«جادىمدا تۇلەگەن جاڭعىرىق»

(ەسسە)

جەكەشەلەندىرۋ نەمەسە كۋپون تۋرالى اڭگىمە

1993 جىلدىڭ العاشقى ايلارى ەسكە تۇسەدى. جەر-جەردە — اۋىزەكى اڭگىمەدە، كەيىن اقپارات قۇرالدارىندا «جەكەشەلەندىرۋ» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلا باستادى. قازاقستان باي ەل — ونىڭ جەراستى قازبا بايلىقتارى كەز كەلگەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن اسىپ تۇسەدى، تەك ونى يگەرە ءبىلۋ كەرەك. بۇل — ءبىر. ەكىنشىسى — سول جەراستى شيكىزات قورىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىنداردى، قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىن، تاعى نە بار — سولاردى ساتىپ الۋ كەرەك.

مىنە، تاپ وسى جەرگە كەلگەندە حالىق ابىرجىپ قالدى. ولاردىڭ الدىندا نەگە دەگەن سۇراق كەسە-كولدەنەڭ تۇردى.

* * *

«كۋپون» دەگەن ءسوزدى بۇرىن-سوڭدى كىم بىلگەن؟! ول كەزدەگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە بۇل — ءبىر كۇندەرى مۇلىك يەسى بولىپ شىعا كەلۋدىڭ العى شارتى. ول ءۇشىن اۋەلى «جيناق بانكىگە» بارىپ، الگى كۋپوندى الۋىمىز كەرەك جانە ءبىر قىزىعى — ءبىر جاسقا تولماعان بالاڭ بولسا دا، تەك تۋى تۋرالى كۋالىگى بولسىن — قولىڭا كۋپون بەرىلەدى. جاپا-تارماعاي بانكىگە جۇگىردىك، وندا وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن قىزمەتكەر بار بولىپ شىقتى. نە كەرەك، قولىمىزعا «كۋپون» ءتيدى: بۇل ءوزى بىرنەشە بەتتەن تۇراتىن، سىرتىندا «ينۆەستيتسيالىق جەكەشەلەندىرۋ كۋپوندارى بويىنشا چەك كىتاپشاسى» دەگەن جازۋى بار شاعىن كىتاپشا بولىپ شىقتى. باسقالار ونى قالاي العانىن بىلمەيمىن، ءوز باسىم — وتباسىمىزدا بەس ادام بولاتىن، سولاردىڭ بارلىعىنا الگى كىتاپشانى جازدىرتىپ الدىق. بۇل — اقشا دەگەسىن سويتتىك قوي.

ارينە، ولاردىڭ ارتىندا يەسى بار ەكەنىن كەيىن بىلدىك. ولار — ينۆەستيتسيالىق جەكەشەلەندىرۋ قورلارى دەپ اتالادى ەكەن.

قورلار دەگەنىڭ قازاقستاندا كوپ بولدى. سولاردىڭ بىرقاتارىن اتاساق، مىسالى، «الەم-سيستەم»، «تەمىرمۇناي-ينۆەست»، «ينيتسيال»، «بۋتيا-كاپيتال»، ت.ب. ال بۇل قورلار نەگە كەرەك بولدى؟ جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى زاڭعا سايكەس مەملەكەتتىك مۇلىك كوميتەتى اۋكتسيوندار ۇيىمداستىرىپ، كۋپوندارى بار قورلارعا ونەركاسىپ ورىندارىن، باسقا دا كاسىپورىنداردى ساتادى ەكەن.

مىنە، تاپ وسى جەردە بايۋ ءۇشىن العاشقى اينالىم قورى بولۋى كەرەك دەگەن ءبىز وقىعان ساياسي ەكونوميكانىڭ تەوريالىق قاعيداتتارى ەسكە تۇسەدى. سول كەزدە ءوزىمىزدىڭ «اقتوبە» گازەتىنە جازعانىمىز سول ينۆەستيتسيالىق قورلار جۇمىسى تۋرالى بولدى. بىراق بۇل جەردە ايتا كەتەر ءبىر جايت بار. قورلاردا اقشا بار ەكەن، ولاي بولسا نەگە اقىلى بەت ۇيىمداستىرۋعا بولمايدى؟ گازەت تە تەك بيۋدجەتكە عانا تەلمىرىپ قاراپ وتىرماي، ء«وز كۇنىن ءوزى كورۋى» كەرەك قوي. وسىنداي ويمەن «تەمىرمۇناي» ينۆەستيتسيالىق  قورىنا  بارعانبىز.  باسشىسى  قازاق  جىگىتى  ەكەن، ءبىزدىڭ ء«بىر بەت ماتەريال بەرسەك، قالاي بولادى؟» دەگەن وتىنىشىمىزگە كەلىسە قويمادى، ويتكەنى ول كەزدە ءبىر بەتتىك اقىلى بەت وتە قىمبات بولاتىن.

ءسوزدىڭ قىسقاسى، كەيىن ول كولەمدى ماتەريال بولىپ شىقتى، مەنىڭ كۇندەلىگىمدە ول ماتەريالدىڭ تەك بەرىلگەن كۇنى (1994 ج. 19 ءساۋىر) عانا جازىلىپتى.

كۋپوندار تۋرالى تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت: ونى جيناقتاعان قورلار اراسىندا كاسىپورىندار اكتسيالارىن ساتىپ الۋ جونىندە ۇزدىكتەرى دە بولدى. مىسالى، اقتوبەدە ورنالاسقان «سەرۆيس-ينۆەست» قورى سول جىلدارى (1994 ج.) 45 كاسىپورىننىڭ اكتسياسىن ساتىپ الىپتى. ال «بۋتيا-كاپيتال» قورى (سول جىلدارى) 83 كاسىپورىننىڭ اكتسيالارىنا يە بولعان ەكەن.

مىنە، ەندى بۇگىنگى اۋقاتتى (بايلار) قايدان شىقتى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى تۇسىنىكتى بولار دەيمىز. بىراق ول كەزدە «تۇبىندە سىزدەر كۋپوندارىڭىزدان، ياعني كاسىپورىن اكتسيالارىنان ديۆيدەند الىپ، تابىسقا كەنەلەسىزدەر» دەگەن ۋادەگە الدانعان تۇرعىندار قازىر سول جەكەشەلەندىرۋ كۋپوندارىنان پايدا كورىپ وتىر ما؟ بۇعان بۇل جولداردىڭ اۆتورى جاۋاپ بەرە المايدى، مۇمكىن، پايدا تاۋىپ وتىرعاندار دا بار شىعار، ال ءوز باسىما كەلسەم، تۇك تە.

ايتپاقشى، «بۋتيا-كاپيتال» مەن «سەرۆيس-ينۆەست» جەكەشەلەندىرۋ قورلارىنان از-ماز پايدا كورگەنىمدى جاسىرا المايمىن: اكتسيالارىن كەرى قايتارىپ، اقشاسىن العانبىز. ال بۇل دۇرىس بولدى ما، الدە جوق پا ونى بىلمەيمىن. بۇعان سەبەپ بولعان سول ينۆەستقورلاردىڭ ءوزى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «قاڭتاردىڭ بىرىنە دەيىن (1995 جىلعا دەيىن) ينۆەستكۋپونداردى وتكىزۋ اياقتالادى» دەگەن حابارلامالار بەرىلىپ جاتتى. ءتۇسىنىپ كور. بۇدان بۇرىن كۋپوندارعا يە بولساق، سوڭىرا كاسىپورىنداردىڭ اكتسيونەرلەرى بولىپ شىعا كەلەتىن بولعان ەدىك.

جالپى، كۋپون ماسەلەسىندە تۇسىنبەۋشىلىكتەر كوپ بولدى. 1994 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا عوي دەيمىن، «اقتوبە» گازەتىنە ءبىر وقىرمان بىلاي دەپ حات جازىپتى (اتى-ءجونىن جازباپپىن): «… مەن رەداكتسيادان ءوتىنىپ سۇرايتىنىم، ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتباسىنداعى 14 جاننىڭ تۇرعىن ءۇي كۋپوندارىن جانە جەكەشەلەندىرۋ كۋپوندارىنىڭ 20 پروتسەنتىن اقتوبە قالاسىنداعى «سەرۆيس-ينۆەست» قورىنا وسى جىلدىڭ باسىندا وتكىزىپ، اكتسياسىن العان بولاتىنبىز. بىراق وسى كۇنگە دەيىن وسى اكتسيا بويىنشا قور ەشقانداي ديۆيدەند بەرمەي وتىر…».

بۇل حاتقا اتالعان قوردىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ا.تەڭىزباەۆا بىلايشا جاۋاپ بەرىپتى: ء(بىز بۇل جاۋاپ حات مازمۇنىن قىسقارتىپ بەرىپ وتىرمىز – ت.م.) «… قوردىڭ اۋكتسيونداردان اكتسيا ساتىپ الۋى — ول ءىستىڭ باسى عانا. ەڭ جاۋاپتىسى — سول ساتىپ الىنعان كاسىپورىندارعا جۇمىس ىستەتۋ… جىل باسىنان بەرگى وتكىزىلگەن جەرگىلىكتى اۋكتسيونداردان حالىقتىق مەنشىك قورى 6 وبەكت ساتىپ العان ەكەن. ونىڭ ىشىندە كافە، دۇكەندەر، ناۋبايحانا، ت.ب. بار… ەندى كاسىپورىنداردىڭ تۇسىرگەن تازا پايداسىنان  حالىققا  ديۆيدەند  تولەنەدى…  ول (كاسىپورىن– ت.م.) پايدا تۇسىرگەنشە ۋاقىت كەرەك… ءبىر جىلعا دەيىن كۇتۋى قاجەت… جەكەشەلەندىرۋ ينۆەستيتسياسى تۋرالى «سەرۆيس-ينۆەست» قورى العاشقى 20 كۋپونعا حالىققا 50 كاسىپورىننىڭ ءىرى پاكەت اكتسيالارىن الىپ بەردى… ءسىزدىڭ العاشقى 20 كۋپوندارىڭىزدىڭ قايتارىمى وسى كاسىپورىنداردىڭ تۇسىرەتىن تازا پايداسىنان بولماق… ءبىرىنشى ديۆيدەند 1995 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنان كەيىن بەرەمىز دەگەن جوسپارىمىز بار…».

بىلاي قاراعاندا ءبارى تۇسىنىكتى سياقتى. بىراق ءوز باسىم (اتالعان قوردان باسقا) وسى كەزگە دەيىن ونداي ديۆيدەندتىڭ قاراسى تۇگىلى، ءتۇسىن دە كورۋدەن امانمىن. مۇمكىن، باسقالار پايدا كورىپ جاتقان بولار. بۇدان تۋاتىن قورىتىندى: حالىق سول ينۆەستيتسيالىق قورلاردىڭ قالاي پايدا بولعانى، ول قورلاردىڭ سوڭى نە بولدى — ءبارى-بارىنەن جەتكىلىكتى حاباردار بولماعان سياقتى.

ەندى بۇگىندەرى بايقاپ وتىرساق، قازاقستاندا ساتىلماعان نىساندار قالماپتى. اقتوبە وبلىسىنداعى ءبىر كەزدەرى بۇكىل وداققا تانىمال بولعان اقتوبە فەرروقورىتپا، حروم قوسىندىلارى، «اقتوبەسەلماش» (قازىر ونىڭ ءىزى دە جوق) زاۋىتتارى، ءدوڭ تاۋ-كەن بايىتۋ كومبيناتى… نەسىنە تىزبەلەي بەرەيىن، ءبارى-ءبارى جەكە تۇلعالار قولىندا. جەكەشەلەندىرۋ دەگەن، مىنە، وسى.

الايدا، جەكەشەلەندىرۋدىڭ دە ءوز زاڭدىلىقتارى بولدى. ونىڭ نەگىزىنە 1993 جىلعى 5 ناۋرىزدا پرەزيدەنتىمىز قول قويىپ، دۇنيەگە كەلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ مەن جەكەشەلەندىرۋدىڭ 1993-1995 جىلدارعا ء(ىى كەزەڭ) ۇلتتىق باعدارلاماسى تۋرالى» جارلىعى الىندى.

جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەسىمەن سول جىلدارى «اقتوبە» گازەتى رەداكتسياسىنىڭ جۋرناليستەرى جيىرەك اينالىستى دەسەك، اسىرا ايتپاعان بولارمىز. ماسەلەن، وسى جولداردىڭ اۆتورى «باعالى قاعازدار» (بەرىلگەن كۇنى – 1996 ج. 16.04), «نارىق كەڭىستىگىن قولدان بەردى» (1996.12.04), «جەكەشەلەندىرۋ: انگليالىق جانە گوللانديالىق ءادىس» (1996. 23.04), «كووپەراتيۆتەر — تۇرعىن ءۇي رەفورماسىنىڭ باستاۋىندا تۇر» (1996. 18.06), ت.ب. ماتەريالدار جازعان بولاتىن. ءبىز بۇل ماقالالاردا جەكەشەلەندىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى جوباسى بولاتىنىن، اتاپ ايتساق، بىرىنشىسىندە مەملەكەتتىك مەنشىكتى اكتسيونەرلەۋ، ەكىنشىسىندە — جەكە جوبالارمەن جەكەشەلەندىرۋ، ال ۇشىنشىسىندە — الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماڭىزى بار ءىرى كاسىپورىنداردى شەتەل كومپانيالارىنا بەرۋ تۋرالى اڭگىمە ەتكەن بولدىق. بەرتىن كەلە اۋىل شارۋاشىلىعىنا تۇبەگەيلى نازار اۋداردىق. ول تۋرالى كەيىن اڭگىمە بولاتىندىقتان، وعان كوپ توقتالعىم كەلمەيدى.

مىنا ءبىر قىزىقتى قاراڭىز. جەكەشەلەندىرۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى ءىرى كاسىپورىنداردىڭ اكتسيالارىنا يە بولىپ (ونىڭ كەيبىر تۇسىن جوعارىدا ايتتىق), ءوز ۇلەستەرىن الادى دەپ وراسان زور ناسيحات جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ءبىزدىڭ گازەت تە ودان شەت قالمادى.  بىراق  قانداي ۇلەس — بۇل جاعى بىزگە تۇسىنىكسىزدەۋ بولدى. 1996 جىلدىڭ كوكتەم ايىنىڭ باسى عوي دەيمىن، وبلىس اكىمدىگىنىڭ ۇلكەن زالىندا وبلىس اكىمى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى مەن باسقارمالاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى بولدى. سوندا الگى ۇلەس دەگەندى انىقتاپ الۋ ماقساتىندا اكىمگە مىناداي سۇراق قويىلدى: كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسشىلارى، ينجەنەر-تەحنيك قىزمەتكەرلەرى، بىلايشا ايتقاندا، بارلىعى دەرلىك اكتسيونەر بولدى. ولارعا ۇلەس تيەتىنىن بىلەمىز، ال مىنا بىزدەر، جۋرناليستەرگە بىردەڭە تيە مە؟

وبلىس اكىمى الگى سۇراقتى مۇقيات الدىندا جاتقان قاعازعا جازىپ الىپ جاتتى. سوسىن: «ەشكىم دە قۇر قالمايدى، سىزدەرگە 10 پايىز كولەمىندە ۇلەس تيەدى»، — دەپ جاۋاپ بەردى. بىراق ول نەنىڭ ۇلەسى، ونى كىم بەرەدى جانە بۇل اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلە قاشان جۇزەگە اسادى — اكىم بۇل جاعىنا جولامادى.

سودان بەرى قانشاما جىل ءوتتى دەسەڭىزشى! بىلەتىنىم سول — وسىنداي ءبىر الاڭ-قۇلاڭ ءومىر سۇرگەن شاعىمىزدا، دالىرەك ايتساق، بەرىرەكتە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى (2004. 24.01) «كۋپوننان قايران بولار ما؟» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ماتەريال جاريالادى. اعا گازەت قوي، ءبىر بىلسە، وسى گازەتتىڭ جۋرناليستەرى بىلەر دەگەن ۇمىتپەن الگى ماتەريالدى وقىپ كەپ قالدىق. بۇل ءوزى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ءبىر توپ ازاماتتارىنىڭ رەداكتسياعا، انىعىندا سول كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ماجىلىسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانعان بولات ابىلوۆكە ارنايى جازىلعان ارىز-حات ەكەن…

ءبىراز ماسەلەلەردىڭ باسى قايرىلىپتى. ولاردى قىسقاشا ايتىپ وتسەك، بىلايشا بولىپ شىعادى. «سول تۇستا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا يجق-ى (ينۆەستيتسيالىق جەكەشەلەندىرۋ قورى) كۋپوندارىڭىزدى ءبىزدىڭ قورعا سالىڭىزدار. التىننان ات ءمىنىپ، كۇمىستەن قورجىن بوكتەرەسىڭدەر» دەپ جاپپاي جارياعا جار سالدى… ءدال سول كەزدە ءسىز: «ەگەر كىمدە-كىم كۋپوندارىن مەنىڭ قورىما سالسا، سول ادام بيىلدىڭ وزىندە پايدادان ۇلەس الادى»،— دەدىڭىز…

سودان بەرى باقانداي التى جىل ارتتا قالدى. سىزدەن دە، باسقالاردان دا حابار-وشار بولمادى. «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتاردىڭ» كەرى كەلىپ، اي قاراعانداي ديۆيدەند كۇتىپ وتىرعان جاعدايىمىز بار».

ال بۇل حات-ارىزدى كىمدەر جازدى دەسەك، قاراڭىز: «ومار ابدۋاليەۆ — قىزىلوردا وبلىستىق «كزىلوردينسكيە ۆەستي» گازەتىنىڭ ايماقتىق ءتىلشىسى; مەشىتباي قۇتتىقوۆ — قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن; كەڭەس ومىرزاقوۆ — ەڭبەك ارداگەرى، جۋرناليست…»، بارلىعى 8 ادام قول قويىپتى.

ول زامان قايدا، قازىر قايدا؟! ەلىمىز وركەندەپ، ەڭسەسىن كوتەردى. بايلىق كىمدى شالقىتپادى، قوس-قوس پاتەر، ءبىر وزىندە بىرنەشە كولىگى بارلار جەتىپ جاتىر. ءبىز — «اقتوبە» گازەتىنىڭ جۋرناليستەرى حالىق ءۇشىن — وقىرماندار ءۇشىن قىزمەت ەتتىك قوي ول جىلداردا. سودان ارتىق نە بايلىق كەرەك، بىلە-بىلگەن ادامعا — ول باقىت» دەگەن وي سەنى تىنىشتاندىرادى، ايتەۋىر!

تولەمىس مەڭدىعالي.

"اقتوبە" گازەتى