Úly men qyzy ósip, kәmeletke tolghan song kelin týsirip, qyz úzatu – әrbir әke-sheshening armany, shyqsam degen biyigi, eng shatty kezeni. Bozbala men boyjetkenning jýregining týkpirinde jýretin týitkilining biri – kórikti, kórgendi, ibaly ómirserik tabu ekeni de barshagha ayan. Mine, osy jastardy otau tigip, ýili-barandy etu mәselesine qazaq óte-móte kónil bólgen. Biz býgin ata-babamyzdyng erteden kele jatqan qúda týsu jol-joralghysyna az-kem bolsa da toqtalyp ótudi jón kórdik.
Qazaq qúda týsu, nekelesu әdet-ghúrpyna airyqsha mәn bergen. Elding salt-dәstýrinde de, músylmanshylyq túrghysynda da nekelesu, Allanyng aldynda júp bolyp qosylu, ýlken maghynagha, mәnge iye. Úl men qyzdyng ata-ananyng kelisiminsiz qosyluyna qatang tiym salynghan. Búl saltty búzghandardy tegine qaramay ayausyz jazalanghan. Mysaly, ertede Manghystau ónirinde de birin-biri ishtey únatyp, әke-sheshe razylyghynsyz qosylyp, atastyrghan jerge barmay bata búzghan jәitter úshyrasyp otyrghan. El auzyndyghy anyzdargha qaraghanda Qaraghan týbektegi «Aqshora-Beltúran»,tau boyyndaghy «Oljanyng qyzy men Qaraghúlýmbet», Bozashy betindegi «Qaraman-Kejek», «Qalamqas pen Kent» osylay ant búzyp, jazalanghandardyng eskertkishi kórinedi.
Qazaqta nekelesu saltyna airyqsha mәn berilip, búl iske kópti kórgen, aqyl toqtatqan adamdardyng aralasuyn, kenes bergenin jón kórgen.

Úly men qyzy ósip, kәmeletke tolghan song kelin týsirip, qyz úzatu – әrbir әke-sheshening armany, shyqsam degen biyigi, eng shatty kezeni. Bozbala men boyjetkenning jýregining týkpirinde jýretin týitkilining biri – kórikti, kórgendi, ibaly ómirserik tabu ekeni de barshagha ayan. Mine, osy jastardy otau tigip, ýili-barandy etu mәselesine qazaq óte-móte kónil bólgen. Biz býgin ata-babamyzdyng erteden kele jatqan qúda týsu jol-joralghysyna az-kem bolsa da toqtalyp ótudi jón kórdik.
Qazaq qúda týsu, nekelesu әdet-ghúrpyna airyqsha mәn bergen. Elding salt-dәstýrinde de, músylmanshylyq túrghysynda da nekelesu, Allanyng aldynda júp bolyp qosylu, ýlken maghynagha, mәnge iye. Úl men qyzdyng ata-ananyng kelisiminsiz qosyluyna qatang tiym salynghan. Búl saltty búzghandardy tegine qaramay ayausyz jazalanghan. Mysaly, ertede Manghystau ónirinde de birin-biri ishtey únatyp, әke-sheshe razylyghynsyz qosylyp, atastyrghan jerge barmay bata búzghan jәitter úshyrasyp otyrghan. El auzyndyghy anyzdargha qaraghanda Qaraghan týbektegi «Aqshora-Beltúran»,tau boyyndaghy «Oljanyng qyzy men Qaraghúlýmbet», Bozashy betindegi «Qaraman-Kejek», «Qalamqas pen Kent» osylay ant búzyp, jazalanghandardyng eskertkishi kórinedi.
Qazaqta nekelesu saltyna airyqsha mәn berilip, búl iske kópti kórgen, aqyl toqtatqan adamdardyng aralasuyn, kenes bergenin jón kórgen.
Qazaqtyng nekelesu dәstýri qyz aittyryp, qúda týsuden bastalghan.Jigitting әkesi nemese tuystary janashyr, jaqyn adamdaryn qyzdyng ýiine jiberip, qúda týsuge aldyn ala kelissóz jýrgizetin bolghan. Búl top «jaushy» dep atalghan. Eger qyz jaghy qarsy bolmasa, qúda týsuding merzimi belgilenedi. Qyz jaghy jaushylargha nemese olardyng jasy ýlkenderine syilyq retinde iyqtaryna shapan jabatyn bolghan. Búl syilyq «Shege shapan» dep atalypty.
Jaushylardyng kelisken merziminde jigit әkesi jaqyn tuystarynyng birin bas etip birneshe adamdy qúdalyqqa attandyrady, әlde ózi bastap barady.
Qúdalyq qalyng mal,qyzdyng jasauy, úzatu toyynyng merzimi belgilennen keyin antpen bekitilipti. Ol ýshin qoydyng qanyn aghash ayaqqa qúiyp, eki jaqtyng qúdalary ong qolynyng sausaqtaryn qangha batyryp, qúdalyqtyng shartyn búzbaugha ant beredi eken. «Bauyzdau qúda» degen atau osydan qalsa kerek.
Aqsaqaldar bata bergende olargha «bata ayaq», al aittyrylghan qyz ýshin «qarghy bau» atty syilyqtar beriledi. Búdan song eki jaqqa «qúiryq-bauyr» tabaghy tartylyp, Qúday qosyp, anttasqan qúda bolghandyghy jariya bolady. Qyzdyng әke-sheshesi qúdalargha «kiyit» kiygizip attandyrady.
Qúda bolu salty úl men qyz bir jasqa tolghan son-aq bastala bergen. Kelisilgen qalyng mal jartylay nemese tolyghymen berilip, eki jas ony men solyn tanityn bolghan song kýieu jigit qyz auylyna arnayy sapar shegedi. Búl «Kýieuding úryn baruy» dep atalghan. Osynday sapargha kýieu joldas esebinde jón biletin, ysylghan saqa jigit basshylyq etken.
Olar qyz jaghyna beretin әrtýrli syilyqtar, tartular, kәdelik úsaq-týiek búiymdar ala shyghady. Úryn kelgen kýieu tobyna qyz aulynda arnayy ýy tigilip, shaghyn toy qamdastyrylady. Keyde osy jerde neke oqylady. Búl «Úryn toy» dep atalady.
Kelesi kýni keshte qyz jengeleri әkesining ýiinde qyz ben jigitti onashalap kezdestiredi. Osydan bastap kýieu qalyndyghymen jasyryn týrde kezdese beredi, ony «Qalyndyq oinau» dep ataghan. Sóitip qalyndyq oinau kezeninde erli-zayyptylyq dәstýrining alghashqy týni qyz ýiinde ótkiziletin bolghan. Eger qyz búl synnan «sýrinse», onyng búrymy kesilip masqaralanyp, әkesinen ýlken kisige nemese jarymjan kisige әieldikke beriledi. «Búrymyng kesilgir», «jarylghan júmyrtqa» degen óte jiyirkenishti, qarghys sózder osyndaydan payda bolghan kórinedi.Múnday jaghdayda kýieu atynyng toqymdary tilgilenip, aulyna qaytarylady, al qyz jaghy alghan qalyng malyn mol aiyp tólep, keyin qaytarady. Eger bәri jaqsy ótse, eki jaghy bir-birinen shýiinshi súrap, toy jabdyghyna kirisedi.
Qyzdyng úzatylu toyyna kýieu tobyn birqatar qazaq arasynda onyng sheshesi bastap barady. Qyz anasyna «Sýtaqy», agha-inilerine at, er-toqym, basqa da úsaq-týiek kәdelerin ataydy. Al Manghystau qazaqtarynda kýieu tobyna ómir tәjiriybesi mol, orta jastaghy jaqyn-juyqtarynyng biri bastap barghan. Eger kýieu búryn úryn barmaghan bolsa, toy bastalardan bir-eki kýn búryn shaghyn toy úiymdastyrylghan. Ony «Qyz qashar» dep atap, úryn kelip, “qalyndyq oinau” rәsimderin jasaghan. Osy keshte qyz jengeleri kýieu jigitten «Qol ústatar», «Shash sipatar», «Tósek salar» yrymdaryn alyp, olardy onasha kezdestirgen. Al toydan 5-6 kýn búryn ketetin qyz jengelerin, sinlilerin ertip jaqyn tuystaryn aralap qoshtasatyn.
Toydan keyin qyz әkesi ýiinde qyz-kýieulerge qonaghasy berilip, bata jasalady. Attanarda qyz әke-sheshesimen, agha-jengelerimen «Synsyp kórisu» aityp qoshtasady.
Úzatylghan qyz kýieu auylyna jaqyndaghanda bir top qyz kelinshek qarsy alyp, jas kelindi jayaulatyp әkeledi. Toy aldynda «Betashar» bolady. Kelinning betin aqyn jigit ashyp, ósiyet, aqyl-kenes beriledi. Odan song shashu shashylyp, «Kelin kórimdigi» beriledi. Toy ótken song kelinning sәukelesi alynyp, jaulyq tartylady, eki búrymynyng úshy biriktirilip sholpy taghylady. Búl jaghdaylar onyng kýieui bar әielder qataryna qosylghandyghy bolyp esepteledi. Jas kelin bir balaly bolghansha tórkinine qatynamaytyn dәstýr bolghan. Búl kelinning jana shanyraqqa, jana elge alansyz ýirenip ketui ýshin istelgen. Al kelinshek bir balaly bolghan song tórkinine balasy men kýieuin erte kelip, saghynyshyn basyp qaytatyn kórinedi. Búl «Úzatylghan qyzdyng tórkindeu salty» dep aitylghan. Ákesi 1-2 qara mal, jylqy, týie, birshama úsaq mal ataghan. Múny «Tórkin sybagha» dep ataghan. Eger qyz әkesi bolmasa búl saltty oryndau aghasynyng mindetine kirgen. Osy saparmen qúdalyq jolmen ýilenu dәstýri, onyng tóniregindegi alys-beris yrymdary ayaqtalatyn bolghan.
Mine, osy joralghy-dәstýrlerding bәri jas otau bosaghasynyng berik,shanyraghynyng biyik boluyna, erli-zayyptylardyng tatu-tәtti túrmys keshuine negiz salghan. Al býgingi kýni she? Keshegi kenes dәuirinde búlar eskilikting qaldyghy retinde qazaq ómirinen alastatyldy. Tarihynan, ata-baba salt-dәstýrinen júrday dýbәra úrpaq dýniyege keldi. Tәuelsizdik tany әldeqashan atsa da, orta buyn bolashaq úrpaqqa ónege bolatynday joldy әli de ýlgi qylar emes. Azamattyq neke degen pәle shyqty. Biraq biz búny kelesi maqalanyng enshisine qaldyrdyq…

Allabergen Qonarbaev, Shetpe auyly
«Ýshqiyan» gazeti, 21 mamyr 2009 jyl