- Songhy kezderdegi qoghamda bolyp jatqan ózgerister Qazaqstangha ne әkeldi, bolashaqta ne әkelui mýmkin? Mysaly, Keden odaghy, taghy da basqa memleketaralyq qarym-qatynastar?

- Songhy kezderdegi qoghamda bolyp jatqan ózgerister Qazaqstangha ne әkeldi, bolashaqta ne әkelui mýmkin? Mysaly, Keden odaghy, taghy da basqa memleketaralyq qarym-qatynastar?

- Dýniyejýzinde qyryqtan astam Kedendik odaq bar. Evropalyq odaqtyng ózi kóptegen odaqqa bólinedi. Belgiya men Rusenborg, Fransiya men Germaniya elderinde ózara qarym-qatynastyq odaqtar bar. Býkil Soltýstik Amerika elderining barlyghy da Kedendik odaqtar arqyly bir-birimen ózara tarmaqtalghan. Búl jerde bireuding iyeligine syzat týsedi degen oilar bolmau kerek. Biraq, mәsele mynada, biz Kedendik odaqqa kirmes búryn últty janashyldandyru jәne ony modernizasiyalau mәselesin sheship aluymyz kerek. Qazirgi kezde dýniyejýzi memleketteri ózderining startegiyasyn jan-jaqty jasauda. Qazaqstannyng geosayasy jaghdayy - óte mýshkil. Óitkeni, bir jaghymyzda - Qytay, ekinshi jaghymyzda - Resey. Sonymen birge, Qazaqstan Evraziyanyng kindiginde túr. Sondyqtan, biz ózimizge bir strategiyalyq odaqtastyq qauym qúruymyz kerek. Qazaqstannyng geojaghdayy Kanadamen nemese Amerikamen baylanysty dep sanaugha bolmaydy. Óitkeni, Amerikada da, Kanadada da aghylshyndar túrady, sol sebepti eki elding ortasyn bólip túrghan ahual qanyltyrday. Olarda memleket shartty belgi eki jaqty qamtylghan. Al, Qazaqstanda memlekettik qúrushy qazaqtardyng basqa elde otandary joq. Bizge basqa odaqqa kirmes búryn birinshi - últtyq odaq pen últtyq modernizasiyalau mәselesin sheship aluymyz kerek. Olardy iske asyrayyq desek, ókinishke qaray, tәuelsizdigimizdi alghanymyzgha jiyrma jyldan assa da Qazaqstanda óz ana tilinde sóileytin buyn qalyptasqan joq. Búl - ýlken qatelik. Ekinshiden - Qazaqstanda qogham men memleketting arasyndaghy qarym-qatynasty týzetuge tiyispiz. Eger Qazaqstanda kýshti memleket qúrghymyz kelse, onda bizge óte kýshti qogham kerek. Býgingi tanda, qazaqstandyq qoghamdy damytu mәselesi birinshi kezekte túruy tiyis.

- Jalpy, qoghamdy qalyptastyrudaghy, eldi-júrtty biriktirudegi partiyalardyng róli qanday? Bizde birjaqty partiyalyq jýie qalyptasyp kele jatqan joq pa?

- Bir partiyalyq jýiege kelsek, dýniyejýzinde bir  partiyaly elderding jәne sol elderding jaqsy damu jolyna týskendigi turasynda kóptegen mysaldar bar. Japoniyanyng últtyq-demografiyalyq jýiege týskenine qazir 50 jylday boldy. Sonymen qatar, Tayvani, Qytay, Ýndistan elderinde últtyq kongrestik partiyalar bar. Biraq, solardyng barlyghy da, aldymen ózderinde últtyq modernizasiya jasap alyp, ekonomikasy qalyptasqannan keyin ghana basqa jana partiyalargha tәueldi bolady. Sondyqtan, bizde de últtyq modernizasiyalaudan ótkennen keyin, bir partiyalyq jýieni, eki nemese ýsh partiyalyq jýiege transformasiya jasaugha bolady.  Degenmen, Qazaqstandaghy sayasiy-qoghamdyq isterding bir ózgesheligi bar. Qazaqstanda partiyalar emes, jeke adamdar men qoghamdyq úiymdardyng orny joghary.  Sonymen birge, qazirgi tanda bizding elimizde demografiyalyq qoghamdyq úiymdardy qúru óte qajet. Sonday-aq, últty tanytatyn, ony belgili bir dengeyge shygharatyn túlghalar kerek.

- Yaghni, әrtýrli partiyalarmen qatar, biz qazaq qoghamynda  jeke túlghalarymyzdy qalyptastyryp, olargha keng jol ashuymyz kerek eken ghoy...

- 20-ghasyrda Múhtar Áuezov, Álkey Marghúlan, Qanysh Sәtbaev, Ghabiyden Mústafiyn, Bauyrjan Momyshúly shyqty. Olardyng tvorchestvosy, ghylymy júmysy qazaqtyng últyn 21-ghasyrgha sәikestendirip alyp keldi. Solardyng shygharmashylyghy qazaqtyn, birinshiden, europalyq qúndylyqtardy qabylday alatyndyqtaryn, ekinshiden, qazaqtarda intelektualdyq qabiletting óte joghary ekendigin, ýshinshiden, qazaq tarihynyng terende jatqandyghyn dәleldep berdi. Býgingi tanda  osynday túlghalardy óz ortamyzda qalyptastyruymyz kerek.

- Siz, jana, mәdeniyet jóninde aityp óttiniz. Álemdik ainalymda «Gde nachinaetsya sivilizasiya - tam konchaetsya kulitura» degen týsinik bar. Al, qazirgi adam men tabighattyn, qogham men kópshilikting arasy búzylghan kezde, osy mәdeniyetti órkeniyet enserip bara jatqan qoghamda qazaqtyng alatyn orny qanday  dep oilaysyz?

- Jaqynda shyqqan «Avatar» degen filimdi kórdinizder me? Onyng ózi barlyq adamzatqa jasalynghan ýlken eskertu. Qyzylaghash, Tarbaghatayda bolyp jatqan jaghdaydyng bәrin de bizge jiberilgen eskertu dep qabyldauymyz kerek. Anau túrghan tal, myna aghash, jerde jatqan tas - olardyng barlyghynyng da jany joq dep oilaymyz. Búl zattardyng әrqaysysynyng qay jerde bolsyn bir-birimen baylanysy bar. Tabighattyng jasap otyrghan eskertui - tabighat pen adamnyng arasyndaghy belgili bir balanstyng búzyluynyng saldary. Sondyqtan, qazaq halqy ruhany jaghynan kýshti boluymyz kerek. Árbir qazaq ózin «qazaqpyn» deytin bolsa ghana biz tarih arenasynda últ, memleket bolyp qalamyz. Al, eger bizding osy ruhany mәdeniyetimizge syzat týsetin bolsa, joq bolyp ketu qaupi de bar, óitkeni, qazaq halqy - óte az. Últty biriktiru mәselesi biz ýshin birinshi orynda túrghany jón.  Ekinshiden, qazaqtyng qoghamyn toptastyryp otyratyn «taghalar» jasaghan abzal. Áriyne, ony ózimiz jasauymyz kerek. Sebebi, ony bizden basqa eshkim de jasamaydy. Ýshinshiden, dýniyejýzinde qazaq halqymen salystyratyn últ evreyler. Qazaqtardyng últtyq sanasy evreylerden kem bolmauy tiyis. Kelesi bir kezenge ótemiz desek, biz - tilimizdi joghaltpaghanymyz jón. Býgingi tanda, qazaq mәdeniyetin  dýniyejýzilik mәdeniyet dengeyine kóteretin jәne olardy jasaytyn adamdar kerek. Timur Bekmambetov «qazaq etnosyn jasaymyz» dep jýr. Búl joba kóp qarjyny talap etpeydi. Qazir dýniyejýzi bir-birimen aralasyp, mәdeniyetterin de almastyru ýstinde. Biz ózimizding mәdeniyetimizdi basqa bir elderge úsynbasaq, onda uaqyt óte bizge basqa bir el óz mәdeniyetin úsynatyn bolady.

- Mәdeniyet demekshi, songhy kezderi sizder shetelge jii shyghyp jýrsizder. Onda qazaq әnshileri men qazaq kitaptaryn alyp barasyzdar. Sonda ózge memleketter olardy qalay qabyldaydy jәne olargha qazaqty tanystyrarlyqtay ne nәrseni alyp barghan dúrys?

- Eng birinshi shetelge ghylymy konferensiyalargha baramyz. Ondaghy bizding negizgi maqsatymyz, dýniyejýzindegi eng kóne Kembridj kitaphanasyna qazaq halqyn tanytatyn bólim ashu. Oghan kirseniz Qytaygha, Indiyagha, kerek deseniz, Tuva halqyna baylanysty  kitaptar bar. Al, qazaqtargha baylanysty birde-bir kitap joq. Bizge qazir, dýniyejýzine  intellektualdy potensialymyzben shyghuymyz kerek. Mәdeniyet deymiz, Timur Bekmaghambetovtyng jasap otyrghany kishkentay nәrse bolsa da, bizding últymyzdy tanytu ýshin kerek nәrse. Japoniya men Qytay elderi «kimono» rәsimi, «shay ishu» rәsimderi arqyly ózderining mәdeniyetin dýniyejýzine tanytuda. Al, Ýndi elin «ioga» men ýndi filimderi arqyly býkil dýniyejýzi biledi. Bizding qazaq elin dýniyejýzine pash etetin qymyz, shúbat jәne de kiyiz ýy bar. Qazaqtyng kiyiz ýii ol jay ghana ýy emes, ol kosmos, gharyshtyng simvoly. Ol qazaqtardyng filosofiyasynyng tereng ekenin kórsetedi. Biz osynday nәrselermen shetelge shyghuymyz kerek. Europa, Amerika bolsa, jahandanudan әbden sharshaghan. Mysaly, olar Maykl Djekson, taghy basqalardyng әnderin tyndap, olardy aitudan-aq sharshaghan. Olargha qazir nasihattaytyn jana ónimder kerek. Ol ónimderdi biz bere alamyz. Oghan bizding tengemizding de keregi joq. Kezinde Kenes ýkimetin ydyratqan Gorbachev emes, «Bitls» tobynyng әni degen úghym bar. Sebebi, Kenes ýkimetine búl top qalay kirdi, solay biz shetelding qúndylyghyna auysa bastadyq. Qúndylyqty taratugha qarjy kerek emes. Ol - adamnyng sanasynda túratyn nәrse.

- Estuimizshe, sizder «Dombyra» degen kitap shygharypsyzdar. Qay tilderde jәne qanday kólemde?

- «Dombyra» kitaby ýsh tilde shyqty. Memlekettik tilde. Orys jәne aghylshyn tilderine audaryldy. Sonymen birge, bizding institutta qazaqtyng 19-ghasyrdaghy mәdeniyetinen mәlimet beretin 250 suret bar. Osylardyng bәrin de qazaqsha, oryssha jәne aghylshynsha shygharyp, eng birinshi - Kembridj kitaphanasyna tapsyrdyq. Qazir institut mәdeniyet salasynda jana baghdarlamalar qabyldap jatyr. Olardy jýzege asyru ýshin 50 mlrd dollarday bólingen. Biraq, solardy paydalanyp iske asyratyn adam kapitaly kerek. Sondyqtan, mәdeniyet degen eng basty baghyttardyng biri emes, sonyng biregeyi boluy kerek.

- Siz aityp otyrghan evreyler ólip qalghan óz tilin tiriltip aldy. Al, biz ólmegen, bar tilimizdi óltirip jatqan joqpyz ba osy?

- Árbir últta eki qúndylyq boluy tiyis. Birinshisi - mәdeniyet, al, ekinshisi - til. Osy ekeui bolmasa onda últ joq. Aldaghy 21-ghasyrdyng ekinshi jartysynda dýniyejýzinde geosayasi, geomәdeni, kerek deseniz, biz tabighatyn bilmeytin qúbylystar payda bolady. Biz soghan dayyn boluymyz kerek. Oghan dayyn bolu ýshin, biz ózimizding mәdeniyetimizdi kýsheytuimiz kerek. Ekinshi - mindetti týrde, qazaqtyng tilin damytugha tiyispiz. Bar tildi óltiru qylmys..

- Jalpy el, halyqtan búryn, últ bolu kerek?

- Býkil qazaq aldymen kishkentayynan bastap ózin qazaqpyn dep sezinip qana qoymay, óz qazaqtyghyn bilui kerek. Damu ortalyqtary degen úghym bar. Ol Amerikada, Evropada, jalpy damyghan elderding bәrinde de bar. Endi aqyryndap Aziyagha auysyp barady. Árbir adam damu ortalyqtaryna jaqyn júmys jasaydy. Sondyqtan da, bizding qazaq qay jerde jýrse de qazaq boluy kerek. Mindetti týrde, óz tilin bilgeni abzal. Qazaq tilin bilmeytin adam, ol qazaq bola almaydy. Sondyqtan, ekinshi, mindetti týrde ózining tarihyn bilui kerek. Mysaly, meni atam, Qytayda, jazda taugha alyp ketetin, tauda jaryq joq, patefon qoyyp qoyady. Onda ýnemi Qobylandy batyr, Alpamys batyrdyng kýileri oinap túrady. Sony biz ýsh jyldyng ishinde qoyyp tyndap jýrdik, biraq, týsinbeymiz. Bylay alyp qarasanyz, osynyng ózi tәrbie eken. Adamnyng sanasyna «qazaqsyn» degen úghym qúiylyp túrady da, adamnyng boyynda qalyp qoyady. Bizge qazirgi tanda, sonday tәrbie kerek.

Amanhan ÁLIMÚLY

Raushan PERNEHANQYZY

«Zan» gazetinen alyndy