mәsele
Juyrda Aqtóbe qalasynyng Túrghyndar qalashyghy audanyndaghy kóp qabatty ýilerding birinen dargha asylghan 43 jastaghy kisining mәiiti  tabyldy. Oqigha  bolghan jerden ýy iyesining óler aldynda jazyp ketken  aqyrghy haty tabyldy.
Túrmys tauqymeti qylmystyng oryn aluyna әkep soqtyrghan. Aldyn ala tergeu nәtiyjeleri osynday boljam jasaugha mәjbýrlep otyr. Atalmysh qanqúily oqigha bylay bastalghan kórinedi. 44 jastaghy azamat 43 jastaghy jigitting pәterin jalgha alghan. Keyin belgisiz sebeptermen kelisken mólsherdegi pәter aqshasyn tólemegendikten ýy iyesi 44 jastaghy azamattan jambas aqysyn tóleudi talap etipti. Endi mine janjaldyng sony osynday qayghyly oqighagha úlasyp otyr. Qojayyn 44 jastaghy azamatty pyshaqtap óltirgennen keyin ómirden týnilip, óz-ózine qol júmsapty. Óz pәterinde dargha asylghan ýy iyesi aqtyq demi tausylar aldynda «Men aqyldy ashugha jendirip kisi óltirdim. Endi óz qylmysymdy óteu ýshin ajalgha moyyn úsynyp otyrmyn. Qosh, keshirinder meni», dep tildey hat jazypty. Qazir poiyseyler oqighanyng mәn-jayyn anyqtap jatyr.

mәsele
Juyrda Aqtóbe qalasynyng Túrghyndar qalashyghy audanyndaghy kóp qabatty ýilerding birinen dargha asylghan 43 jastaghy kisining mәiiti  tabyldy. Oqigha  bolghan jerden ýy iyesining óler aldynda jazyp ketken  aqyrghy haty tabyldy.
Túrmys tauqymeti qylmystyng oryn aluyna әkep soqtyrghan. Aldyn ala tergeu nәtiyjeleri osynday boljam jasaugha mәjbýrlep otyr. Atalmysh qanqúily oqigha bylay bastalghan kórinedi. 44 jastaghy azamat 43 jastaghy jigitting pәterin jalgha alghan. Keyin belgisiz sebeptermen kelisken mólsherdegi pәter aqshasyn tólemegendikten ýy iyesi 44 jastaghy azamattan jambas aqysyn tóleudi talap etipti. Endi mine janjaldyng sony osynday qayghyly oqighagha úlasyp otyr. Qojayyn 44 jastaghy azamatty pyshaqtap óltirgennen keyin ómirden týnilip, óz-ózine qol júmsapty. Óz pәterinde dargha asylghan ýy iyesi aqtyq demi tausylar aldynda «Men aqyldy ashugha jendirip kisi óltirdim. Endi óz qylmysymdy óteu ýshin ajalgha moyyn úsynyp otyrmyn. Qosh, keshirinder meni», dep tildey hat jazypty. Qazir poiyseyler oqighanyng mәn-jayyn anyqtap jatyr.
«Memleket túraqty damugha bet alyp, elimiz kórkeyip keledi, jalaqy kóbeydi, júmyssyzdardyng sany azaydy» dep әlemge jar salghan elding jastary el aman, júrt tynyshta óz ómirine qiyanat jasap, yn-shynsyz arqangha asyla salatyny nesi? Nege mandayyna shoqpar tiymese de qayghygha batyp jýredi. Baqytty bolu olar ýshin mýmkin emes nәrse sekildi. Súrasang "ómirden týnilip jýrmin" - deydi. Adamdar óz jandaryn ózderi qiiy arqyly jerdegi tirshilikti toqtatpaq pa? Týsiniksiz. Eshkim de búl túrghyda bizge naqty jauap bere almaydy. Biraq, búl saualgha әrkim ózinshe jauap izdeydi. Aldymen statistikany kóz salsaq, әlemdi ýrey elesi kezip jýrgenin myna mәlimetter aighaqtap beredi. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng deregine sýiensek, songhy 45 jylda óz-ózine qol júmsaushylar sany búrynghymen salystyrghanda 60 payyzgha ósken. "Suisiyd" atynyng ózi qorqynyshty. Al jýikesi júqarghan adamdardyng sany әlem boyynsha 121 milliondy qúraydy. 
Damushy jәne damyghan elderde tirkelgen suisid oqighalary bir-birine úqsas. Kóniline qayau týsken, boyyn sharasyzdyq pen senimsizdik jengen, sýiikti isinen jeringen, úiqysyzdyqqa úrynghan, ózine qol saludy oilaghandardyng kóbisi jýikesi júqarghan jandar ekendigin psiholog ghalymdar dәleldedi. Osynday kýizelisterdi sezinbeytin jandar ómirdi sol qalpynda qabyldaydy. Kýizelissiz adamdar әleumettik әlemdi jaqsartugha tyrysady. Búlar sayasatkerler, qogham qayratkerleri. Depressiya saldarynan bolatyn oqighalar kórsetkishi boyynsha kóshting basynda Europa túr. Daniya, Shveysariya, Úlybritaniya, Vengriya, Estoniya, Latviya, Litva, Germaniya t.b elderde ózge qylmystarmen salystyrghanda ózin-ózi óltiru deregi eki-ýsh ese kóp.
Tariyhqa ýnilsek, ótken ghasyrdyng 60-70 jyldary ekonomikalyq, әleumettik mәselelerdi dúrys jolmen sheshe bilgen AQSh túrghyndaryn sayran salyp ómir sýru әbden jalyqtyryp, kýizeliske shaldyqtyryp, aqyrynda әrbir segizinshi ýide bir adam asylyp, ne u iship ólu oqighalary tirkelgen joq pa? Qazirgi kezde amerikandyqtardyng 25 payyzy ózderin "jýikesi júqarghan" auru sezinip jýr. Úlybritaniyada әr kýn sayyn 10 adam mindetti týrde ózin óltiredi eken. Aghylshyndar elinde osynau jaghday qalypty qúbylys bolyp esepteledi. Ásirese 2000 jyldyng 1 qantar kýni ózin-ózi óltirgen túrghyndardyng kóp bolghany sifrlarda kóringen. Jana ghasyr, jana jyl jana paraghyn aiqara ashqanymen qaytadan bayaghy ýirenshikti ómir qaytalanatyna nalyghan aghylshyndardyng birazy eski jylmen birge qyrshyn ómirin qighan. Japon eli de aghylshyndardan qalyspay keledi. Jyl sayyn búl elde 32 myng adam ózin óltiredi eken. Dendep bara jatqan aurugha qarsy túru ýshin biylik "Suisidke qarsy zan" qabyldaghan. Tarau-tarau baghdarlama, azamattargha arnayy jiyndar jýrgizip keledi. Al ózimizding kórshimiz she? Reseydi aitam. 2007 jyly kәmletke tolmaghan 3000 jasóspirim óz erkimen bú dýniyemen qoshtasyp kete barghan. Ghalymdar taghy da jaghandy ústaytyn dәiekter keltirdi. Álem boyynsha 18-24 jas aralyghyn qamtityn jastardyng 80 payyzy ólim turaly kóbirek oilaydy. Búl dәiekti joqqa shyghara almaymyz. Sebebi aramyzda jalghyzdan jalghyz múng keship, týnilip jýretinder az emes.
Ózine-ózi qol salushylardy ruhany toqyrap, ishkilikke salynyp, esirtki tartyp, qylmysqa barghandardyng amalsyz tәsili dep bagha berip, terenirek ýnilmey keldik. Qarjylyq tapshylyq, basqa da týrli teperishter adam psihikasyna keri әser etip, jýikesin tozdyrady dedik. Biraq bәri birdey materialdyq jaghdaydyng qiyndyghy ýshin osynday әreketke barady desek, shyndyqtan alshaq ketken bolar edik. Búl ózi býkil әlemning nazaryn audaryp otyrghan kókeykesti mәsele.
Ótken jyly Aqtóbe qalasynda 38 jastaghy jigit óz әielimen sózge kelip, aulasynda ósip túrghan aghashqa asyp ólgen. Osydan eki ýsh jyl búryn Aqtóbe qalasynda jaryq kóretin tәuelsiz gazetting jas tilshisi suisid taqyrybynda maqala jazyp, keyin atalmysh boyjetken ózdiginen ýiinde asylyp qalypty. 
Negizi psihologtar bylay deydi: "Dertting tereng mehaniyzimin zerttegende aghzamyzda katehlomin dep atalatyn zat bar, bas miynda bolatyn belgili bir biohimiyalyq ýrdis kezinde kónil-kýidi kóteretin, tenestiretin zat. Osy zattyng qosylysy kemiydi. Keybir jaghdaylarda jýike jasushalarynyng búl zattardy ústap túruy búzylady. Búl kónil kýiding tómendeuine әkep soqtyrady. Eger adam kýizelis jaghdayynda bolsa, katehlomindi kóptep shygharady da, biraz uaqyt ótken song onyng dengeyi qayta qalpyna keledi", - deydi. Sonday-aq, kýizeliske úshyraudyng 70 týrin atap kórsetedi. Emdeluge bolady. Tek "depressiya" atty aurugha shaldyqqandar psihologtargha der kezinde kórinui kerek. 
Qazaqstanda jyl sayyn ózin-ózi óltirushiler kóbeyip kele jatqanyn jogharyda keltirgen statistika dәleldep otyr. Qoghamdaghy búl kesel búryn da adamzattyng basty mәselesi bolghan. Qazir de solay. Kebir memleket óz- ózine qol júmsau oqighalaryn azaytu ýshin týrli amaldar qoldanghan. Mysaly, suisidti qylmys retinde qabyldaghan elder de boldy. Atap aitsaq, ejelgi Grekiya. Múnda óz-ózine qol júmsaushylardyng ýstinen (tiri qalghandaryna) qylmystyq is qozghalypty. Ony az deseniz: qoldaryn shauyp tastaytyn kórinedi. Zannyng aty - zan. Sondyqtan oghan qarsy eshkim kele almaydy. Múnyng bir paydasy, sol dәuirde ózin ólimge iyterushiler azayghan. Degenmen, elderde birdey suisidti qoghamnyng bas auruy dep qaramaghan. Mәselen, qytaylyqtardyng úghymynda ózin-ózi óltiru - adamnyng asqan aqyldylyghynyng belgisi. Elden erekshe daryn iyesi Alladan ajal kýtpeydi dep týsingen. Ejelgi ýndister men japondyqtardyng da kózqaras, oi-pikiri osynday bolypty.
Jyl sayyn әlemde bir millionnan astam adam ózin-ózi óltiredi eken. Onyng 280 myny qytaylyqtar, 30 myny amerikandyqtar, 25 myny japondyqtar, 20 frasuzdar, 51 myny - orystardyng ýlesinde. Shvedting suisidiologiyalyq zertteuler ortalyghynyng mәlimeti boyynsha, 100 myng adamgha shaqqanda jastardyng suisiydi jóninen Qazaqstan Shriy-Lankadan keyin ekinshi orynda túr. Halyq sanyn kóbeyte almay otyrghan Qazaqstangha búl da ózekti mәsele bolyp otyr. Elimizdegi biylghy ótken últtyq sanaq nәtiyjeleri boyynsha, otandastarymyzdyng sany 16 million 402 myn. Memleketimizde on jylda ne bary million jarymgha juyq adamgha artqan ekenbiz. Suisid órship kele jatsa qalay halyq sanyn kóbeytpekpiz?..
Osydan birer jyl búryn últtyq testileu kezinde mektep bitirushi altyn belgige ýmitker oqu ozaty aqtóbelik bozbala synaqtan tómen ball alghan song ýiindegi ata anasynyng «kәrinen» qorqyp, әjethanasynda jipke asylyp ólgen. 2001 jyly elimizde 20 jasqa deyingi 375 bala men jasóspirim óz ómirin qighan. Ókinishke oray, múnday oqighalar jyl sayyn ósip kele jatyr. Mәselen, ótken jyly Bas prokuratura "Balalar suisiydine qarsy" arnayy taldau jasapty. 2005 jәne 2007 jyldar aralyghynda kәmeletke tolmaghan 750 jasóspirim óz-ózine qol salghan, al 1146 jas ózin óltiruge әreket jasaghan. Al kәmelettik jastan asyp ketken jastardyng statistikasy búdan eki-ýsh ese kóp boluy әbden mýmkin. Bizding el ýshin 750 adam ómiri óte kóp. Ásirese, әli ana sýti auzynan ketpegen jetkinshekter osyghan baryp jatsa, búl ýlken qasiret! Jyl sayyn osylay kete berse, qaytip ósemiz? Bas prokuratura ókilining sózine qaraghanda, ózin-ózi jazym etken jәne oghan әrekettengen balalardyng ortasha jasy 14-ten 17-ge deyingi jasóspirimder, yaghny jasóspirimderding jýikelik jaghdayy әli túraqtanbaghan kezenge dóp keledi.
Ótken jylghy prokuraturanyng mәlimetteri boyynsha, Aqtóbe oblysynda jasóspirimder arasynda ózine ózi qol júmsau oqighalary úlghayghan.  Byltyr bes aidyng ishinde aqtóbelik 10 jasóspirim ómirmen qosh aityssa, ózderine qol júmsamaqshy bolghan ýsh oqigha anyqtalypty, - dep habarlaydy Aqtóbe oblysy prokurorynyng agha kómekshisi Súlushash Qarenova. Onyng sózderi sensek, negizi 15-17 jas aralyghyndaghy jasóspirimder ózderine ózi qol júmsaytyn kórinedi. Oblystyq prokurorlardyng keltirgen deregine ýnilsek, múnay oqighalar oblys ortalyghynda (4 derek), Múghaljar audanynda (3 derek), Qobda, Ayteke by jәne Algha audandarynda bir birden tirkelipti.  Jaghdaydy saraptaghan qadaghalau organdary ókilderining pikirinshe, ot basyndaghy materialdyq jaghdaydyng nasharlyghynan, hal ahualdyng tómendiginen jәne jasóspirimderding psihikasynyng túraqsyzdyghynan olar ózine - ózi qol júmsaydy eken. 
Prokuraturanyng qorytyndysynda bilim beru jýiesinde osy baghyt boyynsha, әrbir mektep psihology balalarmen jeke júmys isteu, óz ózine qol júmsaugha niyeti bar jasóspirimderdi anyqtau, olardyng ot basyndaghy jaghdaymen tanysu, ata -anasymen tyghyz qarym qatynas ornatu siyaqty júmystardy kýsheytu úsynylghan. Balalardyng arasyndaghy ózine-ózi qol júmsau deregi turaly memlekettik organdardyng mәlimetteri "kóbinde bir-birine qarama-qayshy jәne tolyq emes.
P. S. Ár elding óz qayghysy bar. Bir elder halqyn kedeyshilikten qútqara almay zar iyleude. Bir el jappay júqqan dertten, endi bir el soghystan, zilzaladan zardap shegude. Al biz bayandaghan dәl osynday "jan derti" barlyq memleketterge tәn dert. Saualnama jýrgizip nemese statistikany sayratyp, suisidting sanyn anyqtap qana qong mәseleni sheshpeydi. Jas órender ómirding naghyz qyzghan shaghyn kórmey jatyp, qyrshynnan qiylghan qasiret qoy. Kez kelgen adam júmaq jerding betinde ekendigin jadynan shygharmauy tiyis. O dýniyedegi júmaqqa dәt túzyng tausylghan kýni adamzattyng jol tartary aqiqat. Sondyqtan, "Belgisiz júmaqtan tanys tozaq artyq" demekshi, osy ómirimizdi ajalgha aiyrbastamay, «tirshilik araldarynda» әrbir júmyr basty pende Allanyng bergen jasyn jasauy mindetti.

Mәdy QUANYShÚLY,
Aqtóbe