى جىلقى - اقالتەكە، ەڭ اسىل تۇقىمدى يت - الاپاي دەگەن سياقتى تۇركiمەن قۇندىلىقتارىن دۇنيە جۇزiندەگi اسىل تۇقىمدىلاردان جوعارى قويا بiلدi. جانە ول تۇركiمەن بولۋدىڭ باقىت ەكەنiن iس جۇزiندە كورسەتتi. تۇركiمەن تiلiن قازاق تiلiنەن باي دەپ ايتا المايمىن. بiراق، ولاردا مەملەكەتتiك جiگەر باسىم. نيازوۆتىڭ جiبەرگەن كەمشiلiكتەرiن قازiرگi پرەزيدەنت بەردiمۇحامەد گۋربانگۋلى تۇزەتتi. بiراق، ول تۇركiمەن تiلi جايىنداعى جانە تۇركiمەن ۇلتىن جاساۋ ساياساتىن ءارi قاراي جالعاستىردى. پليۋراليستiك قوعامدا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتiك يدەولوگيا بولمايدى دەگەن كوزقاراس بار. سوندا مەملەكەت ءوزiن-ءوزi قورعاماۋ كەرەك پە؟ بiراق، وكiنiشكە قاراي، بiزدە باسقا قۇندىلىقتار باسىم بولدى. دەمەك، ۇلت جاساۋ پروبلەماسى كەيiنگە شەگەرiلiپ قالدى. ياعني، بiزدە ۇلت جاساۋ پروبلەماسى، مەملەكەتتiك تiل جانە ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسi كۇن تارتiبiندە تۇر. سوندىقتان، نازارباەۆتى ۇلت كوسەمi رەتiندە مويىنداي وتىرىپ، ونىڭ ءالi دە جۇزەگە اسىراتىن دۇنيەلەرi بار ەكەنiن ەسكە سالعىم كەلەدi.
- قازiر قوعامدا «قازاق ءوز رۋحاني قۇندىلىقتارىن تالاپ ەتە الماي وتىر. كەز كەلگەن ماسەلەنi تومەننەن تالاپ ەتۋ كەرەك. جوعارى تەك حالىقپەن ساناسادى. ەگەر، ورىستىڭ بiر مەكتەبiن جاۋىپ تاستاساڭىز، ورىس ۇلتىنىڭ قىسىمى دا كۇشتi بولادى. بۇل بيلiككە دە اسەر ەتەدi. ال، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن اياققا تاپتاپ جاتساڭ دا شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەيدi» دەيدi. مىسالى، كارiم ءماسiموۆ ۇكiمەتi «ەندiگi جينالىستاردى تەك قازاق تiلiندە وتكiزەمiز» دەگەن ۋادە بەردi. بiراق، بiر-ەكi جينالىستان كەيiن ۋادەسiنەن تايىپ شىعا كەلدi. بiراق سولاي بولدى ەكەن دەپ بۇلقىنعان قازاق قوعامى جوق. جالپى، سiز قالاي قارايسىز، «ۇلت جاساۋ» iسi جوعارىداعىلاردىڭ قولىندا ما، جوق، تومەننەن تالاپ ەتiلۋi قاجەت پە؟
- مەنiڭ ويىمشا، زيالى قاۋىم مەن ساياسي ەليتا ءار تۇيتكiلدi بiردەن بايقاپ، ايقاي كوتەرiپ، باسپاسوزدە دابىل قاعىپ وتىرۋى كەرەك. قازاق ءباسپاسوزi كەيبiر ماسەلەلەرگە بارا بەرمەيدi.
- ماسەلەن قانداي؟
- مىسالى، قۇقىققورعاۋشى جوۆتيستiڭ كiسi باسىپ كەتكەنi جايىندا كوپ گازەتتەر ءۇنسiز قالدى. ال، بۇل تۋرالى جازعان كەيبiر باسىلىمدار جوۆتيستi قورعادى.
دەمەك، بiزدiڭ ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ پرينتسيپشiلدiگi جەتiسپەي جاتادى. سونداي-اق، بiزدە جالعان قۇندىلىقتار بار. ماسەلەن، جاقىندا بiر مارقۇمنىڭ مەرەيتويىنا مەنi شاقىردى. مەن ول كiسiنiڭ كەزiندە قازاق تiلiنە قىرسىعى تيگەنiن ايتىپ، بارۋدان باس تارتتىم. ياعني، بiزگە قازاقتىڭ قىرسىق شالدارى كەرەك. جانازادا ول ادامدى «جاقسى بولعان ەدi» دەپ مايموڭكەلەمەي، ونىڭ كوزi تiرiسiندە ۇلتتىق جانە مەملەكەتتiك iستەردە iستەگەن قياناتتارىن بەتiنە باسۋىمىز كەرەك. ول ونى انا دۇنيەگە ارقالاپ كەتپەۋi كەرەك. ەگەر مەن سولاي دەسەم مەنiڭ كەزەكتi بۇزاقىلىعىم دەپ قابىلدايدى.
90-شى جىلدارى ۇلتتىق قوزعالىستار وتە جوعارى بولدى. ونى بيلiك سانالى تۇردە باستى. مۇمكiن دۇرىس تا بولعان شىعار. ويتكەنi, مەملەكەتتiڭ تۇتاستىعى قاجەت بولدى عوي. ال، بۇگiنگi تاڭدا مەملەكەت سول ماسەلەلەردi ءوزi قولعا الۋى كەرەك. مەملەكەت قازاق ۇلتىن قورعاۋعا بايلانىستى، تiلi مەن دiنiن ساقتاۋ جايىنداعى ۋادەلەرiن ءالi ورىنداعان جوق.
- دەمەك، تومەننەن دە كۇرەس كەرەك، جوعارىدان دا قولداۋ كەرەك دەيسiز عوي؟
- تومەننەن تەك يمپۋلس كەرەك. سونداي-اق، قوعامدا جازۋشىلاردى كiنالاۋ باسىم. «ولار نەگە بارريكاداعا شىقپايدى؟» دەگەن پiكiرلەر جيi ايتىلادى. مەنiڭ ويىمشا، جازۋشى كiتاپ جازۋى كەرەك.
- سولايى سولاي شىعار. بiراق، قازاق قوعامىندا 70-80 جىل بويى قالىپتاسىپ قالعان بiر يدەولوگيا بار. حالىقتىڭ كوسەمi, ءسوزiن ۇستار ادامى - ول جازۋشىسى، اقىنى دەگەن سياقتى. ءالi كۇنگە دەيiن وسى ۇردiستەن تانعان جوقپىز. ەگەر، حالىق جازۋشىسى نەمەسە اقىنى ۇلتتىق پروبلەمالارعا بايلانىستى وتكiر پiكiرلەر ايتاتىن بولسا ونى جۇرت باسقاشا قابىلدايتىن سياقتى.
- مەنiڭ ويىمشا، ىنتالاندىرۋ ءباسپاسوز جانە تەلەۆيزيا تاراپىنان بولۋى كەرەك. جازۋشى ءوز پiكiرiن بiلدiرۋگە قۇقىلى. بiراق، ونىڭ الدىڭعى قاتاردا ءجۇرۋiنiڭ قاجەتi جوق. مەن ءوز باسىم ەكi ميتينگiگە باردىم. بiرiنشiسi - 1989 جىلى، ەكiنشiسi وسى جاقىندا. بiرەۋi «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى، ەكiنشiسi - تiلگە قاتىستى بەيبiت شەرۋ بولاتىن. ونىڭ وزiندە سىرتتاي باقىلاۋشى رەتiندە قاتىستىم. ياعني، قازاق جازۋشىسى ءباسپاسوز ارقىلى ءوز ويىن بiلدiرسiن، ال ودان توڭكەرiسشiلدiكتi تالاپ ەتۋدiڭ قاجەتi جوق.
وكiنiشكە قاراي، بiزدە بيلiكتە ورىسشىلدار باسىم. بۇل وتە قاۋiپتi سيندروم.

مەملەكەتتIك قىزمەتكە ليۋستراتسيا جاسالۋى كەرەك

- باسىم عانا ەمەس ەكەن. بەكبولات تiلەۋحاننىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنا ۇڭiلسەك، بيلiكتەگiلەردiڭ 90 پايىزى مەملەكەتتiك تiلدەن ماقۇرىم كورiنەدi.
- بەرiك ابدiعاليەۆتiڭ ايتۋى بويىنشا، بيلiك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ 25 پايىزى ۇلتجاندى. تiپتi, ۇلتشىلدىق، ۇلتجاندىلىقتى بىلاي قويعاندا، مەملەكەتشiلدiك تە شامالى.
- ەندەشە، بۇل بiزدiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiمiزگە سىنا قاقپاي ما؟
- ارينە.
مەملەكەتشiلدiك پيعىلدىڭ جوقتىعىن ۇلتتىق كومپانيا جەتەكشiلەرiنiڭ جەمقورلىققا بەلشەسiنەن باتقاندىعىنان اڭعارۋعا بولادى. ايتپەسە، ەكiنiڭ بiرi جەمقور رەتiندە سوتتالا ما دەڭiز. ايتالىق بۇرىنعى قورشاعان ورتا مينيسترلiگiن الايىق.
دەمەك، بiزدiڭ بيلiكتiڭ ەكiنشi بiر كەمشiلiگi - كادر ساياساتىندا جاتىر. بيلiك باسىنا مەملەكەتشiل تۇلعالاردى توپتاستىرا الماعانبىز. مۇمكiن ولار رەفورما جاساۋدا جاقسى تەحنوكرات بولعان شىعار.
- دەمەك، بiزگە ەندi تەحنوكراتتاردان گورi, مەملەكەتشiل تۇلعالار يەك ارتۋ كەرەك بولىپ وتىر عوي...
- ءار زاماننىڭ ءوز تالابى بار. باستاپقى كەزەڭدە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتiك رەفورما العا شىقتى. ول كەزدە ۇلتتىق ماسەلەلەرمەن باس اۋىرتۋعا ەرتە بولعان شىعار. ەكiنشi كەزەڭ دە ەكونوميكالىق قۇرىلىسقا ارنالدى. وندا دا ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كوز جۇما قارالعان شىعار. ەندi رۋحاني قۇندىلىقتار العا شىعۋى كەرەك. قازiر رۋحاني جاعىنان وتە بولبىر قوعام پايدا بولدى. قارىننىڭ قامى - ۇلتتىق يدەولوگيا بولا المايدى. قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق باستى باعدارلاماسى - «قازاقستان - 2030»-دا ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. وندا قازاق رۋحى مەن تiلi قامتىلماعان. وندا ەكونوميكالىق ماسەلەلەر عانا قامتىلعان.
- الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرiنە سۇيەنسەك، قازاق حالقى قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا وتە بەيجاي قارايدى ەكەن. ەلدەگi جەتەكشi ۇلت، تۇرعىنداردىڭ 67 پايىزىن يەلەنiپ وتىرعان حالىقتىڭ بۇل بەيجايلىعىن نەمەن تۇسiندiرەمiز؟
- مەن بۇل زەرتتەۋلەردiڭ قورىتىندىسىنا كۇمانمەن قارايمىن. بiزدە بiرiنشiدەن، ينتەللەگەنتسيا، ەكiنشiدەن، قازاق ۇلتجاندى. ايتالىق، قازاق ەشتەڭەگە قاراماستان، 80 پايىزىنان استامى بالالارىن قازاق مەكتەبiنە بەردi. قانداي قيىندىققا قاراماستان. بيلiكتiڭ ورىسشىلدىعىنا كوز جۇمدى. ءتاپ-ءتاۋiر داۋلەتiن تاستاپ اتامەكەنگە كوشiپ كەلدi. مۇندا نە بولىپ جاتقانىنا كوڭiل اۋدارمادى. ياعني، باسىن بايگەگە بايلادى. مەن جانكەشتi بiرنەشە حالىقتى عانا بiلەمiن. چەشەن، قازاق، ت.ت. سونداي-اق، بيلiك قازاق ءۇشiن سوكرالدى. قازاق قاشان دا بيلiككە باعىنعان. مىسالى، ەلدi قانداي دا بiر جاۋ شاۋىپ كەتسە، قازاق پارمەن كۇتiپ قاراپ وتىرعان جوق، جاۋعا قارسى اتتانا بەرگەن. رەسەيدە ولار پارمەن كۇتiپ وتىرادى.
- سونداي حالىقتىڭ ۇرپاعى - بۇگiنگi قازاق نەگە بەيجاي دەپ ويلايسىز؟
- جوق، مەن بۇنىمەن كەلiسپەيمiن. قازiرگi ۇلتتىق جەتiستiكتەردiڭ بارلىعى قازاققا عانا قاتىستى.
- دەگەنمەن، بiز كۇتكەندەي رۋح قوعامدا جوق سەكiلدi. سiز قالاي ويلايسىز؟
- ارينە، ۇلتجاندى بولساڭ، قىزمەت بەرمەيدi. بiراق، سوتتاپ تا جاتقان جوق قوي. ولار وزدەرiن وزدەرi وسىلاي جۇباتادى. ەگەر، مەن بiر جەردە قازاققا قارسى پiكiرلەر ايتاتىن بولسام، ەرتەڭ باسىمنان سيپاپ، جاقسى قىزمەت بەرەر ەدi. ماعان بiر جiگiت بiر قاۋىمداستىققا باسشىلىق قىزمەت ۇسىنىلاتىندىعىن ايتا وتىرىپ، ول ءۇشiن ماسانوۆتى ماقتاۋىم كەرەكتiگiن ايتتى. بiراق، مەن ولاي ەتۋگە بارمادىم. ويتكەنi, مەن ءوز پرينتسيپتەرiمە قارسى تۇرا المايمىن.
- بۇل نەلiكتەن؟
- ويتكەنi, بiزدە كورشi مەملەكەتتiڭ ىقپال اگەنتتەرi مىقتى. ءارi ولار وتە كوپ. مىسال ايتالىق، بiر جiگiت ماسكەۋگە بارىپ، بiر قازاقتىڭ ۇستiنەن ارىز جازىپ، ونىڭ ورىستارعا كوزقاراسى جامان ەكەندiگiن ايتتى. ولار ونى ەسكەرەتiندiكتەرiن ايتتى. دەمەك، ۆاشينگتوندىق وبكوم ۆاشينگتوندا ەمەس، ماسكەۋدە. كەيبiر كادر ماسەلەلەرi استانادا ەمەس، ماسكەۋدە قارالا ما دەگەن قاۋiپ بار.
- بiزدiڭ «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىمىزدا ۇلتتىق جانە دiني نىشانداعى پارتيالاردىڭ قۇرىلۋىنا تىيىم سالىنادى. بiز گەرمانيادا بولعانىمىزدا، پارتيا قۇرۋعا تىيىم سالۋ دەگەن جوق ەكەن. سiز نە دەيسiز؟
- جالپى، گەرمانيا مەن يتالياداعى بيلiك پارتيالارىنىڭ اتىندا دiني موتيۆ بار. ياعني، حريستيان دەموكراتيالىق وداعى دەگەندەي. دەمەك، دiني جانە ۇلتتىق باعىتتاعى پارتيالار دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە قايشى ەمەس. ال، بiزدiڭ ەلدەگi بارلىق پارتيا ۇلتشىل جانە مەملەكەتشiل بولۋى كەرەك. رەسەيدەگi پارتيالاردىڭ بارلىعى ۇلتشىل جانە شوۆينيست. بارلىعى جيرينوۆسكيدiڭ پارتياسىنىڭ كوشiرمەسi. ەكiنشiدەن، ۇلتتىق يدەيانى كوتەرەتiن بiر پارتيا ارتىق بولماس ەدi. زاڭداعى تىيىم ۋاقىتشا iس بولار دەپ ويلايمىن.
- 2012 جىلعى ءماجiلiس سايداۋىندا «نۇر وتان» پارتياسىنان وزگە قانداي پارتيا بولۋى مۇمكiن؟ قازiر سونداي بەلسەندi تۇردە جۇمىس جاساپ جاتقان ەشقانداي پارتيا كورiنبەيدi. بارلىق ينيتسياتيۆانى «نۇر وتان» پارتياسى الىپ الدى.
- باتىستىڭ ءداستۇرi بويىنشا پارتيالار تەك سايلاۋ الدىندا عانا جۇمىس iستەيدi.
- باتىستاعى پارتيالار قىزمەتتەرiن ارى قاراي پارلامەنتتە، بيلiكتە جۇزەگە اسىرا الادى عوي. ماسەلەن، گەرمانيانىڭ بۋندەستاگىنا 5 پارتيا سايلاندى. ولار ارى قاراي iس-قىزمەتتەرiن بۋندەستاگتا جالعاستىرا بەرەدi. ال، بiزدە پارلامەنتتە بiر پارتيا عانا عوي. قالعان پارتيالاردى سايلاۋعا دەيiن حالىق ۇمىتىپ ۇلگەرەتiن بولدى عوي.
- مەنiڭشە، كەلەسi جولى بiرنەشە پارتيانى پارلامەنتكە جiبەرۋ كەرەك. سوندا فورمالدi تۇردە بولسا دا تالاپ ورىندالادى. بiزدە ساياسي جۇيە ءالi پiسە قويعان جوق. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وزiندە مەملەكەتشiلدiكتi قولدامايتىن ازاماتتار دا بار. تiپتi, بiزدiڭ مەملەكەتكە لويالدى ەمەس ادامدار دا بار. بiز سياقتى مەملەكەتتە ساياسي پارتيالار ساياسي-تەحنولوگيالىق جوبا. اكiمشiلiك جولمەن جاسالعان كونسوليداتسيا.
مىسالى، رەسەيدەگi ساياسي پارتيالاردىڭ بارلىعى جوعارىدان پايدا بولعان، جيرينوۆسكيدiڭ پارتياسى قولدان جاسالىنعان.
- اقپارات قۇرالدارى بۇگiندە iرi-iرi حولدينگتەردiڭ قۇرامىنا ءوتiپ كەتتi. بۇل ءسوز بوستاندىعىنا قاۋiپ ءتوندiرiپ جۇرمەي مە؟
- جالپى توپتاستىرعان ءجون. ەندi بۇل iستi قارجىلاندىرۋ ارقىلى شەشۋ كەرەك. ەشبiر قازاق گازەتiنiڭ قازاقتان وزگە مۇددەسi جوق. قازاق ءباسپاسوزiنiڭ التى-جەتi ماڭىزدى تاقىرىبى بار. ول تاقىرىپتار وزگەرۋi مۇمكiن. بiراق، كۇن تارتiبiندە وتە ماڭىزدى تاقىرىپتار مەملەكەتشiلدiك تاقىرىپتار. بەلگiلi دارەجەدە بارلىق ءباسپاسوز تولىق دەربەس بولا المايدى. بiراق، جەكەلەگەن وليگارحتىڭ قولىنا ءتۇسiپ قالماۋى ءۇشiن مەملەكەتتiڭ قولداۋى كەرەك.
- وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ بارلىعى جابىلىپ قالدى عوي. وعان نە دەيسiز؟
- بiرiنشiدەن، بارلىعى دەپ ايتۋعا كەلمەيدi. «رەسپۋبليكا» مەن «سۆوبودا سلوۆا» شىعىپ جاتىر. ەگەر، وپپوزيتسيالىق باسىلىم قازاققا قارسى ءسوز ايتاتىن بولسا عانا جابۋ كەرەك. بۇل جەردە ءۇش كاتەگوريا بولۋى كەرەك: مەملەكەتكە، قازاققا جانە تiلگە لويالدىلىق. ەگەر وسى قۇندىلىقتارعا قارسى شىقسا: «قوعامدىق مورال جانە مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiككە قارسى» دەگەن بiر عانا باپ بولۋى كەرەك. «Zonakz» سايتىندا قازاققا قارسى ماقالالار كوپ شىعادى. ەگەر، «Zonakz»-تi جاۋىپ تاستاسا، مەن قۇپتار ەدiم.
- جاقىندا الماتىدا ساياساتتانۋشىلاردىڭ بiر جيىنى ءوتتi. ول جيىندا نەگiزiنەن قانداي ماسەلەلەر قامتىلدى؟
- بiرنەشە ماسەلە قارالدى. قازiرگi ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ جاعدايى اڭگiمە وزەگi بولدى. مەن وسى جيىندا قازاق تiلiنiڭ ءالi كۇنگە دەيiن ءوز تۇعىرىنا قونا الماي وتىرعان سەبەپتەرiنە ۇڭiلۋگە تىرىستىم. سونىڭ ساياساتتانۋشىلىق جانە ساياسي مەحانيزمدەرiن زەرتتەۋ قاجەتتiگiن اتاپ ءوتتiم. قازاقتىڭ قازاقستانداعى ۇلەس سالماعىنىڭ 67 پايىزعا جەتكەندiگiن ايتا وتىرىپ، ونىڭ بولاشاق ىقپالىنا نازار اۋدارۋعا شاقىردىم. بiزدiڭ ەندiگi عىلىمي سانامىز ۇلتتىق ازشىلىقتار تۋرالى ەمەس، قازاقتىڭ ءوزi تۋرالى بولۋى كەرەك. سونداي-اق، وسى جيىندا مەن قازاق تiلiن بiلمەيتiن ساياساتتانۋشىلاردى ساياساتتانۋشى ەمەس دەپ باعالادىم. ويتكەنi, ولار ءوز پرەزيدەنتiنiڭ دە ءسوزiنiڭ جارتىسىن تۇسiنەدi, جارتىسىن تۇسiنبەيدi. قازاق تiلiندە جازىلعان مازمۇندى ماقالالاردى، كiتاپتاردى وقي بiلمەيدi. اتاپ ايتار بولساق: دوسىم ساتپاەۆ، لاۋمۋللين، چەبوتارەۆ، بۋلىكتاەۆ، سىروەجكين، ت.ب. ارينە، ولار بۇگiندە ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى. ەندiگi ماسەلە جارتىكەش ساياساتتانۋشىلاردىڭ دوكتورلىعىن قورعاۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. مەن وسى ماسەلەنi تالقىعا سالىپ ەدiم، جۇرت مەنi كۇلكiگە اينالدىردى.
- دەمەك، جيىننىڭ جۇمىس تiلi دە ورىسشا بولعان عوي؟
- ءيا، ورىس تiلiندە ءوتتi. قازاقشا سويلەگەن ەكi-ءۇش ادام عانا بولدى.
«قازاق تiلiندە ادەبيەت جوق. بار بولسا دا، وتە ناشار» دەگەن پiكiرلەرمەن مەن مۇلدەم كەلiسە المايمىن. ساباق بەرگەنiمە 35 جىل بولدى. قازاق تiلiندە وقۋلىق تا كوپ، تەك مەنسiنبەۋشiلiك باسىم. ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوبi - قازاق فاكتورىنا كوز جۇما قارايدى. بۇل عىلىمي ماسەلەمەن سايكەسپەيدi. شەتەلدiكتەر ونداي زەرتتەۋشiنi زەرتتەۋشi رەتiندە قابىلدامايدى.
- جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسi بار ما؟ تاريحي سانا قالىپتاستى دەپ ويلايسىز با؟ بiز قانداي حالىقپىز؟ وزiمiزگە-ءوزiمiز باعا بەرە الدىق پا؟ مىسالى، جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنiكتiڭ اۋزىنان قازاق حاندىعى تۋرالى اڭگiمەنi ەستي المايمىز... جانiبەك پەن كەرەي قازاق حاندىعىن ومiرگە اكەلگەن ادامدار. نەگە ول حاندارىمىزدى ۇلىقتاي الماي وتىرمىز؟ الاش كوسەمدەرiنە ارنالعان ەسكەرتكiش نەگە سەمەي قالاسىندا بوي كوتەرەدi? ونى نەگە استانادا تۇرعىزۋعا بولمايدى؟ بiزدە وسى ۋاقىتقا دەيiن بiرەگەي تاريحي سانانىڭ قالىپتاسپاۋىنا نە سەبەپ؟
- مەملەكەتتiڭ تاريح جاساۋ جولىنداعى شىعىنى از بولعان جوق. ايتالىق، «مادەني مۇرانى» الايىق، وتە جاقسى جاسالعان باعدارلاما. بiراق، جاڭا تاريحناما جازىلعان جوق. دۇنيەجۇزiندە II-دۇنيەجۇزiلiك سوعىس دەگەن بار. ال بiزدە ۇلى وتان سوعىسى دەلiنەدi. سوندا كسرو بiزدiڭ وتانىمىز بولعانى ما؟ ەگەر، كسرو بiزدiڭ وتانىمىز بولسا، وندا تاۋەلسiزدiكتiڭ قۇنى بەس تيىن بولعانى عوي. بۇل سوعىس ورىس، ۋكراين جانە بەلارۋس ءۇشiن وتان سوعىسى بولعان شىعار. ەقىۇ-نىڭ ريبەنتروپ پەن مولوتوۆتىڭ پاكتiسiنە بايلانىستى ارنايى شەشiمi بار. وندا «قىزىل فاشيزم مەن قوڭىر فاشيزمنiڭ زاۋالى بiردەي بولدى» دەلiنگەن. بiز الداعى جىلى ەقىۇ-عا توراعالىق ەتكەلi وتىرمىز. ەگەر، پاسە ەقىۇ-نىڭ شەشiمiن مويىنداماساق، وعان قالاي توراعا بولماقپىز. سوندىقتان، بiز ءوز تاريحىمىزعا قايتا كوز تاستاۋىمىز كەرەك. رەسەي ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستاعى رەسەيدiڭ ءرولiن ءوزiنiڭ يدەولوگيالىق ەكسپانسيالارىنا قارۋ ەتiپ ۇستانىپ الدى. ساياساتتانۋشىلاردىڭ جيىنىندا مەن «قازاق حاندىعىنىڭ» مەرەيتويىن كوزجۇمبايلىقپەن وتكiزiپ جiبەرگەندiگiمiزدi ايتتىم. ارينە، 1991 جىلدان بەرگi مەملەكەتiمiزدi قالپىنا كەلتiرۋ iسiندەگi نۇرەكەڭنiڭ ءرولiن ەشكiم تومەندەتە المايدى. بiز اسا بiر قيىن كەزەڭدەردi باسىمىزدان وتكەردiك. بiراق، بiز مەملەكەتiمiزدi قالپىنا كەلتiرگەنiمiزدi ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. الاشوردا تەك ازعانا ۋاقىتقا قالپىنا كەلتiرگەن بولاتىن. ال، ۇلتتىق مەملەكەتiمiزدiڭ باستاماسى كەرەي مەن جانiبەك حانداردا جاتىر. بiز وسى ماسەلەدە بiر توقتامعا كەلە الماي قويدىق. سول سياقتى اشارشىلىق گەنوتسيدi جايىنداعى وي جازۋشىلار وداعى تاراپىنان عانا ايتىلدى. مەملەكەت ءالi كۇنگە دەيiن مويىنداماي وتىر. بiز مەملەكەتتiك تۇرعىدان وسى ماسەلەگە بايلانىستى رەزوليۋتسيا قابىلداپ، رەسەيدi بۇعان بولا كiنالامايتىندىعىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك ەدi.
- بۇل قازiرگi رەسەيگە قاتىستى دۇنيە ەمەس قوي. بۇل سول كەزدەگi قىزىل ساياساتتىڭ سالدارى ەكەنiن ايتۋىمىز كەرەك قوي؟
- قازiر رەسەيدە پوستكەڭەستiك كەڭiستiكتەگi تاريحتىڭ قالاي جازىلاتىندىعىن باقىلايتىن كوميسسيا بار. كەزiندە جدانوۆ پەن ستالين ۆكپ(ب) قىسقا كۋرسىن قالاي رەداكتسيالاسا، ماسكەۋ پوستكەڭەستiك ەلدەردiڭ تاريحىن سولاي رەداكتسيالاپ وتىر. دەمەك، بiزدiڭ تاريحىمىزدى جازۋعا كەدەرگi كەلتiرگەندەرi دۇرىس ەمەس.
- بiزدە بۇگiنگi تاڭدا تاريح جوق سياقتى. وسكەلەڭ ۇرپاققا نە وقىتىپ جاتقانىمىز بەلگiسiز. بالكiم رەسەيدiڭ قولاستىندا قالاي وتار بولعانىمىزدى تاپتiشتەپ ۇيرەتiپ جاتقان شىعارمىز.
- بiزدە ەڭ باستىسى ساياسي جiگەر مەن باتىلدىق جەتiسپەيدi. ونى جاڭا بۋىن جاسايدى.
- بيلiك وزگەرۋ كەرەك پە؟
- جوق، بيلiككە جاڭاشا كوزقاراستاعى ادامدار كەلۋi كەرەك. مەنiڭشە، ەلباسى جاڭا تاريح جاساۋعا قارسى ەمەس. بالكiم، «بايقاڭدار، رەسەي بiزگە قىسىم كورسەتiپ جۇرمەسiن» دەگەن قاۋپiن ايتقان شىعار. «تاريحتى بۇرمالا» دەگەن جوق شىعار. ونى تومەندەگiلەر باسقاشا قابىلداعان بولۋى كەرەك. يدەولوگياعا جاۋاپتى جiگiتتەردiڭ ونى جۇزەگە اسىرماي وتىرعانى قىنجىلتادى.
- بيلiكتەگi كادر ساياساتىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماعاندىعىن ايتىپ ءوتتiڭiز. ولار بيلiككە ەندi ارالاسا باستاعان جاس بۋىندى وزدەرiنiڭ رۋحىمەن باۋراپ اكەتiپ جاتقان سىڭايلى؟
- مەنiڭشە، بيلiكتە يلليۋستراتسيا جاساۋ كەرەك ەدi. گەرمانيا ەكi رەت يلليۋستراتسيا جاساعان ەل. كادرلاردىڭ كوزقاراستارىنا سايكەس نەمەسە ساياسي بيوگرافياسىنا بايلانىستى تازارتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. بiرiنشi رەت 1945-50 جىلدارى جۇرگiزiلiپ، فاشيستiك پارتياعا قاتىسى بار ادامداردى قىزمەتتەن الاستاتتى، ەكiنشi رەت ەكi گەرمانيا قوسىلعاننان كەيiن گدر-داعى كوممۋنيستەردi قىزمەتكە المادى. ونى مەن ءوز كوزiممەن كوردiم. گدر-دان شىققان وليمپيادا چەمپيونىن ءبولiم مەڭگەرۋشiسi قىزمەتiنە المادى، ويتكەنi ول كوممۋنيست بولعان ەكەن. پرينتسيپ تۇرعىسىنان بۇل وتە دۇرىس ساياسات.
- ارينە، مۇلدەم قىزمەت بەرمەي قويسىن دەپ وتىرعان جوقپىز. دەگەنمەن، قوعامدىق فورماتسياعا قاراي ساياسي جۇيەسiن بەيiمدەپ ۇلگەرگەن ەلدەر بار عوي.
- ولار نە كومسومولدا، نە كومپارتيادا بولعان جوق. بiراق، ويلاۋ جۇيەسi سول توتاليتارلىق كەزەڭنەن اسىپ تۇرعان جوق. يمپەريانىڭ مۇراگەرلەرi وتە قاۋiپتi. حIح عاسىردىڭ باسىندا لاتىن امەريكاسى تۇگەلدەي تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزدi. بiراق، ءبارi دە وتارشىلداردىڭ تiلiنە ءوتiپ كەتتi. ويتكەنi, وتارشىلدار كەتەرiندە كرەولدارعا، وزدەرiنiڭ رۋحاني مۇراگەرلەرiنە بيلiكتi قالدىرىپ كەتتi. بiزدە دە قازاق تiلiن ءوز قولىمەن ءولتiرiپ بەرەتiندەر بار. دەمەك، ەلiمiز تاۋەلسiز بولدى، تiلiمiز ەشقايدا كەتپەيدi دەگەن كوزقاراس دۇرىس ەمەس. قازiرگi سوعىستار بۇرىنعىداي تەرريتوريا ءۇشiن جۇرگiزiلمەيدi, كەرiسiنشە، قازiر رۋحاني قۇندىلىقتار ءۇشiن جۇرگiزiلەتiن بولادى. ەگەر دە، ورىس تiلiندە سويلەيتiن بولساڭ، رەسەيدiڭ تەاترىن، كينوسىن، تەلەديدارىن، گازەتiن، عىلىمىن قارجىلاندىراتىن بولاسىڭ. ياعني، رەسەيدiڭ رۋحاني تاۋارىنا اقشا جۇمسايسىڭ. رەسەي ورىس تiلiنiڭ پوستكەڭەستiك ەلدەردە اياسىن تارىلتپاۋدى قاداعالاپ وتىر. سونىمەن I-دۇنيەجۇزiلiك رۋحاني قۇندىلىقتار سوعىسى باستالدى. ونى soft war - جۇمساق سوعىس دەپ اتاپ ءجۇرمiز.
سونداي-اق، مەن ەلباسى رەسەيدiڭ الدىندا جالتاق ساياسات ۇستانادى دەگەن پiكiرلەرمەن كەلiسپەيمiن. جاقىندا كيشينەۆتە وتكەن تمد ەلدەرiنiڭ كەزدەسۋiنە نازارباەۆ بارماي قويدى. دەمەك، قاجەت بولعاندا ول كiسi دە مiنەز كورسەتە الادى. ياعني، بiزدiڭ مەملەكەتتiك مۇددەنi قورعاۋدا تاباندىلىق تانىتا الادى.

بIز كۇلشەلI بالامىز

- ەندەشە، ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك جونiندەگi ۇيىم اياسىندا دۇنيەگە كەلگەن جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشi جايىندا نە ايتاسىز؟ بۇل يدەيانى وزبەكستان ازiرگە قولداي قويعان جوق. بەلورۋسسيا دا قيسىق مiنەز تانىتىپ وتىر. قىرعىزستاننىڭ دا وزiندiك بەلگiلi بiر تالاپتارى بار. ال، قازاقستاننىڭ ەشقانداي تالاپتار قويماستان كەلiسiمگە قول قويىپ وتىرعانى نەسi?
- قازiر رەسەيدiڭ جاعدايى وتە كۇردەلi جانە قاۋiپتi. ويتكەنi, ءالi داعدارىستان شىققان جوق. پۋتين مەن مەدۆەدەۆ اراسىنداعى قارىم قاتىناستاردا قايشىلىق مول. ونىڭ ۇستiنە رەسەيدە سەپاراتيزم كۇشەيiپ بارادى. شىن مانiسiندە سولتۇستiك كاۆكاز باعىنباي بارادى. شەشەنستاننىڭ، ينگۋشەتيانىڭ، تiپتi الانيانىڭ ءوز اسكەرلەرi بار، ولار بiر بiرiنە وقتىن-وقتىن جورىق جاسايدى، ونىڭ ۇستiنە سول رەسپۋبليكالاردا دالا كومانديرلەرi رەسەيگە قارسى اسكەري وپەراتسيالاردى جاسايدى.
دەمەك، رەسەيدiڭ وزiندە قاۋقار قالماي بارادى. سول ءۇشiن پوستكەڭەستiك ەلدەردەن تiرەك iزدەيدi. ارينە، قازاقستاننىڭ رەسەيمەن اراداعى قارىم-قاتىناستارىن تۇسiنۋگە بولاتىن شىعار. بiراق، بiزدiڭ دۇنيەجۇزiلiك ساۋدا ۇيىمىنا ەنبەۋiمiز دۇرىس ەمەس. ءالi دە كiرەتiن ءتۇرiمiز جوق. كiرسەك تە ۇجىمدىق تۇردە نەمەسە جەكەلەپ ەنەتiن سياقتىمىز. كەشەۋiلدەۋدەن ۇتىلماساق، ۇتپايمىز. رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدامىز 5 ميلليارد دوللار كولەمiندە كەرi سالدودا. رەسەي بiزدiڭ تاۋاردى الماۋعا تىرىسادى. ءارi بiز رەسەيمەن باسەكەلەس ەلمiز. ولار بيداي ساتادى، بiز دە بيداي ساتامىز، ولار قارا مەتالل ساتادى، بiز دە قارا مەتالل ساتامىز، ولار ءتۇرلi ءتۇستi مەتالل ساتادى، بiز دە. دەمەك، كەدەندiك وداققا كiرiپ، دۇنيەجۇزiلiك ساۋدا ۇيىمىنا كiرمەۋ بiز ءۇشiن وتە قولايسىز. بiزدەگi مەملەكەتتiڭ قالتاسىنا تۇسەتiن تۇسiمدەردiڭ 30 پايىزى سول كەدەن ارقىلى تۇسەدi.
ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك ۇيىمى اياسىندا قۇرىلعان جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشiندەگi اسكەردiڭ سانى كوپ ەمەس. الايدا، بەلگiلi جاعدايدا بۇل قازاقستاننىڭ تاعدىرىنا قاۋiپ ءتوندiرۋi مۇمكiن.
- ەندi كەلەسi جىلدان ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەيiن دەپ وتىرمىز. كەيبiر باتىس ساراپشىلارىن تىڭدايتىن بولساق، «قازاقستان بۇل مارتەبەلi ۇيىمعا توراعا بولۋعا قول جەتكiزگەن كەزدە بەرگەن كەيبiر ۋادەلەرiن ءالi ورىنداعان جوق. سوندىقتان، ول ۋادەلەرiن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدi» دەگەن پiكiرلەرگە سايادى. سiز بۇل پiكiرلەرمەن كەلiسەسiز بە؟
- ول راس، بiراق، بiز بiرنەشە جاڭا پاكەت قابىلدايىن دەپ وتىرمىز. ول ەكونوميكالىق پاكەت. جالپى، قازاقستان ەقىۇ-عا جاڭا كوزقاراس اكەلەيiن دەپ وتىر. سونىڭ iشiندە قاۋiپسiزدiك، ەكونوميكالىق قاتىناستار. ەكونوميكالىق مۇددەدەگi تاسىمال ماسەلەسi. بۇعان دەيiن شىعىستان باتىسقا قۇبىر تارتۋ iسi قولعا الىنباعان. بۇل ءۇشiن بiزدiڭ ەل ساياسي ەمەس، ەكونوميكالىق ديۆيدەند الۋى كەرەك. سونداي-اق، قاۋiپسiزدiك ماسەلەسi, قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەلەرiنە دە قارجى الۋى مۇمكiن. قازiر ماسەلە تەك ادام قۇقىنا نەمەسە دەموكراتيانىڭ جولعا قويىلۋىنا بايلانىستى عانا ەمەس، ەڭ باستىسى ەكi كورزينا تولماسا دا، قازاقستان بiرiنشi كورزينانى ارتىعىمەن ورىنداپ جاتىر. ەقىۇ-داعى تۇسiنبەۋشiلiكتiڭ ءتۇيiنiن شەشiپ، جاڭا بiر تىنىس بەرەيiن دەپ وتىر. ول - ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جوبالار. اۋعانستانعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسi, ت.ب.
سونداي-اق، قازiر باتىس ءۇشiن ابستراكتiلi قۇندىلىقتاردان گورi, ناقتى ماتەريالدىق قۇندىلىقتار ماڭىزدى. ولار مۇناي، گاز ماسەلەسi, قىتاي تاۋارىن ەۋروپاعا قالاي توتە جەتكiزۋگە بولادى.
- سiز ەرتەرەكتەگi بiر سۇحباتىڭىزدا قازاق سىرتقى ينتەگراتسيادا رەسەيدەن گورi ەۋرووداقپەن جاقىنداسۋى كەرەك. ناتو-عا مۇشە بولۋى كەرەك دەگەن بولاتىنسىز. بiز جاقىندا گەرمانيادا بولىپ قايتتىق. جانىمىزدا ۋكراينا مەن گرۋزيانىڭ ازاماتتارى بولدى. ولاردىڭ بiراز ۋاقىتتان بەرi باتىسقا، ناتو-عا ۇمتىلىپ جاتقانىن بiلەسiز. جانە بۇل باتىستىڭ قىزۋ قولداۋىنا يە بولادى دەگەن ءۇمiت تە باسىم بولعان. بiراق، وسى جولعى ساپارىمىزدا كوز جەتكiزگەنiمiز - باتىس ازiرگە ۋكراينا مەن گرۋزيانى ءوز قاتارىنا قوساتىن ءتۇرi جوق. بۇل مەملەكەتتەردەگi دەموكراتيالىق جاعدايدى ءوزiڭiز بiلەسiز. ەگەر، بiزدiڭ ەۋرووداققا مۇشە بولعىمىز كەلسە، مۇمكiندiگiمiز قانشالىقتى دەپ ويلايسىز؟
- بiرiنشiدەن، بiز «كۇلشەلi بالامىز». بiزدە ۋران كوپ، بيدايدىڭ قاتتى سورتى وسەدi.
- ال، ۋكراينادا شە؟ وندا دا تابيعي رەسۋرستار كوپ قوي.
- ۋكراينادا بيداي كوپ، بiراق، تياناقتىلىق جوق. باتىس بالتىق جاعالاۋى ەلدەرi ءۇشiن بارىن بەرەدi. ەكiنشi كاتەگوريادا ۋكراينا مەن گرۋزيا. ءۇشiنشi كاتەگوريا - قازاقستان. ۋكراينا مەن گرۋزيا ەشتەڭەگە قول جەتكiزبەدi دەۋگە بولمايدى. ولاردا ەۋرووداقتىڭ جەڭiلدiگi بار. ۋكراينا تاياۋدا 15 ميلليارد ەۋرونىڭ نەسيەسiنە يە بولدى. گرۋزيادا دا بiرنەشە رەت جەڭiلدەتiلگەن نەسيەلەرگە قول جەتكiزدi. ەگەر، گرۋزيا مەن ابحازيا اراسىنداعى شيەلەنiس بولماعاندا، گرۋزيا ەۋرووداققا ءوتiپ تە كەتەر ەدi. جالپى، بiزگە اقش پەن ەۋرووداقتىڭ جانى اشيدى. تۇركيا بiزدi قولدايتىن بولادى. قازiر ناتو-مەن ەكi ارiپتەستiك قاتىناس ورناتتىق. ەۋروپا بiزگە ترانس كاۆكاز جولىن اشۋعا جانە كاۆكاز ارقىلى تەمiر جول سالۋعا كومەك قولىن سوزادى. دەمەك، باتىس بiز تۇيە سۇراساق، قوزى بەرiپ قالار.
- ال، تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ وداعى جايىندا نە دەيسiز؟ جاقىندا ءازiربايجان، قازاقستان، قىرعىز جانە تۇركيا ەلدەرiنiڭ پرەزيدەنتتەرi كەزدەسiپ، ىنتىماقتاستىق جونiندە بiرقاتار قۇجاتتارعا قول قويدى. بۇنى تۇركi ەلدەرiنiڭ ىنتىماقتاستىعىنىڭ باسى دەۋگە بولا ما؟
- مەنiڭشە، بۇل تەك گۋمانيتارلىق تۇرعىدان ىنتىماقتاستىق بولۋى مۇمكiن. ساياسي وداق بولۋى مۇمكiن ەمەس. دەگەنمەن، تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ باسشىلارى وزدەرiنە رۋحاني تۇرعىدان كومەكتەسiپ جاتىر. ماسەلەن، نازارباەۆ تۇركiمەن پرەزيدەنتi بەردiمۇحاممەد گۋربانگۋلىنا كوپ دەم بەردi. گازىن قىتايعا تاسىلمالداۋعا جول اشىپ بەردi. رەسەيگە تاۋەلدiلiكتەن قۇتقارۋعا كومەكتەستi سول سەكiلدi قىرعىز اعايىندارعا دا كوپ اعايىنشىلىق جاسادى. مىسالى، قىرعىزداردىڭ قازاقستان رىنوگىندا جۇمىس iستەۋiنە مۇمكiندiك بەردi. تiپتi, ازاماتتىق الۋ iسiندە دە كومەك كورسەتتi. ولار، تiپتi, قازاقپىن دەسە، «قازاق» دەپ جازۋعا دا كونiپ وتىر. جالپى، قازاقستاندا ەتنيكالىق پەرەينديفيكاتسيا كەرەك. كەزiندەگi ساياسات بويىنشا، بiزدە كوپ قازاق «وزبەك» بولىپ جازىلىپ كەتتi.
- سiزدiڭشە، تولقۇجاتتا ۇلتتى انىقتاۋ قاجەت پە، جوق پا؟ بيىلعى جىلدان باستاپ بيومەتريكالىق تولقۇجات ومiرگە كەلدi. قالاعان ادام ۇلتىن جازدىرادى، قالاماعان ادام جازدىرماي-اق قويۋىنا بولادى دەيدi.
- ءداپ قازiر تولقۇجاتتا ازاماتتاردىڭ ۇلتى جازىلۋى كەرەك. وندا «قازاق» جانە «قازاقستاندىق» دەگەن سوزدەر بولۋى كەرەك.
- نەگە؟
- ەگەر، تەك «قازاقستاندىق» دەپ جازىپ قويساق، وندا قازاقتىقتان ايىرىلامىز.
- «قازاقستاندىق» ءسوزiن جازباي-اق قويسا شە؟
- ارينە، بولادى. بiراق، ولار قازاق دەپ جازىلۋى ءۇشiن قازاقشا بiلۋi كەرەك. ايتپەسە، «مەن قازاقپىن، بiراق، قازاق تiلiن مويىندامايمىن» دەگەن كوزقاراس كۇشەيۋi مۇمكiن.
- قازاق تiلiن بiلۋ ءۇشiن قانشا ۋاقىت كۇتۋ كەرەك؟
- مەنiڭ ويىمشا، مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر قازاقشا بiلۋi كەرەك.
- راحمەت!

«تۇركىستان» گازەتى