ماسەلە
جۋىردا اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىندار قالاشىعى اۋدانىنداعى كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىنەن دارعا اسىلعان 43 جاستاعى كىسىنىڭ ءمايىتى  تابىلدى. وقيعا  بولعان جەردەن ءۇي يەسىنىڭ ولەر الدىندا جازىپ كەتكەن  اقىرعى حاتى تابىلدى.
تۇرمىس تاۋقىمەتى قىلمىستىڭ ورىن الۋىنا اكەپ سوقتىرعان. الدىن الا تەرگەۋ ناتيجەلەرى وسىنداي بولجام جاساۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. اتالمىش قانقۇيلى وقيعا بىلاي باستالعان كورىنەدى. 44 جاستاعى ازامات 43 جاستاعى جىگىتتىڭ پاتەرىن جالعا العان. كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كەلىسكەن مولشەردەگى پاتەر اقشاسىن تولەمەگەندىكتەن ءۇي يەسى 44 جاستاعى ازاماتتان جامباس اقىسىن تولەۋدى تالاپ ەتىپتى. ەندى مىنە جانجالدىڭ سوڭى وسىنداي قايعىلى وقيعاعا ۇلاسىپ وتىر. قوجايىن 44 جاستاعى ازاماتتى پىشاقتاپ ولتىرگەننەن كەيىن ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمساپتى. ءوز پاتەرىندە دارعا اسىلعان ءۇي يەسى اقتىق دەمى تاۋسىلار الدىندا «مەن اقىلدى اشۋعا جەڭدىرىپ كىسى ءولتىردىم. ەندى ءوز قىلمىسىمدى وتەۋ ءۇشىن اجالعا مويىن ۇسىنىپ وتىرمىن. قوش، كەشىرىڭدەر مەنى»، دەپ تىلدەي حات جازىپتى. قازىر پويتسەيلەر وقيعانىڭ ءمان-جايىن انىقتاپ جاتىر.

ماسەلە
جۋىردا اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىندار قالاشىعى اۋدانىنداعى كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىنەن دارعا اسىلعان 43 جاستاعى كىسىنىڭ ءمايىتى  تابىلدى. وقيعا  بولعان جەردەن ءۇي يەسىنىڭ ولەر الدىندا جازىپ كەتكەن  اقىرعى حاتى تابىلدى.
تۇرمىس تاۋقىمەتى قىلمىستىڭ ورىن الۋىنا اكەپ سوقتىرعان. الدىن الا تەرگەۋ ناتيجەلەرى وسىنداي بولجام جاساۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. اتالمىش قانقۇيلى وقيعا بىلاي باستالعان كورىنەدى. 44 جاستاعى ازامات 43 جاستاعى جىگىتتىڭ پاتەرىن جالعا العان. كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كەلىسكەن مولشەردەگى پاتەر اقشاسىن تولەمەگەندىكتەن ءۇي يەسى 44 جاستاعى ازاماتتان جامباس اقىسىن تولەۋدى تالاپ ەتىپتى. ەندى مىنە جانجالدىڭ سوڭى وسىنداي قايعىلى وقيعاعا ۇلاسىپ وتىر. قوجايىن 44 جاستاعى ازاماتتى پىشاقتاپ ولتىرگەننەن كەيىن ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمساپتى. ءوز پاتەرىندە دارعا اسىلعان ءۇي يەسى اقتىق دەمى تاۋسىلار الدىندا «مەن اقىلدى اشۋعا جەڭدىرىپ كىسى ءولتىردىم. ەندى ءوز قىلمىسىمدى وتەۋ ءۇشىن اجالعا مويىن ۇسىنىپ وتىرمىن. قوش، كەشىرىڭدەر مەنى»، دەپ تىلدەي حات جازىپتى. قازىر پويتسەيلەر وقيعانىڭ ءمان-جايىن انىقتاپ جاتىر.
«مەملەكەت تۇراقتى دامۋعا بەت الىپ، ەلiمiز كوركەيiپ كەلەدi, جالاقى كوبەيدi, جۇمىسسىزداردىڭ سانى ازايدى» دەپ الەمگە جار سالعان ەلدiڭ جاستارى ەل امان، جۇرت تىنىشتا ءوز ومiرiنە قيانات جاساپ، ىڭ-شىڭسىز ارقانعا اسىلا سالاتىنى نەسi? نەگە ماڭدايىنا شوقپار تيمەسە دە قايعىعا باتىپ جۇرەدi. باقىتتى بولۋ ولار ءۇشiن مۇمكiن ەمەس نارسە سەكiلدi. سۇراساڭ "ومiردەن ءتۇڭiلiپ ءجۇرمiن" - دەيدi. ادامدار ءوز جاندارىن وزدەرi قيۋى ارقىلى جەردەگi تiرشiلiكتi توقتاتپاق پا؟ تۇسiنiكسiز. ەشكiم دە بۇل تۇرعىدا بiزگە ناقتى جاۋاپ بەرە المايدى. بiراق، بۇل ساۋالعا اركiم وزiنشە جاۋاپ iزدەيدi. الدىمەن ستاتيستيكانى كوز سالساق، الەمدi ۇرەي ەلەسi كەزiپ جۇرگەنiن مىنا مالiمەتتەر ايعاقتاپ بەرەدi. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگiنە سۇيەنسەك، سوڭعى 45 جىلدا ءوز-وزiنە قول جۇمساۋشىلار سانى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا 60 پايىزعا وسكەن. "سۋيتسيد" اتىنىڭ ءوزi قورقىنىشتى. ال جۇيكەسi جۇقارعان ادامداردىڭ سانى الەم بويىنشا 121 ميلليوندى قۇرايدى. 
دامۋشى جانە دامىعان ەلدەردە تiركەلگەن سۋيتسيد وقيعالارى بiر-بiرiنە ۇقساس. كوڭiلiنە قاياۋ تۇسكەن، بويىن شاراسىزدىق پەن سەنiمسiزدiك جەڭگەن، سۇيiكتi iسiنەن جەرiنگەن، ۇيقىسىزدىققا ۇرىنعان، وزiنە قول سالۋدى ويلاعانداردىڭ كوبiسi جۇيكەسi جۇقارعان جاندار ەكەندىگىن پسيحولوگ عالىمدار دالەلدەدi. وسىنداي كۇيزەلiستەردi سەزiنبەيتiن جاندار ءومiردi سول قالپىندا قابىلدايدى. كۇيزەلiسسiز ادامدار الەۋمەتتiك الەمدi جاقسارتۋعا تىرىسادى. بۇلار ساياساتكەرلەر، قوعام قايراتكەرلەرi. دەپرەسسيا سالدارىنان بولاتىن وقيعالار كورسەتكىشى بويىنشا كوشتiڭ باسىندا ەۋروپا تۇر. دانيا، شۆەيتساريا، ۇلىبريتانيا، ۆەنگريا، ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا، گەرمانيا ت.ب ەلدەردە وزگە قىلمىستارمەن سالىستىرعاندا ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ دەرەگى ەكi-ءۇش ەسە كوپ.
تاريحقا ۇڭiلسەك، وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك ماسەلەلەردi دۇرىس جولمەن شەشە بiلگەن اقش تۇرعىندارىن سايران سالىپ ءومiر ءسۇرۋ ابدەن جالىقتىرىپ، كۇيزەلiسكە شالدىقتىرىپ، اقىرىندا ءاربiر سەگiزiنشi ۇيدە بiر ادام اسىلىپ، نە ۋ iشiپ ءولۋ وقيعالارى تiركەلگەن جوق پا؟ قازiرگi كەزدە امەريكاندىقتاردىڭ 25 پايىزى وزدەرiن "جۇيكەسi جۇقارعان" اۋرۋ سەزiنiپ ءجۇر. ۇلىبريتانيادا ءار كۇن سايىن 10 ادام مiندەتتi تۇردە ءوزiن ولتiرەدi ەكەن. اعىلشىندار ەلiندە وسىناۋ جاعداي قالىپتى قۇبىلىس بولىپ ەسەپتەلەدi. اسiرەسە 2000 جىلدىڭ 1 قاڭتار كۇنi ءوزiن-ءوزi ولتiرگەن تۇرعىنداردىڭ كوپ بولعانى تسيفرلاردا كورiنگەن. جاڭا عاسىر، جاڭا جىل جاڭا پاراعىن ايقارا اشقانىمەن قايتادان باياعى ۇيرەنشiكتi ءومiر قايتالاناتىنا نالىعان اعىلشىنداردىڭ بiرازى ەسكi جىلمەن بiرگە قىرشىن ءومiرiن قيعان. جاپون ەلi دە اعىلشىنداردان قالىسپاي كەلەدi. جىل سايىن بۇل ەلدە 32 مىڭ ادام ءوزiن ولتiرەدi ەكەن. دەندەپ بارا جاتقان اۋرۋعا قارسى تۇرۋ ءۇشiن بيلiك "سۋيتسيدكە قارسى زاڭ" قابىلداعان. تاراۋ-تاراۋ باعدارلاما، ازاماتتارعا ارنايى جيىندار جۇرگiزiپ كەلەدi. ال ءوزiمiزدiڭ كورشiمiز شە؟ رەسەيدi ايتام. 2007 جىلى كاملەتكە تولماعان 3000 ءجاسوسپiرiم ءوز ەركiمەن بۇ دۇنيەمەن قوشتاسىپ كەتە بارعان. عالىمدار تاعى دا جاعاڭدى ۇستايتىن دايەكتەر كەلتiردi. الەم بويىنشا 18-24 جاس ارالىعىن قامتيتىن جاستاردىڭ 80 پايىزى ءولiم تۋرالى كوبiرەك ويلايدى. بۇل دايەكتi جوققا شىعارا المايمىز. سەبەبi ارامىزدا جالعىزدان جالعىز مۇڭ كەشiپ، ءتۇڭiلiپ جۇرەتiندەر از ەمەس.
وزiنە-ءوزi قول سالۋشىلاردى رۋحاني توقىراپ، iشكiلiككە سالىنىپ، ەسiرتكi تارتىپ، قىلمىسقا بارعانداردىڭ امالسىز ءتاسiلi دەپ باعا بەرiپ، تەرەڭiرەك ۇڭiلمەي كەلدiك. قارجىلىق تاپشىلىق، باسقا دا ءتۇرلi تەپەرiشتەر ادام پسيحيكاسىنا كەرى اسەر ەتiپ، جۇيكەسiن توزدىرادى دەدiك. بiراق ءبارi بiردەي ماتەريالدىق جاعدايدىڭ قيىندىعى ءۇشiن وسىنداي ارەكەتكە بارادى دەسەك، شىندىقتان الشاق كەتكەن بولار ەدiك. بۇل ءوزi بۇكiل الەمنiڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان كوكەيكەستi ماسەلە.
وتكەن جىلى اقتوبە قالاسىندا 38 جاستاعى جىگىت ءوز ايەلىمەن سوزگە كەلىپ، اۋلاسىندا ءوسىپ تۇرعان اعاشقا اسىپ ولگەن. وسىدان ەكى ءۇش جىل بۇرىن اقتوبە قالاسىندا جارىق كورەتىن تاۋەلسىز گازەتتىڭ جاس ءتىلشىسى سۋيسيد تاقىرىبىندا ماقالا جازىپ، كەيىن اتالمىش بويجەتكەن وزدىگىنەن ۇيىندە اسىلىپ قالىپتى. 
نەگىزى پسيحولوگتار بىلاي دەيدi: "دەرتتiڭ تەرەڭ مەحانيزiمiن زەرتتەگەندە اعزامىزدا كاتەحلومين دەپ اتالاتىن زات بار، باس ميىندا بولاتىن بەلگiلi بiر بيوحيميالىق ءۇردiس كەزiندە كوڭiل-كۇيدi كوتەرەتiن، تەڭەستiرەتiن زات. وسى زاتتىڭ قوسىلىسى كەميدi. كەيبiر جاعدايلاردا جۇيكە جاسۋشالارىنىڭ بۇل زاتتاردى ۇستاپ تۇرۋى بۇزىلادى. بۇل كوڭiل كۇيدiڭ تومەندەۋiنە اكەپ سوقتىرادى. ەگەر ادام كۇيزەلiس جاعدايىندا بولسا، كاتەحلوميندi كوپتەپ شىعارادى دا، بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ونىڭ دەڭگەيi قايتا قالپىنا كەلەدi", - دەيدi. سونداي-اق، كۇيزەلiسكە ۇشىراۋدىڭ 70 ءتۇرiن اتاپ كورسەتەدi. ەمدەلۋگە بولادى. تەك "دەپرەسسيا" اتتى اۋرۋعا شالدىققاندار پسيحولوگتارعا دەر كەزiندە كورiنۋi كەرەك. 
قازاقستاندا جىل سايىن ءوزىن-ءوزى ولتىرۋشىلەر كوبەيىپ كەلە جاتقانىن جوعارىدا كەلتىرگەن ستاتيستيكا دالەلدەپ وتىر. قوعامداعى بۇل كەسەل بۇرىن دا ادامزاتتىڭ باستى ماسەلەسى بولعان. قازىر دە سولاي. كەبىر مەملەكەت ءوز- وزىنە قول جۇمساۋ وقيعالارىن ازايتۋ ءۇشىن ءتۇرلى امالدار قولدانعان. مىسالى، ءسۋيتسيدتى قىلمىس رەتىندە قابىلداعان ەلدەر دە بولدى. اتاپ ايتساق، ەجەلگى گرەكيا. مۇندا ءوز-وزىنە قول جۇمساۋشىلاردىڭ ۇستىنەن ء(تىرى قالعاندارىنا) قىلمىستىق ءىس قوزعالىپتى. ونى از دەسەڭىز: قولدارىن شاۋىپ تاستايتىن كورىنەدى. زاڭنىڭ اتى - زاڭ. سوندىقتان وعان قارسى ەشكىم كەلە المايدى. مۇنىڭ ءبىر پايداسى، سول داۋىردە ءوزىن ولىمگە يتەرۋشىلەر ازايعان. دەگەنمەن، ەلدەردە بىردەي ءسۋيتسيدتى قوعامنىڭ باس اۋرۋى دەپ قاراماعان. ماسەلەن، قىتايلىقتاردىڭ ۇعىمىندا ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ - ادامنىڭ اسقان اقىلدىلىعىنىڭ بەلگىسى. ەلدەن ەرەكشە دارىن يەسى اللادان اجال كۇتپەيدى دەپ تۇسىنگەن. ەجەلگى ۇندىستەر مەن جاپوندىقتاردىڭ دا كوزقاراس، وي-پىكىرى وسىنداي بولىپتى.
جىل سايىن الەمدە ءبىر ميلليوننان استام ادام ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى ەكەن. ونىڭ 280 مىڭى قىتايلىقتار، 30 مىڭى امەريكاندىقتار، 25 مىڭى جاپوندىقتار، 20 فراتسۋزدار، 51 مىڭى - ورىستاردىڭ ۇلەسىندە. شۆەدتىڭ سۋيتسيديولوگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 100 مىڭ ادامعا شاققاندا جاستاردىڭ ءسۋيتسيدى جونىنەن قازاقستان شري-لانكادان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. حالىق سانىن كوبەيتە الماي وتىرعان قازاقستانعا بۇل دا وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. ەلىمىزدەگى بيىلعى وتكەن ۇلتتىق ساناق ناتيجەلەرى بويىنشا، وتانداستارىمىزدىڭ سانى 16 ميلليون 402 مىڭ. مەملەكەتىمىزدە ون جىلدا نە بارى ميلليون جارىمعا جۋىق ادامعا ارتقان ەكەنبىز. سۋيتسيد ءورشىپ كەلە جاتسا قالاي حالىق سانىن كوبەيتپەكپىز؟..
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ۇلتتىق تەستىلەۋ كەزىندە مەكتەپ ءبىتىرۋشى التىن بەلگىگە ۇمىتكەر وقۋ وزاتى اقتوبەلىك بوزبالا سىناقتان تومەن بالل العان سوڭ ۇيىندەگى اتا اناسىنىڭ «كارىنەن» قورقىپ، اجەتحاناسىندا جىپكە اسىلىپ ولگەن. 2001 جىلى ەلىمىزدە 20 جاسقا دەيىنگى 375 بالا مەن ءجاسوسپىرىم ءوز ءومىرىن قيعان. وكىنىشكە وراي، مۇنداي وقيعالار جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتىر. ماسەلەن، وتكەن جىلى باس پروكۋراتۋرا "بالالار سۋيتسيدiنە قارسى" ارنايى تالداۋ جاساپتى. 2005 جانە 2007 جىلدار ارالىعىندا كامەلەتكە تولماعان 750 ءجاسوسپiرiم ءوز-وزiنە قول سالعان، ال 1146 جاس ءوزiن ولتiرۋگە ارەكەت جاساعان. ال كامەلەتتiك جاستان اسىپ كەتكەن جاستاردىڭ ستاتيستيكاسى بۇدان ەكi-ءۇش ەسە كوپ بولۋى ابدەن مۇمكiن. بiزدiڭ ەل ءۇشiن 750 ادام ءومiرi وتە كوپ. اسiرەسە، ءالi انا ءسۇتi اۋزىنان كەتپەگەن جەتكiنشەكتەر وسىعان بارىپ جاتسا، بۇل ۇلكەن قاسiرەت! جىل سايىن وسىلاي كەتە بەرسە، قايتiپ وسەمiز؟ باس پروكۋراتۋرا وكىلىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءوزىن-ءوزى جازىم ەتكەن جانە وعان ارەكەتتەنگەن بالالاردىڭ ورتاشا جاسى 14-تەن 17-گە دەيىنگى جاسوسپىرىمدەر، ياعني جاسوسپىرىمدەردىڭ جۇيكەلىك جاعدايى ءالى تۇراقتانباعان كەزەڭگە ءدوپ كەلەدى.
وتكەن جىلعى پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اقتوبە وبلىسىندا جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وزىنە ءوزى قول جۇمساۋ وقيعالارى ۇلعايعان.  بىلتىر بەس ايدىڭ ىشىندە اقتوبەلىك 10 ءجاسوسپىرىم ومىرمەن قوش ايتىسسا، وزدەرىنە قول جۇمساماقشى بولعان ءۇش وقيعا انىقتالىپتى، - دەپ حابارلايدى اقتوبە وبلىسى پروكۋرورىنىڭ اعا كومەكشىسى سۇلۋشاش قارەنوۆا. ونىڭ سوزدەرى سەنسەك، نەگىزى 15-17 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەر وزدەرىنە ءوزى قول جۇمسايتىن كورىنەدى. وبلىستىق پروكۋرورلاردىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە ۇڭىلسەك، مۇناي وقيعالار وبلىس ورتالىعىندا (4 دەرەك), مۇعالجار اۋدانىندا (3 دەرەك), قوبدا، ايتەكە بي جانە العا اۋداندارىندا ءبىر بىردەن تىركەلىپتى.  جاعدايدى ساراپتاعان قاداعالاۋ ورگاندارى وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنشە، وت باسىنداعى ماتەريالدىق جاعدايدىڭ ناشارلىعىنان، حال احۋالدىڭ تومەندىگىنەن جانە جاسوسپىرىمدەردىڭ پسيحيكاسىنىڭ تۇراقسىزدىعىنان ولار وزىنە - ءوزى قول جۇمسايدى ەكەن. 
پروكۋراتۋرانىڭ قورىتىندىسىندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وسى باعىت بويىنشا، ءاربىر مەكتەپ پسيحولوگى بالالارمەن جەكە جۇمىس ىستەۋ، ءوز وزىنە قول جۇمساۋعا نيەتى بار جاسوسپىرىمدەردى انىقتاۋ، ولاردىڭ وت باسىنداعى جاعدايمەن تانىسۋ، اتا -اناسىمەن تىعىز قارىم قاتىناس ورناتۋ سياقتى جۇمىستاردى كۇشەيتۋ ۇسىنىلعان. بالالاردىڭ اراسىنداعى وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ دەرەگى تۋرالى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مالىمەتتەرى "كوبىندە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى جانە تولىق ەمەس.
P. S. ءار ەلدiڭ ءوز قايعىسى بار. بiر ەلدەر حالقىن كەدەيشiلiكتەن قۇتقارا الماي زار يلەۋدە. بiر ەل جاپپاي جۇققان دەرتتەن، ەندi بiر ەل سوعىستان، زiلزالادان زارداپ شەگۋدە. ال ءبىز بايانداعان ءدال وسىنداي "جان دەرتi" بارلىق مەملەكەتتەرگە ءتان دەرت. ساۋالناما جۇرگiزiپ نەمەسە ستاتيستيكانى سايراتىپ، ءسۋيتسيدتىڭ سانىن انىقتاپ قانا قويۋ ماسەلەنi شەشپەيدi. جاس ورەندەر ءومiردiڭ ناعىز قىزعان شاعىن كورمەي جاتىپ، قىرشىننان قيىلعان قاسiرەت قوي. كەز كەلگەن ادام جۇماق جەردىڭ بەتىندە ەكەندىگىن جادىنان شىعارماۋى ءتيىس. و دۇنيەدەگى جۇماققا ءدات تۇزىڭ تاۋسىلعان كۇنى ادامزاتتىڭ جول تارتارى اقيقات. سوندىقتان، "بەلگiسiز جۇماقتان تانىس توزاق ارتىق" دەمەكشi, وسى ءومiرiمiزدi اجالعا ايىرباستاماي، «تiرشiلiك ارالدارىندا» ءاربىر جۇمىر باستى پەندە اللانىڭ بەرگەن جاسىن جاساۋى مىندەتتى.

ءمادي قۋانىشۇلى،
اقتوبە