سوڭعى ۋاقىتتاردا ۋكراينا، ارمەنيا، گرۋزيادا ورىن العان ءجايتتار رەسەي مەن تمد ەلدەرى اراسىنداعى قاتىناستاردا جاڭا كەزەڭنىڭ باستالعانىن كورسەتتى. ەگەر ب.ن.ەلتسين كەزىندە رەسەي بەلسەندىلىگى تومەن سىرتقى ساياسات ۇستانسا، ۆ.ۆ.ءپۋتيننىڭ كەلۋىمەن جاعداي كۇرت وزگەردى. بيلىككە جاستاۋ كەلگەن پرەزيدەنت ءوزىنىڭ رەسەيدى الەمدىك دەرجاۆاعا اينالدىرۋ نيەتىن جاسىرمادى. الدىمەن ماڭىزدى ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. حالىق قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن وليگارحتارعا كۇرەس اشتى. پوپۋليستىك ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ءپۋتيننىڭ حالىق اراسىنداعى سەنىمدىلىك يندەكسى جىلدام ارتتى. نەگىزى پۋتين بۇل ارەكەتى ارقىلى رەسەيدە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان «ازاماتتىق قوعام» ينستيتۋتتارىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋدى ماقسات ەتتى.

دەموكراتيا مەن جاريالىلىقتىڭ جاڭا تاريحىندا رەسەيدىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەن كەزى ەلتسيننىڭ تۇسى ەدى. ەلتسين ءتىپتى ءوزىنىڭ ساياساتىن اشىق سىناعان ساياساتكەرلەرمەن دە جاقسى قاتىناستا بولۋعا تىرىستى. ول ساياساتكەرلەردى كەز-كەلگەن دامىعان مەملەكەتتەگىدەي وليگارحيالىق توپتار قارجىلادىرۋمەن اينالىستى. ەلتسيننىڭ تۇسىندا وڭشىل كۇشتەردىڭ اليانسىنان قۇرالعان ساياسي الپاۋىتتار ۇكىمەت مۇشەسى بولا الدى. ەگور گايدار، گەنەرال لەبەد، بوريس نەمتسوۆ سىندى تاۋەلسىز ساياساتكەرلەردى قولداۋ ارقىلى رەسەيدىڭ العاشقى پرەزيدەنتى قوعامدىق ديالوگتى جانداندىرۋعا تىرىستى.

ءپۋتيننىڭ بيلىككە كەلۋى ىشكى ساياساتتاعى كەز-كەلگەن اليانستار مەن وداقتاردى بولدىرماي تاستادى. ەلتسيننىڭ جىبەرگەن ەڭ نەگىزگى قاتەسى پرەزيدەنتتىك بيلىكتى شەكتەۋ ماقساتىندا ەشتەڭە جاساماعانىندا. تاريحي سالىستىرما جاسايتىن بولساق ەلتسيندى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا ءى پەترمەن سالىستىرۋعا بولادى. اسا  ماڭىزدى ەكونوميكالىق رەفورمالار ساياسي رەفورمالارمەن ۇشتاسىپ جاتتى. مەملەكەت ءوز دامۋىندا جاڭا كەزەڭگە قادام باستى. ەل بولاشاعى ءۇشىن ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ايقىندالدى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ تولىقتاي سايلانبالى بولۋى ەلدەگى ءۇشىنشى  ەلەمەنت – جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەن جەرگىلىكتى زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى ورنىن كۇشەيتتى.

ەلتسيننىڭ نەگىزگى ماقساتى تاۋەلسىز، دەربەس قوعام ورناتۋ ارقىلى مەملەكەتتى قوعام مۇقتاجدىقتارىنا جۇمىس ىستەتۋ بولسا، پۋتين –  يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەلتسيننىڭ ساياسي انتيپودى. پۋتين ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى  قۇندىلىق – مەملەكەتتىڭ ءوزى. مەملەكەت تەتىكتەرىن نىعايتۋ ءۇشىن پۋتين بيلىكتى ورتالىقتاندىرىپ، ىشكى ساياساتتا سايلاۋدىڭ ءرولىن تومەندەتتى. بيلىك پارتياسىنان وزگە پارتيالار ساياسي اۋتسايدارلەرگە اينالدى. بۇل قوعامدى توپتاستىرۋعا وڭ ىقپال ەتكەنىمەن، قوعامنىڭ ءوزىن ساياسي دەربەس سۋبەكتى رەتىندەگى ءرولىن تومەندەتتى. ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ رولدەرى تومەندەتىلدى. فەدەرالدى مەملەكەتتە ءىس جۇزىندە بيلىك قۇرۋشى گۋبەرناتورلار مەن ايماق پرەزيدەنتتارى ەمەس، پرەزيدەنت وكىلدەرى بولا باستادى. بۇل رەسمي تۇردە ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەس ساياساتىمەن ۇشتاستى. شەشەن رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋشى ەل ەمەس، قاراقشىلار باسقاراتىن انكلاۆ دەپ جاريالاندى. ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان جۇيەلى قانتوگىس ناتيجەسىندە پۋتين كاۆكازعا باقىلاۋ ورناتتى. بىراق بۇل باقىلاۋ جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەركىنە ەمەس، رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۋاتىنا نەگىزدەلدى. ياعني، ءپۋتيننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن رەسەي فەدەراتسياسىنداعى دەموكراتيالانۋ ينستيتۋتتارى كەرى شەگىنىپ، اۆتوريتارلىق جۇيە ەلەمەنتتەرى ارقىلى باسقارىلاتىن دەموكراتيا قاعيدالارى ەنگىزىلە باستادى. بۇعان قوسىمشا وسى جۇيەنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدەگى «ۇلى ورىستىق شوۆينيزم» يدەياسى كەڭ ەتەك جايا باستادى. ماسكەۋدەگى «سكينحەدتەردىڭ» سلاۆيان ەمەس  ۇلتتار وكىلدەرىن ۇرۋ، ءولتىرۋ، كەمسىتۋ فاكتىلەرى بۇل جاعدايدا «ۇلى رەسەيلىك شوۆينيزم ەمەس»، «ۇلى ورىستىق ءشوۆينيزمدى» مەڭزەپ تۇرعانىن كورسەتەدى. رەسەيدىڭ ءىرى قالالارىندا تاتار، باشقۇرت، ساحا، شۋاش، كاۆكاز ۇلتتارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى قاۋىپتى قۇبىلىسقا اينالدى.

سىرتقى ساياساتتا بۇل ۇدەرىس «ماسكەۋ – ءۇشىنشى ريم» تۇجىرىمداماسىمەن جالعاستى. پۋتين اشىق تۇردە رەسەيدىڭ نەگىزگى ساياساتى كەڭەستەر وداعىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەۋروپاداعى سەرب سىندى سلاۆيان باۋىرلارىنا قولداۋ كورسەتۋ ەكەندىگىن جاسىرمادى. رەسەيدىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «كىشكەنتاي جەڭىمپاز» سوعىس كەرەك ەدى. ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيا «ىزدەگەنگە سۇراعان» بولدى دا شىقتى. كاۆكازدى السىرەتۋ، ارمەنيانى قولداۋ ساياساتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. كورشى تەرريتوريانى اننەكسيالاۋ كەرەك ەدى. بۇعان ۋكراينانىڭ قىرىمى نەگىز بولا الدى. بۇگىنگى كۇنى رەسەي بىرتىندەپ كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى الەمدى قايتا بولۋگە دەگەن ىنتاسىن جاسىرماۋدا. ەگەر ەلدەر ينتەگراتسيالىق ۇيىمدارعا كىرمەسە، رەسەي ىقپالىنا كونبەسە، دەربەس ساياسات جۇرگىزۋ ىنتاسىن كورسەتسە رەسەي كۇش قولدانۋدان تايىنبايتىندىعىن ايقىن اڭعارتتى. تمد-داعى جاڭا گەوساياسي ويىن بۇل ايماقتاعى رەسەيدىڭ ىقپال كۇشەيتۋ نيەتى مەن وزگە الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ بۇعان قارسىلىعىنان قۇرالعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ءتىپتى شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى شەڭبەرىندە بىرجاقتى كوزقاراس جوق. سيريا ماسەلەسىندە ءوزارا قولداۋدىڭ ناتيجەسىندە، رەسمي ماسكەۋ مەن پەكين «وداقتاستىق» قاتىناستار قۇرعانداي بولىپ ەدى. قىرىمعا قاتىستى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاىپسىزدىك كەڭەسىندە رەسەيدى قولداۋدان باس تارتىپ، قالىس قالدى. بۇل نەنىڭ كورسەتكىشى؟

ءبىرىنشى كەزەكتە، تمد ايماعىندا قىتايدىڭ رەسەيدەن دەربەس ءوز مۇددەسى بار مەملەكەتكە اينالعانىندا. شىن مانىندە وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا دەيىن بۇكىل ورتالىق ازيا تەك كسرو ىقپالىنداعى ايماق بولاتىن. تاۋەلسىز دامۋدىڭ جيىرما جىلدىق تاجىريبەسىن باستارىنان وتكەرگەن ايماق مەملەكەتتەرى تەك رەسەي ايداۋىمەن جۇرمەيتىندىگىن جاسىرمايدى. ءوزارا وداقتاستىق پەن ورتالىق ازيانى بىرگە يگەرۋ نيەتىنەن تۋىنداعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى بۇگىنگى كۇنى ەكى مەملەكەت امبيتسيالارىن دا قاناعاتتاندىرا المايدى. قىتاي بىرلەستىكتە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ باسىم بولعاندىعىن قالاسا، رەسەي بۇعان جول بەرگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ەكونوميكالىق الەۋەت پەكيندە باسىم. بۇل ستسەناري جۇزەگە اسقان جاعدايدا ماسكەۋ ايماقتاعى دومينانتتى كۇش رەتىندە قىتايدى مويىنداۋعا ءماجبۇر.

ەكىنشىدەن، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى باتىس ەلدەرى تاراپىنان قولدانىلۋى مۇمكىن سانكتسيالاردان الشاقتاۋ بولعاندى قالايدى. رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىنەن ءتۇرلى ەكونوميكالىق سانكتسيالار الۋ مۇمكىندىگى قىتاي ءۇشىن ارينە ءتيىمدى. سەبەبى، باتىسپەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى كۇردەلەندىرۋ رەسەيدى قىتايمەن جەڭىلدەتىلگەن ساۋدا جاساۋىنا ماجبۇرلەيدى. ياعني قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ارتادى. قىتاي بۇگىنگى كۇنى – ۇشان-تەڭىز تۇتىنۋ نارىعى. بىراق سونىمەن بىرگە ەڭ ءىرى ەكسپورتەر. ەگەر قىتايعا باتىستان ەشقانداي سانكتسيالار قولدانىلماسا، قىتاي جوعارىداعى رەسەيدەگى ۇتىسىنىڭ تىسىندا، الەمدىك ەكونوميكادا ءوز پوزيتسيالارىن ساقتاپ قالارى ءسوزسىز.

ۇشىنشىدەن، رەسەيدىڭ بۇگىنگى كۇنى قولدانىپ وتىرعان «كىم بىزبەن       بىرگە بولماسا، سول بىزگە قارسى» ساياساتى جانە كورشىلەرىنە كوز الارتىپ، دوق كورسەتۋى، قىتايدى قۋانتاتىن ءجايت ەمەس. رەسەيدىڭ ايماقتاعى ىقپالىنىڭ كوبەيۋى قىتايدىڭ «ۇلى دەرجاۆالار» قاتارىنا قوسىلۋ نيەتىنە قايشى.

وزگە دەرجاۆالارعا توقتالار بولساق. اقش-تىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالار نەمەسە جالپى شارالار قولدانۋى ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيادان كەيىن «وداقتاستارىنىڭ» اراسىندا بەدەلىن قايتارۋدىڭ جالعىز جولى. ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتياعا بايلانىستى قانداي شەشىمدەر قابىلدانسا دا رەسەي ولارعا پىسقىرىپ تا قارامادى. بۇل اقش-تىڭ الەمدىك دەرجاۆا رەتىندەگى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەنى ءسوزسىز.

ەۋروپا وداعى بۇل قاقتىعىستا اقش-تى قولدارى ءسوزسىز. سەبەبى، ەۋروپا وداعىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ كورشىسى عوي. كورشىلەرگە قاتىستى رەسەيدىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋادىنىڭ» كەبى. ال ەۋروپا وداعى ول كەپتى ءسىرا دا كيگىسى كەلمەيدى.

 رەسەيگە بايلانىستى قولدانىلاتىن سانكتسيالار قازاقستانعا اسەر ەتەدى مە؟ بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە وداقتاستاردىڭ نەگە بارۋعا دايىن ەكەندىگىمەن بايلانىستى. ەگەر گلوبالدى تۇرعىدا رەسەيدىڭ نارىققا شىعاراتىن تاۋارلارىنىڭ قۇنىن ءتۇسىرۋ سەكىلدى ادىستەرمەن كۇرەسسە، «ارينە» دەپ جاۋاپ بەرە الامىز. ءبىزدىڭ رەسەيمەن ەكسپورتتايتىن ونىمدەرىمىز بىرتەكتەس. ول مۇناي، گاز، مەتالل، قىسقاشا ايتقاندا، شيكىزات. ەگەر اقش ەۋروپالىق ارىپتەستەرىن قۇنى تومەندەتىلگەن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتە السا، وندا رەسەيدىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى ەۋروپا وداعى رەسەي شيكىزاتىنان باس تارتادى. شيكىزات باعاسىنىڭ تومەندەۋى قازاقستانعا كەرى ىقپال ەتەتىندىگى ءسوزسىز. ۆاليۋتالىق «سوعىس» بولىپ، وداقتاستار رەسەيدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن قۇلدىراتار بولسا، قازاقستان تاعى دا قيىندىق كورەدى. قازاقستان ەكسپورتىنىڭ نەگىزگى بولىگى رەسەيگە كەلەتىندىگىن ەسكەرسەك ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ دەۆالۆاتسياسى ارى قاراي جالعاسادى. بۇل قۇلدىراۋدى توقتاتۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانك ۆاليۋتالىق رەتتەۋ تەتىكتەرىن ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولادى. ال بۇل دەگەنىڭىز ەلىمىزدىڭ التىن قورىنىڭ سارقىلۋىنا الىپ كەلەدى. قالاي بۇرساڭىز دا بۇگىنگى كۇنگى رەسەيمەن وداقتاستىقتان قازاقستاننىڭ ۇتارىنان ۇتىلارى كوپ سەكىلدى.

جوعارىدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى قورىتىندىلاي كەلىپ، ايتارىمىز – قازاقستان بۇل جاعدايدا سىرتقى ەكونوميكالىق فاكتورلار ايتارلىقتاي ىقپال ەتپەيتىن، دەربەس ەكونوميكالىق جۇيە قۇرۋى قاجەت. ەكونوميكالىق مۇدەلەستەردى دە سوعان قاراي تاڭداۋى ءجون.

Abai.kz