Qazaq baspasózining ishinde shoqtyghy biyik, orny bólek basylymnyng biri de, biregeyi  - «Týrkistan» gazeti.

Jyl jyl bederinde memleketting mýddesin qorghap, últtyng úpayyn týgendeude búl gazetting atqarghan júmysy Alashqa ayan. Árkez qalyng oqyrmanyna oy salatyn, qoghamnyng ózegine týsken ótkir materialdardy jariyalap qana qoymay, qazaq tarihyn, úly túlghalaryn týgendep elge jetkizip otyrdy. Sonday-aq, ormanday eldi qalyng oigha batyrghan qatpary qyryq qabat mәselelerdi qoghamnyng sózin ústap jýrgen azamattarmen birlese talqylap, shyghar jol izdep keledi.

Mine, bizding zamanymyzdyng «kózi, tili, hәm qúlaghy» bolyp otyrghan «Týrkistan» gazeti ózining 20 jyldyq mereytoyyn oqyrmanymen birge atap ótip jatyr.

Gazet újymyn osynau mereyli meretoylarymen Abai.kz saytynyng redaksiyasy atynan qúttyqtaymyz! Elge etken enbekteriniz jana bersin!

ABAI.KZ

Didahmet ÁShIMHANÚLY. "Týrkistan" - 20: «Zamanda» bas qosqan, «Týrkistanda» dostasqan...

«Týrkistannyn» birinshi kýninen beri osy redaksiyada qyzmet etip kele jatqan mening esime býginde ne týsedi? Joq, «ne» degennen góri «kim» degenim dúrys. Óitkeni «kimnin» artynda Adam bar. Al biz gazetti Adamdarmen shyghardyq. Shyn mәninde bas әrippen jazylatyn Adamdar! Olardyng basynda – Qaltay agham, onyng qasynda – eki Ábekem – Ábirash pen Ábilmәjin aghalar bar. Mine «ne» turaly emes, «kim» turaly әngime osydan bastalady. Biz búl Adamdarmen gazetti birge shygharyp qana qoyghanymyz joq, birge adamsha qyzmet ettik, adamdyq, kisilik degenning ne ekenin bildik, Adamdarmen adamsha qarym-qatynas jasaudy ýirendik. Býginde bireu «Týrkistannan» ne aldyng dese, men eng aldymen osyny algha tartamyn, ýlkenderden alghan ónegemdi, Adamdardan kórgen jaqsylyghymdy aitamyn!

Búl jónindegi sózimdi tura birinshi Ábekemnen – Ábirash Jәmishevten sabaqtaghym keledi. Kezinde ol kisi dýniyeden qaytqanda, jýregimning bar jyluyn bildirip «Jauapty hatshy Jәmishev» degen maqala da jazghanmyn. Óitkeni ol da maghan óz jyluyn az tókken joq edi. Búl jóninde atalghan maqalada biraz aqtarylghanym bar. Al qazir qysqa qayyrsam: 76-nyng kýzinde student meni suyqtau qabyldap, artynsha balasynday bauyryna tartqan da, 80-shi jyldyng mausymynda Sayyngha aityp, «Qazaq әdebiyetine» qyzmetke aldyrghan da, sodan 83-ting kýzine deyin dәl ózindey «qysqartu men ústartudyn» naq sheberi etip shygharghan da sol agham – sol Ábekem edi ghoy. Sosyn... 91-ding kýzinde, «Zaman-Qazaqstan» jana ashylyp jatqanda, bayaghyda «Qazaq әdebiyetinde» qayrap-qayrap qaldyryp ketken «ótkir qayshysyn» taghy da ózine shaqyrghan ghoy. «Shaqyrghannan qalma!». Ásirese, Ábekem shaqyrsa qalay qalayyn. Keldim.

Qyzmetkerlerding negizgi qúramy jasaqtalyp qoyypty. Bas redaktor – Qalaghan, Qaltay Múhamedjanov, birinshi orynbasary – Beybit Saparәli, jay orynbasary – Ábilmәjin agha Júmabaev. Jauapty hatshysy – ózimning Ábirash agham. Endi mine biz keldik: Júmagýl, Núrqasym, Sәbiyt, Abzal.

Óstip bәrimizding basymyz týgendeldi-au degende Qalagham «úly qúryltayyn» shaqyryp jibersin. Birinshi jiyn. Birinshi bas qosu. Tórde – Qalaghan, eki jaghynda – eki Ábeken. Biz olargha tik qaray almaymyz. Ýlken adamdar. Ýlken qyzmette bolghan kisiler. Anau Ábilmәjin agha «Jazushy» baspasynyng diyrektory kezinde esiginen syghalay almaytynbyz. Myna Ábirash aghagha qansha jaqyn jýrsek te, betpe-bet kelgende birtýrli mysy basyp túratyny bar. Al Qalaghannyng jóni tipti bólek. Aty anyzgha ainalghan kesek túlgha, býkil qazaqtyng Qaltayy. Al qazir sol aghanyng aldynda otyrmyz. Ne der eken? Sózin neden bas­taydy? Kýtkenimiz – әriyne, resmy sóz, basshylargha tәn juan dauys, óktem ýn. Sonda ol ne dedi deysiz ghoy. Alghashynda, rasynda kәdimgi basshy siyaqty salmaqty-aq sóilep otyr edi, biraq songhy jaghy bylay jalghasyp ketken. 

– Men ózi búghan deyin anau-mynau jornal bolmasa, esi dúrys qabyrgha gazetine redaktor bolmaghan adammyn. Sondyqtan sender gazetti oilandar, al men senderdi oilayyn... Estip otyrsyng ba, әi, Sary shal? – dep ong jaghyndaghy Ábilmәjin aghagha qulana qaraghan...

– E, estip otyrmyn ghoy. Estidim, – deydi ol kókshildeu kózi kýlimsirey týsip.

– Ói, sening qúlaghyndy! – dep Qalaghang kesekteu múrnyn bir sipap tastap, sózin әri sozghan. (Keyin bildik, Qalaghang búl Ábekenmen ylghy da oinap otyrady eken. Sonday sәtte qúrdasy ne dese de Ábekenning jyly jymiyp qana qoyatyny qanday әdemi edi, shirkin!).

– Anau týrik jaghymen jaqsy kelisimshart jasadyq, – dedi sosyn Qalaghan. – Ózimizding jeke redaksiyalyq ýiimiz, jeke shotta aqshamyz, qayqayyp minip, shalqayyp otyratyn eki-ýsh mashinamyz bolady... Aylyqtaryndy dollarmen, dorbamen alasyndar. Sender ýshin endi Týrkiyagha baru Týrgenge barudan onay. Tanertengi tamaqtaryndy Almatydan iship, týstikterindi Stambúlda jasap otyrasyndar... Tek senderge bir ótinishim – myna gazetting bir nómirin shygharyp bir-aq ketindershi.

Bәrimiz du kýldik. Aldymyzda anday aqyrghan basshy emes, kәdimgi Adam otyrghanyn sezindik. Aramyzda sabyrly qalpyn saqtaghan Ábirash agha ghana. Al «saryshal» Ábeken:

– Áy, Qaltay-ay, basymyzgha júmaq ornatatyn boldyng ghoy, – dep jyly jymiyp qoydy.

– Biraq júmaq eken dep júmysty úmytyp ketpender, – dedi Qalaghan.

–IYә, iyә, júmys isteuimiz kerek. Eng aldymen gazetti dúrys shygharuymyz kerek! – dep Ábirash agha bәrimizdi kózimen bir sholyp ótken.

Osy sәtte Ábekenning kónil kýiin mýmkin men ghana týsingen shygharmyn. Manadan beri búl kisi Qalaghandy tyndaghanday bolyp otyrghanmen, negizgi oiy gazette ekenin ishim sezgen. Sebebi, sonau 76-dan beri men biletin Ábekeng tek gazet ýshin tughanday edi. Shyndyghynda, aramyzdaghy naghyz «gazetchiyk» te sol kisi bolatyn.

Sonymen júmys bastaldy. Alghashqy kýnnen bayqaghanym: Qalaghang qabyrgha gazetin bylay qoyghanda, tura «Pravdanyn» bas redaktory bolghanday-aq eken. Gazetke neni beru kerek, qalay beru kerek, qayda baryp, kimdermen sóilesken jón, halyq neni oqyp, neni bilgisi keledi, múraghat qorlarynda qanday qúndy dýniyeler bar – bәri-bәrin bizge aityp, ne isteu kerektigin shegelep tapsyryp otyrady. Keyde «әi, mynany oqyp paydalanyndarshy» dep óz ýiinen de әldebir eski kitap, kóne jornaldardy alyp keledi. Qadymsha, jәditshe jazylghan olardy Núrqasym agha audaryp, gazetke ýzbey jariyalaydy. Mysaly, kezinde Qazanda basylghan «Shora» jurnalynan óz tarihymyzgha qatysty qanshama qúndy dýnie bergenimiz әli esimde. Al Qalaghannyng ózi maqalany biz siyaqty qalammen jazyp qinalmaydy, tikeley «diktovka» jasaydy. Ony qaghazgha basatyn qyz әreng ýlgerip otyrady. Keremeti sol, Qalaghannyng ol maqalasy til jaghynan tatausyz tógilip túrady. 

Lezdememiz óte qyzyqty ótedi. Qalaghang qaljyndap otyryp-aq nebir әdemi әngimening tiyegin aghytady. Birine kýlemiz, birine oilanamyz. Joq, kýlgennen góri oilanatyn kezimiz kóp. Qalay oilanbaysyn, keyde ómiri estimegen, bilmegen sózderdi estiymiz. Halqymyzdyng tarihyna, jalpy týrki dýniyesine qatysty qanshama tyng derek­terge qúlaq tosamyz. Telegey teniz bilim. Bilgenin qazaqtyng qarapayym sózimen-aq kestelep, órnektep, qyzyqtyryp jetkizetin súlu til. Til demekshi, ol Shyghys shayyrlary turaly qazaqsha týsindire kelip, endi bir sәtte olardyng rubailaryn parsysha, týrikshe sayray jóneledi. Auzymyzdy ashyp biz otyramyz. Taghy da til demekshi, Qalaghang til mәselesine erekshe mәn beretin. Gazettin, әdebiyettin, últtyn!

– Sózding jany bar. Ornyn tappaghan, zorlyqpen qystyrghan әr sóz jylap túrady, – deytin ol.

– Eng ókinishtisi, tildi qarapayym halyq emes, myna sender siyaqty tilshiler, oqyghan-toqyghandar býldiredi, – deytin taghy da ol.

– Publisistika – uaqyttyng tynysy, әdebiyet – sol uaqyttyng psihologiyasy. Yaky әdebiyet – adamnyn, zamannyn, qoghamnyng jan-dýniyesi. Al jan-dýniyening qúlpyn til degen kiltpen ghana ashasyn, – deytin jәne de. 

 «Sender gazetti oilandar, men senderdi oilayyn» degen sózining týp mәnisin biz keyin týsindik. Shyndyghynda ol gazetti de, bizdi de oilady. Bizdi, әriyne, kóbirek. Auyratyn ayaghyn sýirete jýrip, bizding ýi-jayymyz, túrmysymyz, ailyghymyz ben shaylyghymyz ýshin ashpaytyn esigi, kirmeytin tesigi joq edi jaryqtyqtyn. Óstip jýrip Bógenbay men Seyfullinning qiylysynan eki qabatty, otyzday bólmeli ýidi aldy redaksiyagha. Óstip jýrip bes-alty jalanayaqtyng qolyn jeke pәterge jetkizdi. Men siyaqty jayaudy «atqa» mingizdi. Búghan qosa syrttan kómek súrap keletin aghayyn-jekjat, tanys-beytanystar da jetkilikti. Solardyng ishinde әsirese shetten kelgen qandastarymyzgha degen Qalaghannyng janashyrlyghy tipten bólek-ti. Olardyng jogharygha jetkizetin, tómenge jetelep aparatyn sharuasy bir basqa, keyde tipti buhgalter Raya ekeuimizdi shaqyryp alyp:

 – Myna kisi Mongholiyadan kelipti. Qaybir jetisip jýr deysin. Shotta qansha aqsha bar? Birdeme ta­uyp bereyik te, – deytini de esimizde. Shottan shyqpaghan «dýniye» aqyry óz qaltasynan shyghatyn da kezi bolatyn. (Búghan mysaldardy búrynghy estelikterimde jazghanmyn. Sondyqtan taghy qaytalamay-aq qoyayyn).

Sol kýnderi jәne bir kózim jetkeni: Qalaghang qay bastyqtyng aldyna kirse de bir sharuasyn bitirmey shyghatyn kezi joq-ty. Sondaghy quanyshyn kórsen. Kózi kýlimdep, auzy jybyrlap shyghady aldymnan.

– Sonymen ne bitti, agha? – deymin men.

– Sonymen sol bala hannyng qyzyn alyp, múratyna jetipti, – deydi ol mәz bolyp. Týsinikti. Mәsele sheshildi degen sóz!

Birde óstip bir әkimning kabiynetinen óte kónildi shyqqan.

– Ne boldy, agha? – deymin men.

– Ói, ne bolghanyn súrama. Jeti júrttyng tilin, jeti ghalamnyng syryn biletin qasqa eken, – deydi ol. Sosyn mening qúlaghyma sybyrlap, bylay deydi:

– Tipti Abaydy da biledi eken!

– Qalay?

– Bylay. Men Abay turaly aita bas­tap edim, ol: «Oy, Qalagha-ay, Abaydy kim bilmeydi. Ol taqpaq jazatyn adam emes pe!» – degeni ghoy.

Áyteuir, Qalaghang ne aitsa da sonyn kýlkimen bitiredi. Qaydaghy joq sózdi qaydan tabatynyn da bilmeysin. Qaranyz. Almatyda, besinshi qabattaghy bir ministrding kabiynetine kóterilip kelemiz. Jayaumyz. Eki attap bir demalamyz. Basqysh tik. Kóterilu mún. Qalaghang jogharygha qarap:

– Shanyraqtan etting iyisin sezse, soqyr mysyq soghan sekiredi. Jýr, Didahmet, jýr! – dep qoyady.

Qalaghang qaljyng aitqanda, mynau ýlken, mynau kishi, al mynau mening qyzmetkerim demeydi. Kirgen jerinde kimdi bolsyn kýlkige kómip kete barady. Áytpese bylay dey me ol. Meni Preziydentting baspasóz qyzmetine qosyp Germaniyagha úshyryp jiberedi de, erteninde tilshiler bólmesine kirip:

– Sender radiodan myna habardy estidinder me? – deydi ýlken bir janalyq aitatynday bolyp.

– Ne turaly? Qanday? – dep qyz-jigitter eleng ete qalady. 

– Keshe Germaniya kansleri Gelimut Koli bizding Didahmetti qabyldapty. Al býgin Núrekenmen kezdesedi eken, – deydi.

Jә, boldy! Jalpy, óz basym Qalaghannyng qaljyndaryn kóp aitudy qalamaymyn. Tere bersem, mening kýndelikterimde búl turaly bir kitapqa jeterlik dýnie bar. Biraq tergim kelmeydi, sebebi Qalaghamnyng qaljyndaryn aitqan sayyn onyng adamdyq túlghasy, adamgershilik qasiyetteri tasada qalyp qoyatynday kórinedi. Al janynda segiz jyl jýrgen men ýshin bәrinen de osy qymbat. Úrpaqqa tәrbiye, ónege ýshin de osy kerek. Al shyn mәninde jaqsylyghyn jan-jaqqa shashyp jýretin, jýrek jyluyn jaqyngha da jatqa da ayamaytyn, ózinen búryn ózgeni oilaytyn, bar qazaqty bir qazaqtay kóretin múnday adam siyrek tuatyn shyghar. Aytsaq, aldymen osyny aitayyq. Shýkirshilik, aityp ta jýrmiz.

Búl jaghynan men әsirese Kólbaygha rizamyn. Adyrbekúlyna. Redaksiyamyzdyng sonau «Zaman»-nan bergi qyzmetkeri. Bәrin kórgen, bәrin oigha týigen. Endi solaryn mórdey etip qaghazgha týsirip jýr. Onyng Qaltay Múhamedjan, Ábilmәjin Júmabay, Núrqasym Qazybek turaly jazghandaryn da maqala emes, jyr dese bolghanday. Jýrekti terbeytin, kónildi qozghaytyn jyr. Al adam taghdyry, zaman zary jayynda jazghandary jәne bir tóbe. Olardyng qay-qaysysy da býgin oqyp, erteng úmytylatyn dýnie emes. Tek songhy Ázimbay Lekerov pen Lavrentiy Beriya turaly maqalalarynda qanshama shyndyqtyng beti ashylghanyn bilesizder me! Bilmesenizder, oqynyzdar! Osy Kólbaygha jasaghan bizding bir qiyanatymyzdy da jasyrmaymyn. Ol – úzaq jyl ony osy gazetimizge jauapty hatshy etu. Kez kelgen redaksiyada búl júmystan auyr júmys joq. Búny men «Jauapty hatshy Jәmishevte» jerine jetkize aitqanmyn. Ras, jauapty hatshy bolyp jýrip birdeme jazugha bolar, biraq kósilip, esilip jazuyng eki talay. Búghan Jәmishevting qoly kelgenmen, Kólbaydyng әli kelmegen. Onyng kósilgeni de, esilgeni de – songhy jyldary ghana. «Jauhatshydan» qútylghan son.

...Mine, men redaksiyada otyrmyn. Bayaghy «Týrkistanda». Bayaghy orynbasarmyn. Joq, men birinshi orynbasar da bolghanmyn. Ol kezde Janabek – jay orynbasar. Qazir birinshi. Eshtene joq, Putin – Medvedev siyaqty bir-birimizge qyzmetti kezek berip otyra beremiz... Áne, bayaghy Aynash, bayaghy Kólbay. Kózge ystyq eskikózder. Sonau kýnderdegi qayran aghalarymnyng qazir múnda biri joq. Biraq olardan miras bop qalghan bir jylylyq bar. Ol – men bastyqpyn, sen qyzmetkersing demeytin, ýlkeni de, kishisi de әzil-qaljynsyz jýrmeytin, bir-birine jaqsylyq pen janashyrlyqtan basqany bilmeytin – adamdyq qasiyet. Kórgendi degen sóz osynday da eske týsedi. Búl jaghynan qazirgi «týrkistandyqtardyn» kórgeni bar. Keshegi Aghalardan! Alyptardan! Sonyng biri... jo-joq, aitpaymyn. Ol ózin qoyyp gazeti turaly bir jyly sóz aitsang únatpay qalady. Maqtasaq, anau qyzdardy maqtayyq. «Týrkistandy» «Týrkistan» etip otyrghan tórt-bes qyz degendi moyyndayyq. Áne, kezinde biz bara almaghan shet elderde solar jýr kók tudy jelbiretip. Mine, bizding tisimiz batpaghan talaylardyng shanyn qaghady olar búrqyratyp. Qazaq dese – qanyn, últ dese – janyn beruge de dayar – solar. Olardy bireuler qasqyr deydi. Qasqyr ózimen ketsin, bizding qyzdar – redaksiyada Qyz Jibek, syrtta – shetinen Túmar hanym ghoy.

Solay! «Týrkistan» degen osynday gazet, aghayyn!

Abai.kz