Kommersiyalyq radiolarda memlekettik tildegi әuender men baghdarlamalardyng azdyghyn kópshilik qauym jii synaydy. Eng qyzyghy, tildik kórsetkishke qatysty zang talaptary, shynymen-aq, kóptegen radio jelilerining «jetesine» jetpegen siyaqty. Biz osyghan oray «NS radiosynyn» shef-redaktory Balausa Adyrbekti әngimege tartyp, múnyng sebebi men saldaryn súraghan edik.

Kommersiyalyq radiolarda memlekettik tildegi әuender men baghdarlamalardyng azdyghyn kópshilik qauym jii synaydy. Eng qyzyghy, tildik kórsetkishke qatysty zang talaptary, shynymen-aq, kóptegen radio jelilerining «jetesine» jetpegen siyaqty. Biz osyghan oray «NS radiosynyn» shef-redaktory Balausa Adyrbekti әngimege tartyp, múnyng sebebi men saldaryn súraghan edik.

- Memlekettik uaqyt etalonyn beretin kommersiyalyq radio bolghan song men «NS» últtyq jelisine kelgen bette radiodaghy qazaqshamyzdy dúrystayyq dep maqsat qoydym. Basynda qazaqsha jelini jasaugha bolady, búghan eshqanday kedergi joq dep oiladym. Biraq, ókinishke qaray, júmys barysy bastalghan kezde kóp qiyndyqtar tuyndady. Sosyn mynanday úghym qalyptasqan: «memlekettik tildegi baghdarlamalar «formatqa» sәikes kelmeydi, reytingti týsiredi-mis». Radio aqparat qúraly bolghan son, әue tolqynyn muzykamen ghana toltyrmay, aqparat berip, baghdarlamalar jýrgizu kerek. Al, jóni týzu baghdarlamalar jasau ýshin kóp kýsh júmsaldy. Mәselen, kezinde Ertay Nýsipjanov pen Jadyra Júmakýlbay «Shashu» baghdarlamasyn ashyp, naghyz qazaqtildi auditoriyanyng alghysyna bólendi. Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen qanshama hattar keldi. Yaghni, búl qazaqtildi baghdarlama jasasanyz, kommersiyalyq radiolardan da tyndarman tabylady degen sóz. Qazybek Qasymnyng «Júldyzdy senbi» habary da joghary reytingke ie boldy. Týptep kelgende, bәri de kәsiby biliktilikke baylanysty.

Mening kózim jetkeni, qazaq redaksiyalaryn ashudy mindettemey kommersiyalyq radiolarda memlekettik tilding órisi keneymeydi. Kommersiyalyq radiolar qazaqsha sóileui ýshin onda tolyqqandy qazaq redaksiyasy boluy kerek! Nege? Mәselen, bizding әriptesterimiz, orys tildi redaksiyalar, tolyq qúramdy shtatqa ie bolady da, al bizde múnday mәsele atymen joq. Yaghni, búl memlekettik tildi kemsitushilik emey ne?! Taghy bir mәsele, ózge radiolardy bilmeymin, biraq bizding jelide aqparat berude mәlimetterding 80 payyzy - audarma.  Qysqasy,  naqty núsqau kelmeyinshe, radiolarda memlekettik til mәselesi kóterilmeydi, tek qana әuendermen efirdi toltyryp jýre beremiz. Onyng ózinde de qazaqsha әnder men baghdarlamalar mýlde bolmaydy.

- Sonda qazaq tildi auditoriyagha qyzmet etu tek «Qazaq radiosynyn» ghana mindeti me?

- Sóziniz oryndy. Men myna nәrsemen kelisemin: Bizding qara shanyraghymyz - «Qazaq radiosy» ghana últtyq mәseleni kótermeui kerek. Kommersiyalyq radiotoraptary da Qazaqstandaghy әue tolqynynda taralyp jatqandyqtan memleketting mýddesin qorghauy kerek. Aqparat berude, material dayyndauda memlekettik mýdde bәrinen de joghary túruy tiyis.  Qazirgi tyndarman, kórermen, oqyrman óte sauatty. Egerde jýrgizushi tarapynan jóni dúrys saualdar qoyylmasa, ony tyndau kimge kerek?! Qazaqtildi auditoriyanyng qanday ekenin kýndelikti janalyqtardyng kórsetkishinen-aq óz basym kórip otyrmyn. Men orystildi әriptesterime: «Keshirinizder, búl qazaqtildi auditoriyanyng kórsetkishi, yaghni, olargha jaqsy, sapaly ónim dayyndau kerekpiz» dep jii aitamyn.

Qazaqsha әnderge baylanysty ta bir nәrseni aitayyn: óz basym qazaq әnshi-oryndaushylarynan keshirim súraghym keledi. Óitkeni kezinde men olardyng әnderin qalay jinadym?! Olardyng jartysy efirden shyqsa, jartysy shyqpady... Keyde redaksiya basshylarynyng tarapynan memlekettik tildi mensinbeushilik basym ba dep qalamyn. Mening soghan jýregim auyrady. Sondyqtan ministrlik tarapynan kommersiyalyq radio bolsa da, oghan qazaqtildi redaksiyany ashudy mindetteu bastamasy kóterilse iygi bolar edi. Bizde sausaqpen sanarlyq radio stansalary bar, olarda reseylik baghdarlamalardyng ýles salmaghy basym ekeni jasyryn emes. Qúday qalasa, osynyng bәrin toqtatyp, aldaryna «shlagbauym» qoyatyn kez de keletin shyghar.

- Jalpy, kommersiyalyq radiolargha mamandar tartu isi qalay jýzege asyp jatyr?

- Egerde jas mamandargha mýmkindik berilmey jatsa búl súraqqa qalay jauap beruge bolady?! Mening aitarym, jastardy júmysqa tartu mәselesin myqtap qolgha alu kerek. Jastardyng qanshasy jurnalist mamandyghy boyynsha diplom alyp jatyr, biraq olardyng deni oqu ornyn bitirgen song júmyssyzdardyng qataryna baryp qosyluda. Biz «oybay, elde maman joq» deymiz, biz tәrbiyelemesek, maman qaydan shyghady?!   Búl azday radiolar qazir jalang reyting ýshin ghana júmys isteytin bolyp barady.

- Al reytingti kim jasaydy? Nege qazaqtildi baghdarlamalardyng reytingi tómendetilip kórsetiledi?

- Men qazaqtildi baghdarlamalardyng reytingi tómen degenmen kelispeymin. Reyting mәselesin mening әngime etkim  kelip otyrghan joq. Búl mәselening de tereng astary bar, oghan aralasqym da kelmeydi. Biraq shamaly bolsa da, súraghynyzgha jauap bereyin. Reytingti «Gullup» siyaqty kompaniyalar jýrgizedi. Men kezinde reytingpen ainalysatyn menedjerlermen sóilesip kórdim. Olar maghan anyghyn aitty. Búl jerde qazaqtildi baghdarlamalardyng dengeyi tómen deuge bolmaydy, saualnama kóbinese orystildi ortada jýrgiziledi eken, yaghny oghan qazaq auditoriyasy qatyspay qalady. Sol jigitter «qazaqtildi tyndarmandar saualnamadan qalyp qoyady» deydi. Reyting ózindik «dertke» ainalghan. Onyng kommersiyalyq túrghydan sayasy mәni bar. Búl bólek әngime.

- Biraq qazaqtyng 67 payyzgha jetui búl auditoriyanyng óz súranysyn tughyzady ghoy. Osy túrghydan tyndarmanmen keri baylanys bar ma?

- Keri baylanys bar. Osyghan deyin jýrgizilgen habarlarda tyndarmanmen tyghyz baylanys boldy dep aita alam. NS radiosy Qazaqstannyng barlyq aimaghyna taraytynyn eskersek, bizding de tyndarmanymyz jetkilikti.

- Al memlekettik tildegi baghdarlamalardyng ózge tildegi baghdarlamalardan  kem týspeuin talap etetin «BAQ turaly zan» talaby nege oryndalmaydy?

- Óz basym el ishinde «50 de 50» dep atalyp ketken zangha kýlkim keledi. Múnday payyzdyq kórsetkish qoyylmauy kerek. Nege qazaq tilindegi habarlar 70 payyz, 80 payyz bolmaydy?! Al bizde qazirgi kórsetkish - «50 de 50» emes, «80 de 20». Qazaqsha әuenderge deyin az qoyylady. Memlekettik tildegi habarlar barynsha kóp boluy kerek. Sapaly ónim bolsa, tyndaytyn qúlaq tabylady. Sauatty, kommersiyalyq jaghynan útymdy baghdarlamalar qajet-aq.

Taghy bir ýlken mәsele - bizde qazaqtildi әnderding qory bolsa da, qazaq әnshi-oryndaushylarymen tyghyz baylanys joq. Búl tústa otandyq oryndaushylardyng әnderin radiolardan kóptep beruge mindetteytin әri búl júmysty ýilestiretin bir mekeme ashylsa degen úsynys aitqym keledi.

- Kommersiyalyq radiolargha halyq kóp syn aitatynyn bilesiz be?

- IYә, ókinishke qaray, syn kóp. Ol ýshin renjimeymin de, ókinbeymin de. Búghan qaqym joq. Óitkeni halyq ýshin ónim jasaysyn. Bolashaghy bar dýnie bolsyn desek, taghy da aitam, qazaq redaksiyalaryn ashyp, qarakóz jastardyng shygharmashylyghyna jol ashyluy kerek.

Meninshe, «BAQ turaly» zangha aldaghy uaqytta tolyqtyrular men ózgerister ener bolsa, әuenderding payyzdyq kórsetkishi kórsetilui kerek. Áytpese Batystyng dýniyeden ozghan әnshilerin dәriptep, nasihattaudan qútylmaymyz. Tipti, últtyq әnderdi nasihattaytyn jeke dara radiolar qajet shyghar.

- Aqparattyq qauipsizdik mәselesine qatysty ne aitasyz?

- Ras, kommersiyalyq radiolarda aqparattyq qauipsizdik mәselesi qolgha alynuy kerek. Efirden Nikaraguadaghy jarylys nemese Somaly pirattarynyng qylmysyn emes, eng aldymen Qazaqstan janalyqtarynan bastau shart. Yaghni, aldymen eldegi jaghday, әleumettik, sayasy mәseleler aityluy tiyis. Júrtty dýrliktirip, syrttaghy jarylys, apattar jayly aityp, eldi ýrkituge qaqymyz joq.

- Reseyding bir әnshisi qaza tapsa, bәri kelip sony bizding jelilerde joqtaydy. Al Qazaqstanda múnday oqigha bolsa, oghan mәn de berilmeydi...

- Jogharyda aityp ótkenimdey, búl da astary bar mәsele. Aytpaghym, aqparatty berip otyrghan jýrgizushi nemese redaktordyng sauattylyghyna baylanysty. Tilge janashyr, óz isin biletin, memleket mýddesin qorghaytyn azamattar kelmeyinshe, kemshilikter bola beredi. Sondyqtan Siz ben Biz aidaladaghy Reseyding shashbauyn kóterip jýretin, tipti, Reseyding aqparat agenttikterinen janalyqtardy kóshirip alyp, sydyrtyp oqyp bere salatyn radiojurnalisterining «tәsiline» de kuә bop jýre beremiz. Ókinishke qaray, Qazaqstanda radiolar qanshalyqty az bolsa, aqparattyq agenttikter de sausaqpen sanarlyq. Mýmkin, búl mәselege mәn berilse, jogharyda aitylghan «oqighalar» da bolmas pa edi.

- Keybir aqparattyq agenttikterining ózinde qazaq redaksiyalary emes, «audarma redaksiyalary» júmys isteydi ghoy...

- IYә, ras. Biraq qalay bolghan kýnde de eki tildi birdey mengerip otyrghanymyzgha tәuba deuimiz kerek. Negizi, radiogha kәsiby mamandar kelui shart, tek әdemi dauysy barlar emes, sózding mәnin týsinip, túshymdy oy aitatyn azamattar kelui tiyis. Al bizge «júldyz» boludy armandaghandar ghana keledi.

Ángimelesken Kәmshat TASBOLAT