«Jadymda týlegen janghyryq»

(esse)

JEKEShELENDIRU NEMESE KUPON TURALY ÁNGIME

1993 jyldyng alghashqy ailary eske týsedi. Jer-jerde — auyzeki әngimede, keyin aqparat qúraldarynda «jekeshelendiru» degen sóz jii aityla bastady. Qazaqstan bay el — onyng jerasty qazba baylyqtary kez kelgen batys Europa elderinen asyp týsedi, tek ony iygere bilu kerek. Búl — bir. Ekinshisi — sol jerasty shiykizat qorymen júmys istep túrghan kәsiporyndardy, qyzmet kórsetu oryndaryn, taghy ne bar — solardy satyp alu kerek.

Mine, tap osy jerge kelgende halyq abyrjyp qaldy. Olardyng aldynda nege degen súraq kese-kóldeneng túrdy.

* * *

«Kupon» degen sózdi búryn-sondy kim bilgen?! Ol kezdegi bizding týsinigimizde búl — bir kýnderi mýlik iyesi bolyp shygha keluding alghy sharty. Ol ýshin әueli «Jinaq bankige» baryp, әlgi kupondy aluymyz kerek jәne bir qyzyghy — bir jasqa tolmaghan balang bolsa da, tek tuuy turaly kuәligi bolsyn — qolyna kupon beriledi. Japa-tarmaghay bankige jýgirdik, onda osy mәselemen ainalysatyn qyzmetker bar bolyp shyqty. Ne kerek, qolymyzgha «kupon» tiydi: búl ózi birneshe betten túratyn, syrtynda «Investisiyalyq jekeshelendiru kupondary boyynsha chek kitapshasy» degen jazuy bar shaghyn kitapsha bolyp shyqty. Basqalar ony qalay alghanyn bilmeymin, óz basym — otbasymyzda bes adam bolatyn, solardyng barlyghyna әlgi kitapshany jazdyrtyp aldyq. Búl — aqsha degesin sóittik qoy.

Áriyne, olardyng artynda iyesi bar ekenin keyin bildik. Olar — investisiyalyq jekeshelendiru qorlary dep atalady eken.

Qorlar degening Qazaqstanda kóp boldy. Solardyng birqataryn atasaq, mysaly, «Álem-Sistem», «Temirmúnay-invest», «Inisial», «Butya-Kapital», t.b. Al búl qorlar nege kerek boldy? Jekeshelendiru turaly zangha sәikes Memlekettik mýlik komiyteti auksiondar úiymdastyryp, kupondary bar qorlargha ónerkәsip oryndaryn, basqa da kәsiporyndardy satady eken.

Mine, tap osy jerde bai ýshin alghashqy ainalym qory boluy kerek degen biz oqyghan sayasy ekonomikanyng teoriyalyq qaghidattary eske týsedi. Sol kezde ózimizding «Aqtóbe» gazetine jazghanymyz sol investisiyalyq qorlar júmysy turaly boldy. Biraq búl jerde aita keter bir jayt bar. Qorlarda aqsha bar eken, olay bolsa nege aqyly bet úiymdastyrugha bolmaydy? Gazet te tek budjetke ghana telmirip qarap otyrmay, «óz kýnin ózi kórui» kerek qoy. Osynday oimen «Temirmúnay» investisiyalyq  qoryna  barghanbyz.  Basshysy  qazaq  jigiti  eken, bizding «bir bet material bersek, qalay bolady?» degen ótinishimizge kelise qoymady, óitkeni ol kezde bir bettik aqyly bet óte qymbat bolatyn.

Sózding qysqasy, keyin ol kólemdi material bolyp shyqty, mening kýndeligimde ol materialdyng tek berilgen kýni (1994 j. 19 sәuir) ghana jazylypty.

Kupondar turaly taghy bir aita keter jayt: ony jinaqtaghan qorlar arasynda kәsiporyndar aksiyalaryn satyp alu jóninde ýzdikteri de boldy. Mysaly, Aqtóbede ornalasqan «Serviys-Invest» qory sol jyldary (1994 j.) 45 kәsiporynnyng aksiyasyn satyp alypty. Al «Butya-Kapital» qory (sol jyldary) 83 kәsiporynnyng aksiyalaryna ie bolghan eken.

Mine, endi býgingi auqatty (baylar) qaydan shyqty degen saualdyng jauaby týsinikti bolar deymiz. Biraq ol kezde «týbinde sizder kupondarynyzdan, yaghny kәsiporyn aksiyalarynan diviydend alyp, tabysqa kenelesizder» degen uәdege aldanghan túrghyndar qazir sol jekeshelendiru kupondarynan payda kórip otyr ma? Búghan búl joldardyng avtory jauap bere almaydy, mýmkin, payda tauyp otyrghandar da bar shyghar, al óz basyma kelsem, týk te.

Aytpaqshy, «Butya-kapital» men «Serviys-Invest» jekeshelendiru qorlarynan az-maz payda kórgenimdi jasyra almaymyn: aksiyalaryn keri qaytaryp, aqshasyn alghanbyz. Al búl dúrys boldy ma, әlde joq pa ony bilmeymin. Búghan sebep bolghan sol investqorlardyng ózi. Búqaralyq aqparat qúraldarynda «Qantardyng birine deyin (1995 jylgha deyin) investkupondardy ótkizu ayaqtalady» degen habarlamalar berilip jatty. Týsinip kór. Búdan búryn kupondargha ie bolsaq, sonyra kәsiporyndardyng aksionerleri bolyp shygha keletin bolghan edik.

Jalpy, kupon mәselesinde týsinbeushilikter kóp boldy. 1994 jyldyng jeltoqsan aiynda ghoy deymin, «Aqtóbe» gazetine bir oqyrman bylay dep hat jazypty (aty-jónin jazbappyn): «… men redaksiyadan ótinip súraytynym, biz ózimizding otbasyndaghy 14 jannyng túrghyn ýy kupondaryn jәne jekeshelendiru kupondarynyng 20 prosentin Aqtóbe qalasyndaghy «Serviys-Invest» qoryna osy jyldyng basynda ótkizip, aksiyasyn alghan bolatynbyz. Biraq osy kýnge deyin osy aksiya boyynsha qor eshqanday diviydend bermey otyr…».

Búl hatqa atalghan qordyng jauapty hatshysy A.Tenizbaeva bylaysha jauap beripti: (biz búl jauap hat mazmúnyn qysqartyp berip otyrmyz – T.M.) «… qordyng auksiondardan aksiya satyp aluy — ol isting basy ghana. Eng jauaptysy — sol satyp alynghan kәsiporyndargha júmys istetu… jyl basynan bergi ótkizilgen jergilikti auksiondardan halyqtyq menshik qory 6 obekt satyp alghan eken. Onyng ishinde kafe, dýkender, naubayhana, t.b. bar… endi kәsiporyndardyng týsirgen taza paydasynan  halyqqa  diviydend  tólenedi…  ol (kәsiporyn– T.M.) payda týsirgenshe uaqyt kerek… bir jylgha deyin kýtui qajet… Jekeshelendiru investisiyasy turaly «Serviys-Invest» qory alghashqy 20 kupongha halyqqa 50 kәsiporynnyng iri paket aksiyalaryn alyp berdi… Sizding alghashqy 20 kupondarynyzdyng qaytarymy osy kәsiporyndardyng týsiretin taza paydasynan bolmaq… birinshi diviydend 1995 jyldyng birinshi toqsanynan keyin beremiz degen josparymyz bar…».

Bylay qaraghanda bәri týsinikti siyaqty. Biraq óz basym (atalghan qordan basqa) osy kezge deyin onday diviydendting qarasy týgili, týsin de kóruden amanmyn. Mýmkin, basqalar payda kórip jatqan bolar. Búdan tuatyn qorytyndy: halyq sol investisiyalyq qorlardyng qalay payda bolghany, ol qorlardyng sony ne boldy — bәri-bәrinen jetkilikti habardar bolmaghan siyaqty.

Endi býginderi bayqap otyrsaq, Qazaqstanda satylmaghan nysandar qalmapty. Aqtóbe oblysyndaghy bir kezderi býkil Odaqqa tanymal bolghan Aqtóbe ferroqorytpa, hrom qosyndylary, «Aqtóbeselimash» (qazir onyng izi de joq) zauyttary, Dóng tau-ken bayytu kombinaty… nesine tizbeley bereyin, bәri-bәri jeke túlghalar qolynda. Jekeshelendiru degen, mine, osy.

Alayda, jekeshelendiruding de óz zandylyqtary boldy. Onyng negizine 1993 jylghy 5 nauryzda Preziydentimiz qol qoyyp, dýniyege kelgen «Qazaqstan Respublikasynda memleket iyeliginen alu men jekeshelendiruding 1993-1995 jyldargha (II kezen) Últtyq baghdarlamasy turaly» Jarlyghy alyndy.

Jekeshelendiru mәselesimen sol jyldary «Aqtóbe» gazeti redaksiyasynyng jurnalisteri jiyirek ainalysty desek, asyra aitpaghan bolarmyz. Mәselen, osy joldardyng avtory «Baghaly qaghazdar» (berilgen kýni – 1996 j. 16.04), «Naryq kenistigin qoldan berdi» (1996.12.04), «Jekeshelendiru: angliyalyq jәne gollandiyalyq әdis» (1996. 23.04), «Kooperativter — túrghyn ýy reformasynyng bastauynda túr» (1996. 18.06), t.b. materialdar jazghan bolatyn. Biz búl maqalalarda jekeshelendiruding ýsh týrli jobasy bolatynyn, atap aitsaq, birinshisinde memlekettik menshikti aksionerleu, ekinshisinde — jeke jobalarmen jekeshelendiru, al ýshinshisinde — әleumettik, ekonomikalyq manyzy bar iri kәsiporyndardy shetel kompaniyalaryna beru turaly әngime etken boldyq. Bertin kele auyl sharuashylyghyna týbegeyli nazar audardyq. Ol turaly keyin әngime bolatyndyqtan, oghan kóp toqtalghym kelmeydi.

Myna bir qyzyqty qaranyz. Jekeshelendiruding alghashqy jyldarynda búqaralyq aqparat qúraldarynda Qazaqstannyng әrbir azamaty iri kәsiporyndardyng aksiyalaryna ie bolyp (onyng keybir túsyn jogharyda aittyq), óz ýlesterin alady dep orasan zor nasihat júmystary jýrgizildi. Bizding gazet te odan shet qalmady.  Biraq  qanday ýles — búl jaghy bizge týsiniksizdeu boldy. 1996 jyldyng kóktem aiynyng basy ghoy deymin, oblys әkimdigining ýlken zalynda oblys әkimi búqaralyq aqparat qúraldary ókilderi men basqarmalardyng jauapty qyzmetkerleri qatysqan baspasóz konferensiyasy boldy. Sonda әlgi ýles degendi anyqtap alu maqsatynda әkimge mynaday súraq qoyyldy: kәsiporyndardyng júmysshylary, injener-tehnik qyzmetkerleri, bylaysha aitqanda, barlyghy derlik aksioner boldy. Olargha ýles tiyetinin bilemiz, al myna bizder, jurnalisterge birdene tie me?

Oblys әkimi әlgi súraqty múqiyat aldynda jatqan qaghazgha jazyp alyp jatty. Sosyn: «eshkim de qúr qalmaydy, sizderge 10 payyz kóleminde ýles tiyedi», — dep jauap berdi. Biraq ol nening ýlesi, ony kim beredi jәne búl asa manyzdy әleumettik mәsele qashan jýzege asady — әkim búl jaghyna jolamady.

Sodan beri qanshama jyl ótti desenizshi! Biletinim sol — osynday bir alan-qúlang ómir sýrgen shaghymyzda, dәlirek aitsaq, berirekte «Egemen Qazaqstan» gazeti (2004. 24.01) «Kuponnan qayran bolar ma?» degen taqyryppen kólemdi material jariyalady. Agha gazet qoy, bir bilse, osy gazetting jurnalisteri biler degen ýmitpen әlgi materialdy oqyp kep qaldyq. Búl ózi Qyzylorda oblysynyng bir top azamattarynyng redaksiyagha, anyghynda sol kezde Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisine deputat bolyp saylanghan Bolat Ábilovke arnayy jazylghan aryz-hat eken…

Biraz mәselelerding basy qayrylypty. Olardy qysqasha aityp ótsek, bylaysha bolyp shyghady. «Sol tústa búqaralyq aqparat qúraldarynda IYJQ-y (investisiyalyq jekeshelendiru qory) kupondarynyzdy bizding qorgha salynyzdar. Altynnan at minip, kýmisten qorjyn bókteresinder» dep jappay jariyagha jar saldy… Dәl sol kezde siz: «Eger kimde-kim kupondaryn mening qoryma salsa, sol adam biyldyng ózinde paydadan ýles alady»,— dediniz…

Sodan beri baqanday alty jyl artta qaldy. Sizden de, basqalardan da habar-oshar bolmady. «Qúrghaq qasyq auyz jyrtardyn» keri kelip, ay qaraghanday diviydend kýtip otyrghan jaghdayymyz bar».

Al búl hat-aryzdy kimder jazdy desek, qaranyz: «Omar Ábduәliyev — Qyzylorda oblystyq «Kzylordinskie vestiy» gazetining aimaqtyq tilshisi; Meshitbay Qúttyqov — QR Jazushylar odaghynyng mýshesi, aqyn; Kenes Ómirzaqov — enbek ardageri, jurnalist…», barlyghy 8 adam qol qoyypty.

Ol zaman qayda, qazir qayda?! Elimiz órkendep, ensesin kóterdi. Baylyq kimdi shalqytpady, qos-qos pәter, bir ózinde birneshe kóligi barlar jetip jatyr. Biz — «Aqtóbe» gazetining jurnalisteri halyq ýshin — oqyrmandar ýshin qyzmet ettik qoy ol jyldarda. Sodan artyq ne baylyq kerek, bile-bilgen adamgha — ol baqyt» degen oy seni tynyshtandyrady, әiteuir!

Tólemis MENDIGhALIY.

"Aqtóbe" gazeti