Songhy uaqyttarda Ukraina, Armeniya, Gruziyada oryn alghan jәittar Resey men TMD elderi arasyndaghy qatynastarda jana kezenning bastalghanyn kórsetti. Eger B.N.Elisin kezinde Resey belsendiligi tómen syrtqy sayasat ústansa, V.V.Putinning keluimen jaghday kýrt ózgerdi. Biylikke jastau kelgen preziydent ózining Reseydi әlemdik derjavagha ainaldyru niyetin jasyrmady. Aldymen manyzdy ishki mәselelerdi sheshudi maqsat etip qoydy. Halyq qoldauyna ie bolu ýshin oligarhtargha kýres ashty. Populistik sayasattyng nәtiyjesinde Putinning halyq arasyndaghy senimdilik indeksi jyldam artty. Negizi Putin búl әreketi arqyly Reseyde qalyptasyp kele jatqan «azamattyq qogham» instituttaryn qatang baqylaugha aludy maqsat etti.

Demokratiya men jariyalylyqtyng jana tarihynda Reseyding shyrqau shynyna jetken kezi Elisinning túsy edi. Elisin tipti ózining sayasatyn ashyq synaghan sayasatkerlermen de jaqsy qatynasta bolugha tyrysty. Ol sayasatkerlerdi kez-kelgen damyghan memlekettegidey oligarhiyalyq toptar qarjyladyrumen ainalysty. Elisinning túsynda onshyl kýshterding aliyansynan qúralghan sayasy alpauyttar Ýkimet mýshesi bola aldy. Egor Gaydar, general Lebedi, Boris Nemsov syndy tәuelsiz sayasatkerlerdi qoldau arqyly Reseyding alghashqy Preziydenti qoghamdyq dialogty jandandyrugha tyrysty.

Putinning biylikke kelui ishki sayasattaghy kez-kelgen aliyanstar men odaqtardy boldyrmay tastady. Elisinning jibergen eng negizgi qatesi preziydenttik biylikti shekteu maqsatynda eshtene jasamaghanynda. Tarihy salystyrma jasaytyn bolsaq Elisindi Resey imperiyasynyng tarihynda I Petrmen salystyrugha bolady. Asa  manyzdy ekonomikalyq reformalar sayasy reformalarmen úshtasyp jatty. Memleket óz damuynda jana kezenge qadam basty. El bolashaghy ýshin adamdardyng jauapkershiligi aiqyndaldy. Jergilikti atqarushy biylikting tolyqtay saylanbaly boluy eldegi ýshinshi  element – jergilikti ózin-ózi basqaru men jergilikti ziyaly qauymnyng qoghamdaghy ornyn kýsheytti.

Elisinning negizgi maqsaty tәuelsiz, derbes qogham ornatu arqyly memleketti qogham múqtajdyqtaryna júmys istetu bolsa, Putin –  iydeologiyalyq túrghydan Elisinning sayasy antipody. Putin ýshin eng manyzdy  qúndylyq – memleketting ózi. Memleket tetikterin nyghaytu ýshin Putin biylikti ortalyqtandyryp, ishki sayasatta saylaudyng rólin tómendetti. Biylik partiyasynan ózge partiyalar sayasy autsaydarlerge ainaldy. Búl qoghamdy toptastyrugha ong yqpal etkenimen, qoghamnyng ózin sayasy derbes subekti retindegi rólin tómendetti. Últtyq avtonomiyalardyng rólderi tómendetildi. Federaldy memlekette is jýzinde biylik qúrushy gubernatorlar men aimaq preziydenttari emes, Preziydent ókilderi bola bastady. Búl resmy týrde diny ekstremizmmen kýres sayasatymen úshtasty. Sheshen respublikasy óz tәuelsizdigi ýshin kýresushi el emes, qaraqshylar basqaratyn anklav dep jariyalandy. Úzaq uaqytqa sozylghan jýieli qantógis nәtiyjesinde Putin Kavkazgha baqylau ornatty. Biraq búl baqylau jergilikti últ ókilderining erkine emes, Resey qaruly kýshterining quatyna negizdeldi. Yaghni, Putinning biylikke keluimen Resey Federasiyasyndaghy demokratiyalanu instituttary keri sheginip, avtoritarlyq jýie elementteri arqyly basqarylatyn demokratiya qaghidalary engizile bastady. Búghan qosymsha osy jýieni ústap túru ýshin búryn-sondy bolmaghan dengeydegi «úly orystyq shovinizm» iydeyasy keng etek jaya bastady. Mәskeudegi «skinhedterdin» slavyan emes  últtar ókilderin úru, óltiru, kemsitu faktileri búl jaghdayda «úly reseylik shovinizm emes», «úly orystyq shovinizmdi» menzep túrghanyn kórsetedi. Reseyding iri qalalarynda tatar, bashqúrt, saha, shuash, kavkaz últtarynyng ómir sýrui qauipti qúbylysqa ainaldy.

Syrtqy sayasatta búl ýderis «Mәskeu – ýshinshi Riym» tújyrymdamasymen jalghasty. Putin ashyq týrde Reseyding negizgi sayasaty Kenester odaghyn qalpyna keltirip, Europadaghy serb syndy slavyan bauyrlaryna qoldau kórsetu ekendigin jasyrmady. Reseyding ekspansiyalyq sayasatyn jýzege asyru ýshin «kishkentay jenimpaz» soghys kerek edi. Abhaziya men Ontýstik Osetiya «izdegenge súraghan» boldy da shyqty. Kavkazdy әlsiretu, Armeniyany qoldau sayasaty jana dengeyge kóterildi. Kórshi territoriyany anneksiyalau kerek edi. Búghan Ukrainanyng Qyrymy negiz bola aldy. Býgingi kýni Resey birtindep Kenester odaghy ydyraghannan keyingi әlemdi qayta bóluge degen yntasyn jasyrmauda. Eger elder integrasiyalyq úiymdargha kirmese, Resey yqpalyna kónbese, derbes sayasat jýrgizu yntasyn kórsetse Resey kýsh qoldanudan tayynbaytyndyghyn aiqyn anghartty. TMD-daghy jana geosayasy oiyn búl aimaqtaghy Reseyding yqpal kýsheytu niyeti men ózge әlemdik derjavalardyng búghan qarsylyghynan qúralghandyghyn angharugha bolady. Tipti Shanhay Yntymaqtastyghy Úiymy shenberinde birjaqty kózqaras joq. Siriya mәselesinde ózara qoldaudyng nәtiyjesinde, resmy Mәskeu men Pekin «odaqtastyq» qatynastar qúrghanday bolyp edi. Qyrymgha qatysty Birikken Últtar Úiymynyng Qaipsizdik kenesinde Reseydi qoldaudan bas tartyp, qalys qaldy. Búl nening kórsetkishi?

Birinshi kezekte, TMD aimaghynda Qytaydyng Reseyden derbes óz mýddesi bar memleketke ainalghanynda. Shyn mәninde ótken ghasyrdyng 90-shy jyldaryna deyin býkil Ortalyq Aziya tek KSRO yqpalyndaghy aimaq bolatyn. Tәuelsiz damudyng jiyrma jyldyq tәjiriybesin bastarynan ótkergen aimaq memleketteri tek Resey aidauymen jýrmeytindigin jasyrmaydy. Ózara odaqtastyq pen Ortalyq Aziyany birge iygeru niyetinen tuyndaghan Shanhay yntymaqtastyq úiymy býgingi kýni eki memleket ambisiyalaryn da qanaghattandyra almaydy. Qytay birlestikte ekonomikalyq integrasiyanyng basym bolghandyghyn qalasa, Resey búghan jol bergisi kelmeydi. Óitkeni ekonomikalyq әleuet Pekinde basym. Búl ssenariy jýzege asqan jaghdayda Mәskeu aimaqtaghy dominantty kýsh retinde Qytaydy moyyndaugha mәjbýr.

Ekinshiden, Qytay halyq respublikasy Batys elderi tarapynan qoldanyluy mýmkin sanksiyalardan alshaqtau bolghandy qalaydy. Reseyding Batys elderinen týrli ekonomikalyq sanksiyalar alu mýmkindigi Qytay ýshin әriyne tiyimdi. Sebebi, Batyspen sauda-ekonomikalyq qatynastardy kýrdelendiru Reseydi Qytaymen jenildetilgen sauda jasauyna mәjbýrleydi. Yaghny Qytaydyng ekonomikalyq yqpaly artady. Qytay býgingi kýni – úshan-teniz tútynu naryghy. Biraq sonymen birge eng iri eksporter. Eger Qytaygha Batystan eshqanday sanksiyalar qoldanylmasa, Qytay jogharydaghy Reseydegi útysynyng tysynda, әlemdik ekonomikada óz pozisiyalaryn saqtap qalary sózsiz.

Ýshinshiden, Reseyding býgingi kýni qoldanyp otyrghan «kim bizben       birge bolmasa, sol bizge qarsy» sayasaty jәne kórshilerine kóz alartyp, doq kórsetui, Qytaydy quantatyn jәit emes. Reseyding aimaqtaghy yqpalynyng kóbengi Qytaydyng «Úly derjavalar» qataryna qosylu niyetine qayshy.

Ózge derjavalargha toqtalar bolsaq. AQSh-tyng ekonomikalyq sanksiyalar nemese jalpy sharalar qoldanuy Abhaziya men Ontýstik Osetiyadan keyin «odaqtastarynyn» arasynda bedelin qaytarudyng jalghyz joly. Abhaziya men Ontýstik Osetiyagha baylanysty qanday sheshimder qabyldansa da Resey olargha pysqyryp ta qaramady. Búl AQSh-tyng әlemdik derjava retindegi bedeline núqsan keltirgeni sózsiz.

Europa odaghy búl qaqtyghysta AQSh-ty qoldary sózsiz. Sebebi, Europa odaghynyng ózi Reseyding kórshisi ghoy. Kórshilerge qatysty Reseyding ústanyp otyrghan sayasaty «ógizge tughan kýn búzaugha da tuadynyn» kebi. Al Europa odaghy ol kepti sirә da kiygisi kelmeydi.

 Reseyge baylanysty qoldanylatyn sanksiyalar Qazaqstangha әser etedi me? Búl birinshi kezekte odaqtastardyng nege barugha dayyn ekendigimen baylanysty. Eger globaldy túrghyda Reseyding naryqqa shygharatyn tauarlarynyng qúnyn týsiru sekildi әdistermen kýresse, «әriyne» dep jauap bere alamyz. Bizding Reseymen eksporttaytyn ónimderimiz birtektes. Ol múnay, gaz, metall, qysqasha aitqanda, shiykizat. Eger AQSh Europalyq әriptesterin qúny tómendetilgen shiykizatpen qamtamasyz ete alsa, onda Reseyding negizgi tútynushysy Europa odaghy Resey shiykizatynan bas tartady. Shiykizat baghasynyng tómendeui Qazaqstangha keri yqpal etetindigi sózsiz. Valutalyq «soghys» bolyp, odaqtastar Reseyding últtyq valutasyn qúldyratar bolsa, Qazaqstan taghy da qiyndyq kóredi. Qazaqstan eksportynyng negizgi bóligi Reseyge keletindigin eskersek últtyq valutanyng devalivasiyasy ary qaray jalghasady. Búl qúldyraudy toqtatu ýshin Últtyq bank valutalyq retteu tetikterin engizuge mәjbýr bolady. Al búl degeniniz elimizding altyn qorynyng sarqyluyna alyp keledi. Qalay búrsanyz da býgingi kýngi Reseymen odaqtastyqtan Qazaqstannyng útarynan útylary kóp sekildi.

Jogharyda kóterilgen mәselelerdi qorytyndylay kelip, aitarymyz – Qazaqstan búl jaghdayda syrtqy ekonomikalyq faktorlar aitarlyqtay yqpal etpeytin, derbes ekonomikalyq jýie qúruy qajet. Ekonomikalyq mýdelesterdi de soghan qaray tandauy jón.

Abai.kz