Songhy kezende Ukrainada beleng alghan sayasy daghdarys birinshi kezekte últtyq memleketti qúrumen baylanysty prosess.  Sovetter odaghy ydyraghan tústa, Ukraina Europa odaghyna úmtylys tanytpastan búryn ózine ýirenshikti Resey orbitasynyng túsynda saqtalyp qalugha ynta bildirdi. Degenmen últtyq sana men shyn mәnindegi tәuelsiz memlkettilik iydeyasy uaqyt óte kele basymdyq tanyta bastady. Múnyng sebepteri de saldary da kýrdeli. Búl maqala shenberinde biz Qyrymnyng taghdyry men Qyrymda oryn alghan sayasy mәselening geosayasatqa yqpalyna toqtalsaq degen maqsat qoyyp otyrmyz.

         Qyrym ejelden әlemdegi eng manyzdy strategiyalyq týiindi aimaqtardyng biri. Altyn orda memleketi ydyraghannan keyin Noghayly memleketi men Qyrym handyghy onyng ruhany izbasary retinde damydy. Týrki halyqtaryna geostrategiyalyq basymdyq berip otyrdy. Keyingi kezeninde Osman imperiyasynyng bir bóligi retinde Úly imperiyanyng Qara tenizdegi strategiyalyq mýddelerin qorghap, aimaqtaghy eng yqpaldy kýsh retinde qalyptasty. Tipti Petr I Azau tenizine jasaghan joryghynda jenilis tabuynyng ózi quatty Qyrym memleketimen baylanysty boldy. Biraq kez-kelgen Týrki memleketi sekildi Qyrym handyghynyng týbine  memleketting ishindegi alauyzdyq jetti. Reseyding Qyrym týbegin basyp alyp Qara tenizge yqpal jýrgizuge degen niyeti ishki sayasy daghdarysqa úlasyp, Qyrym handyghynyng Resey imperiyasynyng qúramyna kiruine yqpal etti. Negizi jogharyda aitylghan eki memleket Noghay ordasy men Qyrym handyghyna baylanysty Resey imperiyasynyng erekshe pozisiyasy bolghandyghy jәne bar ekendigi angharylady. Resey ózining tarihy jadynda osy eki memleketti Altyn ordanyng izbasary jәne tiyisinshe mirasqory retinde qabyldaghandyghy angharylady. Noghay ordasyn ala salysymen Altyn ordanyng astanasy bolghan Sarayshyq qalasyn órtep jiberui, Qyrymdy alghan tústa jana biylik ortalyghyn Baqshasaraydan Sevastopolige auystyru iydeyasy da osy eki úlystyng memlekettigin úmyttyru niyetin bildiredi. Búl psihologiyalyq kompleks úlyreseylik shovinizmmen qosyla otyryp, Qyrymdy ózge egemendi memleketting qúramynda qaldyra qongy ekitalay edi. Bertin kele  Sovetter odaghynyng qúramyndaghy Resey Qyrymdy Ukrainagha syilaghanymen Mәskeu búl aimaqty jiti nazarynan shygharghan emes.

         Ukrainadaghy dau bastala salysymen Reseyding Qyrymdy ózine qosyp alugha degen niyeti aiqyn sezile bastady. Búghan negiz de joq emes edi.

         Birinshiden, Reseyding Qara tenizdegi әskeriy-teniz flotynyng negizgi bazasy Qyrymda ornalasqan. Yaghny búl aimaqtyng resmy Mәskeuden tәuelsiz bir ortalyqqa baghynu ssenarii eshqashan Resey federasiyasynyng josparyna kirmegen.

         Ekinshiden, Ukraina sekildi ózine aghayyn memleketting territoriyasyn anneksiyalau arqyly Resey ózining kórshilerin ózining ómirlik qajettilikter aimaghyna jatqyzatyndyghyn kórsetti. Yaghni, ózining manynda Reseyden derbes, Reseymen kelisilmegen sayasat jýrgizetin memleketting boluy soltýstiktegi kórshimizding josparyna kirmeydi. Al búl oryn alghan jaghdayda «otandastar» mýddesin qorghau niyetimen Resey kýsh qoldanudan tayynbaytyndyghyn kórsetti.

         Ýshinshiden, Putinning biylikte qaluyna jәne jeke biyligining nyghangyna yqpal etetin faktor «kýshti liyderge arqa sýieytin, kýshti memleket» iydeyasy ekendigi aiqyn. Reseydegi demokratiyalyq qúndylyqtar men ýderisterding toqtatyluy qogham tarapynan narazylyq tudyrmay jatqan joq. Búghan jazda Mәskeudi dýrliktirgen Bolotnyy oqighalary mysal bola alady. Biylik óz atynan búl әreketterdi toqtatu ýshin iydeologiyalardyng ishindegi eng qarapayym әri tiyimdi qúral úlyreseylik shovinizmge bet búruy ishki mәselelerden nazardy syrtqa audaratyndyghy sózsiz.

         Tórtinshiden, Putin Reseyding tarihynda jer jinaushy patsha retinde qalghysy keletindigi sózsiz. Búl tarihy tanymdaghy eng kýrdeli әri dauly mәsele túlghanyng tarihtaghy ornyn qayta qaraugha yqpal etedi. Áytpese, eshqashan orystyng jeri bolyp eseptelmegen aimaqty, «Reseyge qaytty» deuding ózi ýlken әbestik emes pe?

Eng qyzyghy – Qyrymnyng taghdyryn sheshuge qyrym tatarlarynyng  jetkilikti dәrejede  qatyspaghandyghy. Qyrymdaghy tatar diasporasynyng oiy eshqashan bir memleketting qúramynan shyghyp, ekinshi memleketting qúramyna kiruden túrmasy beseneden belgili. Liyberaldy Kiyevti qatal Mәskeuge auystyru iydeyasy tatarlar tarapynan eshqanday qoldaugha ie bolghan joq, qayta qarsylyq tughyzdy. Degenmen, búl dauys eskerusiz qaldy. Shyn mәninde Qyrym tatarlarynyng oiy – әzirge Ukraina qúramynda qalyp avtonomiyanyng shegin mýmkindiginshe keneytu. Uaqyt óte kele tenizding arghy jaghyndaghy Týrkiyagha jәne ózge de týrkitildes memleketterge arqa sýiey otyryp, óz memlekettigine qol jetkizu bolghandyghy aiqyn. Qyrymdy Ukrainanyng qúramynda qaldyru ýshin resmy Ankara múnday әreketke baryp ta ýlgerdi. Týrik respublikasynyng syrtqy ister ministri Mәskeuge kelip Ukrainadaghy kez-kelgen territoriyalyq ózgeristerge qarsy ekendigin mәlimdedi. Qazaqstan Preziydenti N.Á. Nazarbaev ta Resey tarapynan Qyrymgha әsker kirgizbeuin ótinip, Resey preziydentine telefon shaluy búl ssenariydi mýmkin qylghanday edi. Biraq, Resey búl pikrmen kelispedi. Osylaysha Qyrym tatarlary óz memlekettigin qúru mýmkindiginen airylyp qaldy.

Qyrymnyng Resey qúramyna kirgeninen útylghan jalghyz qyrym tatarlary emes. Qyrymdy qúramyna qabyldaudan eng kóp útylghan Reseyding ózi.

Birinshiden, Qyrymdy óz qúramyna kirgizu arqyly Resey býkil Ukrainadan airyldy. Ukrainadaghy alghashqy týrli-týsti tónkeristen keyin biylikke kelgen Yushenkogha qarsy sayasattyng nәtiyjesinde Resey óz jaqtasy bolyp tabylatyn Yanukovichti biylikke әkeldi.  Endi búdan bylay   onday jaghdaydyng qaytalanuy mýmkin emes. Eshqashan eshbir últ óz territoriyasynyng bir bóligin anneksiyalaghan memleketpen jaqsy qatynas qúrudy ózining negizgi maqsaty etip qoyghan sayasatkerdi qoldamasy ayan. Búdan basqa Qyrym ylghy elektoraldy túrghydan Reseydi jaqtaushy partiyalargha dauys beretin aimaq bolatyn. Býgingi kýni búl aimaq túrghyndary ukrainalyq sayasy arenadan ketip qaldy. Yaghni, shyn mәninde reseyshil sayasatkerlerge dauys beretin elektorat azaydy.

Ekinshiden, Resey  Sovettik odaq ydyraghannan keyin alghash ret ózge memleketting territoriyasyna qol súghyp, shyn mәninde anneksiyalady. Turasyn aitqanda, әlemdik arenada әlsizderdi qoldaushy, әdilet sýigish Reseyding búl әreketi kórshimizding ghalamdyq dengeydegi bedeline núqsan keltirdi. Ontýstik Osetiya men Abhaziyada Resey búl memleketterding tәuelsizdigi ýshin qorghaushy el retinde kóringisi keldi. Yaghni, «әdiletsiz» Saakashviliyden osy eki memleketti qútqaryp qaldy. Al Qyrym jaghdayynda Resey Qyrym tәuelsizdigi ýshin kýresker bola almasy anyq. Sebebi: Qyrym tәuelsizdigin alghan joq, Reseyding qúramdas bóligine ainaldy. Tipti, resmy Kremliding ózi múny bayaghy imperiyanyng jerin qalpyna keltiru dep qarastyratyndyghyn jasyrmady.

Ýshinshiden, Resey Qyrymdaghy әreketteri arqyly kórshilerining kóniline ýrey úyalatty. Sebebi: kez-kelgen kórshi memleketting derbes, tәuelsiz sayasat jýrgizuge degen yntasy Resey tarapynan  teng dәrejeli әriptestik ornatugha degen bastamany joqqa shygharghanday boldy. Euroodaqpen assosiyasiya turaly kelisimshartqa resmy Kiyevting qol qong yntasynyng ózi Reseyding múnday qarsylyghy men sanksiyalaryna úshyrauy kez-kelgen shekaralas memleketke kýdik  oylatatyny aiqyn.

Tórtinshiden,  Resey Qyrymdy qosyp aludyng aqyrynda ekonomikalyq sanksiyalargha úshyrady. Búl – Reseyding ózine de, Reseymen tyghyz ekonomikalyq baylanysty damytugha yntasy bar elder ýshin de tiyimsiz. Áriyne, Resey ekonomikasy әlemdik ekonomikada ózindik orny bar quatty ekonomika, biraq, sanksiya qoldanushy memleketterding әleueti búdan kem emes. Sondyqtan, Reseyge degen qarsylyq, Reseyge  sanksiya jariyalaghan elder arasynda integrasiyalyq prosessterge jol ashady. Demek, búl elderding ekonomikasy ózara integrasiyalanu arqyly Reseyge baylanysty qoldanghan sanksiyalardan boluy mýmkin shyghyndardyng tәuekelin tómendetedi. Songhy uaqyttaghy Barak Obamanyng Brusselge saparynda talqylanghan eng manyzdy súraq ta osy. Eger AQSh Europanyng gazgha degen múqtajdyqtaryn jaqyn arada qamtamasyz ete alatyn bolsa, onda sanksiya Reseyge auyr tiyeri sózsiz.

Besinshiden, Reseyding Qyrymdy qosyp aluy aimaqtyq qauipsizdik turaly kelisimderdin, ony aitasyz, ekonomikalyq kelisimderding týkke túrmaytyndyghyn kórsetti. Qysqasy,  Resey óz mýddesine qayshy keletin  kez-kelgen shartty belden basatyndyghyn aiqyndady. Tipti, NATO-gha aliternativti әlem konsepsiyasyn úsynyp jýrgen Shanhay yntymaqtastyq úiymyna qatysushy memleketterding ózderi atalghan mәselede birizdilik tanyta almady.

Biraq, búl sayasy daghdarystyng eng manyzdy sabaghy – últtyq memlekettilik pen memlekettik tәuelsizdik iydeyasynyng ózektiligining jana sapagha kóterilgendigin aiqyndap berdi.

Abai.kz