Alghashqy ólenderinen-aq, qazaq әdebiyetining qalyng oqyrmanyn jalt qaratyp, balausa kezinen móldir, túnyq jyrlarymen erte tanylghan mәshhýr aqyn, memlekettik syilyqtyng laureaty Úlyqbek Esdәulet sol kezding ózinde-aq qazaq әdebiyetindegi sanlaq synshylardyng kózine týsken. Zamandastarynyng ýlken-kishisine "Úlagha" atanyp ketken, 60 jyldyq mereytoyy keninen toylanyp ótip jatqan aqyn turaly Múhamedjan Qarataevtyng 1984 jyly jazghan maqalasyn Óskemende jaryq kóretin oblystyq "Didar" gazeti jariyalapty. Sol maqalany da bizde óz oqyrmandarymyzdyng nazaryna úsynudy jón kórdik.

Abai.kz

Belgili әdebiyet zertteushisi, akademik Múhamedjan Qarataev aghamyz osydan tura otyz jyl búryn qazaqtyng kórnekti aqyny, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, «Júldyz» jurnalynyng bas redaktory, jerlesimiz Úlyqbek Esdәuletting shygharmashylyghy turasynda jyly pikir bildirip, maqala jazghan eken. Búl maqalasynda synshy jas aqynnyng poeziyasyn jan-jaqty taldap, joghary bagha beredi. Jaqynda alashtyng aituly aqyny Úlyqbek Esdәulet 60 jasqa toldy. Osy rette biz Múhamedjan Qarataevtyng búryn esh jerde jariyalanbaghan sol әdeby syn-maqalasyn akademikting jeke arhiyvinen alyp, oqyrman nazaryna úsynghandy jón kórip otyrmyz.

Redaksiya

Óleng atauly dýnie bizde, shýkir, barshylyq qoy. Kýnde gazet, jurnal betterinde, ashyp qalsan, aldymen kózge týsetini – ólen. Aldymen oqy bastaytynyng da sol ólen, biraq sonyng ishinde keybir kóz tartyp, kónil audaratyny kezdesedi de, keybir tipti oqylmay qoyatyny da bolady. Únatyp oqyghan óleng kónilde úyalap kópke deyin úmytylmaydy, jadynda saqtalyp, jan azyghyna ainalady. Múnyng ózi poeziyanyng jaratylysyna tәn airyqsha qasiyeti bolsa kerek.
Poeziyanyng tútas tuyndysyn bylay qoyyp, bir ghana ondy ólenin nemese bir ghana ondy shumaghyn, jolyn alghannyng ózinde ol osy qasiyetin asyldyng synyghynday saqtay alady eken.
Búdan on jyl búryn alabóten kózge týsken jeti jas aqynnyng «Qanat qaqty» deytin jinaghyna «Qyransha qaqsa qanatty» dep resenziya jazghanym esimde. Sonyng biri - Úlyqbek Esdәuletov turaly. «Kitapta alabóten arynymen, pәrmendi serpinimen nazar audartqan Úlyqbek Esdәuletov, – deppin әlgi maqalamda, – Onda asqaq, aduyn aqynnyng asau shalquy bar». Búl onyng «Internasional» deytin óleni jayly týiilgen pikir edi. Búdan әri: «Shynynda, osynau saryn onyng ózge ólenderinde de jii úshyrasady, «Aghymnan jarylamyn», «Kózderine ghashyqpyn» deytin ólenderi Úlyqbekting aqyndyq qanat qaghysyna has shalqyma jyrlary siyaqty» dey kelip, «búl jyrdyng maghan tolghau, terme jyrlaytyn sheshen aqyndarsha sermegen aryny men saryny únaydy» deppin. Sonymen birge, únay bermeytini – «ýdey soqqan dauylday qarqyndy arynnyng maghynalyq arqauynyng auyq-auyq ýzilip maghynasyzdyqqa úshyrap otyratyndyghy» degen ekenmin.
Múny eske alyp otyruym: Úlyqbekting songhy on jyl boyy poeziya kóginde qanatyn qalay sermegenin búrynghy sarynmen salystyra qarau qajettiginen tuyp otyr. Oghan sebep bolghan – Ú.Esdәuletovting biyl ghana «Jazushy» baspasynda jaryq kórip, janada qolgha tiygen «Aq keruen» atty óleng men poemalar jinaghy. Múndaghy «Qara ólender» men «Aq ólender» taraularyna engen ólender aqynnyng qúlaghy estigen tarihy maghlúmattargha, kózi kórgen, naqty derekterge, bastan keshken ómir qúbylystaryna qúrylghan oy týiinderi, parasatty tolghaular men topshylaular dese bolghanday. Qay ólenin alsanyz da, búrynghy sezimtaldyqtan góri baysaldy parasattylyq basym ekenin kóresiz. Sana-sezimning salmaqty, saliqaly kýige auysqanyn andaysyz.
Qay taqyrypqa barmasyn, Úlyqbek odan maghynaly mazmún, tetik qarastyrady. Eseninning Pushkin eskertkishining qasynda fotogha týsui me, Attilanyng Akviyleydi basyp aluy ma, Poganiniyding tragediyaly taghdyry ma, Sәmen súmnyng qysas qylyp Abaydy sabatuy ma, azappen ólgen Shelly dosyn Bayronnyng joqtauy ma – osynyng bәri aqyn taghdyry, adam taghdyry turaly oy men sananyng jýieli jelisin tartyp, mynaday optimistik týiinge toqtaydy.

Janynnan jiger qashyqtamasyn,
IYilmey ótsin pasyqqa basyn.
Aqynnyng basy taghdyrdan artyq,
Taghdyr da kózin ashyp qarasyn.

Ózi tektes ýlken aqyn J.Nәjimedenovke arnaghan óleninde Úlyqbek ólgen aqynnyng atynan ózi sóilep, taghy bir pәrmendi gumanistik qorytyndy jasaydy:

Tútqasy bolam tirlikting topsasy bolam,
Dese de pende sezedi-au jetpesin oghan.
Ómirding dәnin óltirip almasa boldy
Biri men biri býlinip, sottasyp Adam.
Aqylgha kelsin, abaylap, toqtasyn Adam,
Úyatyn, aryn, sanasyn saqtasyn aman.
Ólmeymin sonda, ólmeymin,
ólmeymin men de,
Aqymaq qylyp ajaldy joqqa shygharam.

Júmeken syqyldy aqynnyng ózi ólgenmen, aqyndyq ataghy, abyroyy ólmeytini haq, onyng asyl poeziyasy adamzattyng birligine, tirligine, adam arynyng tazalyghyna qyzmet etetini býkil poeziyanyng ýlesine tiygen asqaraly borysh.

Sonymen «Ghúmyrnama» siklindegi onshaqty óleng adam ómirinde aqyn atqaratyn manyzdy rolidi bayypty beynelegen. «Japyraqtar jyry» men «Adamnyng keybir kezderi» sikldary da tabighat sýigish, ómir tanyghysh talantty jastyng izgi izdenisin dәleldeydi. Tapqanyn oy tarazysyna salyp, oqyrmangha ónerlep jetkizudi múrat tútady. Búdan Úlyqbekting bastapqy jelpinis serpinisinen endi parasatty topshylaugha oiysa bastaghanyn andaymyz. Taqyryp shenberi aqynnyng tar emes jәne tym keng de emes. Biraq qanday bolsa da, oqushysyn suretkerlik tyng sipatymen, óleng órnegimen, sóz joq, sendiredi de sergitedi. Sýigenine aitqan myna jýrek syry qalay sendirmes:

Týsin, janym, bәri túr renimde,
Sen senbeseng sezeri bop jýremin be?
Aqyndardyng aqyly basynda emes
Aqyndardyng aqyly jýreginde.

Ne turaly, kim turaly jazsa da, ólenning ózeginde – aqynnyng ózi, ózining lirikalyq, әri intellektual geroyy. Búl rette onyng Ábdilda men Qadyrmen, Túmanbaymen, Júmekenmen, Múhtarmen, әsirese, parasat ýndestigi jóninen ýilesim tabady.
Ne aitsa da, oy arqauyn týiip aitu - Úlyqbek ónerining tәsili. Ol ózine ózi eser bere sóileydi, ózining osy qúbylysqa, osy jaghdaygha qatysyn, kóz qarasyn ashyp otyrady. Onda jastyq shaq, tabighat, mahabbat tәjiriybeli aqynnyng tolghauynda emosiyadan góri, logikagha boy úrady. «Ádette biraz aqyndar mahabbatqa barsa «kýidim», «jandym» dep ah úrsa, Úlyqbek búl sezimge senim túrghysynan qarap:

Senemin men:
Sezim keyde obaghan,
Essiz erip, esil ketken san adam.
Men senbeymin mahabbatqa,
Eger de
Bir tolqymay óter bolsang sen oghan, – dep týiedi.
Opasyz sezim mahabbat emes. Tek berik mahabbat qana bayandy mahabbat degen tújyrym búl. Sondyqtan óz basynan ótken ómir qúbylystarynyng bәrine aqyn osy filosofiyalyq talghammen qaraydy. «Ómirding keybir kezderi» deytin tarauyndaghy ólender tizbegi - osynyng aighaghy. Adam ómiri, jer-ana Úlyqbek ólenderining úshtaghan tiregi dese bolady.

Nesine tógem deme terdi múnsha,
Tәuekel.
Búgha bersin sor búghynsa,
Jyghylsaq bәrimizdi jer kóterer,

Al endi kim kótermek jer jyghylsa? – deydi aqyn «Ókingen dosqa» atty ólenderinde «Ókinbey ómir sýru – ólmes óner», «baghynba, taghdyryna basyndy iyme» dey kelip. Mine, búl ólenning optimistik tetigi. Ómirding qiyndyghyna moyymay osylay qajyr, qayratpen kýreste ótkizuding manyzyn týzu týsingen aqyn ózine de talay synaq súraular qoyyp tebirenetin tústary bar. Búl onyng ózine degen biyik talabyn, dәuir aldyndaghy, halyq aldyndaghy paryzy men jauapkershiligin tereng týsingendigin dәleldeydi. Onyng «Nelikten» deytin óleni aqynnyng әlgi halyq aldyndaghy paryzy oidaghyday ótey almauyn kishipeyildikpen moyyndauy óte senimdi de әserli estiledi.

Jýremin jii ókinish jýgin kóterip,
Kólenkemdey bop qalmay-aq qoydy-au qatelik...
Paryzym qayda júrtyma jatqan ótelip?
Ketem be solay qatelikterge et ólip?
Nelikten jii qatelesemin?
Nelikten?
Búltarysy joq, shyn jýrekten aitylghan shynayy sózi. Búdan әri, «Jastyq planetasy» tarauyna engen birqatar óleng aqynnyng osynau «ókinishten», kem-ketik «qatelikten» arylyp, ózining kemel shaghyna jetken aqynnyng keng órisin, biyik óresin anghartatyn tuyndylar. Olardyng «Jer-Ana», «Qolyndy ber, Qazaqstan», «Býgingi ertek», «Júldyzdy meken», «Kýlkiler», «Jan dosym – revolusiya» dep asqaq ataluynyng ózi mazmúnyna say úly paryzdyng ótelu aighaghy ispetti – oily da ónegeli ólender.
«Aq ólender» sikline engen azynaulaq ólender de aqynnyng әrqily óleng qúrylysyna engizgen ózinshe izdenis janalyghynyng týrleri. Ol úiqastyng esesin yrghaq, alliyterasiya, assonans tәsilimen qayyrghan jattyghular. Sondyqtan úiqastyng joqtyghy, myna aq ólendi taqpaqtap oqyghanda, әserin әlsiretip túrghan joq, qayta әri tyn, әri sony yqpal jasap túr.

Qyzyl inir. Qyzghylt qyr,
Qyzyl aspan. Qyzyl jel.
Qyzyl kóilek qyz bala,
Qyzylbauyr búlttargha,
Qyr basynda qyzyghyp,
Qolyn búlghap qarap túr.

Úlyqbekting «Aq keruen» jinaghyna engen jana lirikasyn qysqasha sholudan onyng bala kezindegi jogharyda aitqan bastapqy basqyshynan edәuir izdenip, barlyq jaghynan ilgeri ketkenin kóruge bolady. Búghan, әsirese, osy jinaqtaghy qos poema aighaq. Qatar túrghan eki poemada kereghar eki dýniyening – eski men jananyng qarama-qarsy kartinasy kóz tartady. Biri – bayaghy baylyq pen zorlyq ýstemdik qúrghan qoghamdaghy jastardyng ómiri men tragediyasy «Kózding qúny» poemasynda jan týrshiktirse, ekinshi «Saryarqa piramidalary» poemasynda býgingi zamanda tyng iygergen kezennin, Saryarqa dalasynan astyq jinauda enbegimen, jastyq minez-qúlqymen, sana-sezimimen tanylghan studentterding beynesi berilgen. Sóitip, aldymyzda eki poema, eki týrli ómir, eki týrli taghdyr: birinde – súm zamannyng qúrbany bolghan sorly eki jas – Ray men Marjan, endi birinde, qazirgi sovet zamanynda baqytyn, mahabbatyn tapqan eki jas – Serik pen Qanshayym óz ortasynyng tipti ókilderi. Búl poemalardyng sujet jelisi men óleng qúrylysy ózgeshe, kólemi yqsham, buyn sany shaghyn – on bir jәne segizden aspaydy, jenil oqylady, anyq úghylady. Osynyng ózi Úlyqbekting izdenu, jattyghu nәtiyjesinde jetken tvorchestvolyq jana tabys mejesi der edim.
Dey túra, talapker talantty aqynnan qalarym: parasatqa boy úrumen birge pafos pen emosiya shúghylasyn da sóndire kórme. Ekeui – egiz ghoy.

Múhamedjan Qarataev

1984 jyl.

«Didar» gazeti