RF-nyng qazirgi hali mýshkildenip, bolashaghy búlynghyrlana týskendey. Reseyding Ukrain jerine jasaghan joryghynyng kózdegeni ekonomikalyq qana emes, strategiyalyq basqaru jýiesining shenberin keneytip, imperiyalyq (otarshyl-әkimshilik) memlekettik apparatynyng bir bóligin qúru pighylynan tuyndaghan basqynshylyq qadam. 20 jyl búryn Ukraina әlemdegi ýshinshi yadrolyq derjavanyng biri bolatyn. Sovet Odaghynyng «qyrghiqabaq soghysynan» keyin búl elding iyeliginde úzaq qashyqtyqqa úshatyn 1 myng 900 yadrolyq zymyran, qysqa qashyqtyqqa atylatyn 2 myng 400  yadrolyq zymyran qalghan edi. Kiyev 1994 jyly Ukraina qauipsizdigine kepildik beretin Budapesht memorandumyna qol qoyyp, kepildigin alghan son, ol qarulardy óz erkimen Reseyge ótkizip berdi. Ol qújat boyynsha, yadrolyq qaruynan bas tartqan Ukraina egemendigi saqtalatynyna, Resey «onyng aumaqtyq birtútastyghy men sayasy tәuelsizdigine qauip tóndirmeytinine, qarsy kýsh qoldanbaytynyna» uәde bergen bolatyn. Búghan qosa Budapesht memorandumyna qol qoyghan Belarusi pen Qazaqstan da yadrolyq arsenalynan bas tartatyny turaly qoldaryn qoydy. Budapesht memorandumyn BÚÚ Qauipsizdik kenesine mýshe bes el tegis maqúldady. Biraq olardyng kelisimi Putindi toqtata alghan joq, ol Qyrymdy tartyp aldy. Resey preziydenti «Kiyev ýkimeti biylikke tónkerispen, zansyz keldi. Búl jaghdaygha memorandum jýrmeydi» degen uәj aitty.  Ókinishke oray, Budapesht memorandumy bar bolghany kepildikpen shektelip, Ukrain halqynyng qauipsizdigin, territoriyasynyng tútastyghyn qamtamasyz ete almady. Qyrymnyng qanshama jerden avtonmiyalyq statusy bolsa da ol Ukrain memleketining qúramdas bir bóligi.  Jeke dara referendum jariyalay almaydy. Búl ókinish Qazaqstannyng basyna da kelmese eken dep bir Alladan tileymiz.

Endigi boljam qanday? V.Putin bastaghan basqynshylyqtan song búghan jauap retinde federasiyany qúrap otyrghan últtyq respublikalardyng sayasy belsendiligi ósedi, múnyng sony últtyq qozghalystar men úiymdardyng kóbeyuine alyp keledi. Búl adamzat damuynyng shiyelenisining qalay órbiytin AKSIOMASYNYN biri. Múny kópshilik halyq, Reseyding demokratiyalyq kýshteri týsinse de, azshylyq biylik týsingisi kelmeydi. Resey qoghamynyng demokratiyalyq sauyghu jolyna emes, kerisinshe avtoritarizm auruyna shaldyqqany degenimiz osy.

Múnyng sony kóptegen odaqtyq memleketterde liyberaldar men últshyldardyng talaptary bas kóterip, olardyng qimyly ortaq reseylik zandardyng respublikalyq zandardan basymdyghyna narazylyqtaryn bildiruine, sonday-aq jergilikti ekonomikagha baqylaudy óz qoldaryna bergen ashyq talaptaryna úlasuy mýmkin. Últtyq respublikalar ózderining Resey imperiyasynyng basqynshylyq sayasaty nәtiyjesinde tәueldi aumaqtargha ainalghanyn, ekonomikalyq bodandyqtan, shynayy bostandyqqa úmtylatyn uaqyttyng jaqyndaghanyn sezip otyr. Sayasy jaghynan tәueldi bolmau,  ekinshining shiykizat kózine ainalmau, erkin ekonomikaly últtyq memleket qúqru kimning armany emes. Tabighy zandylyq.

AQSh pen Europa Odaghy da Qyrymdaghy referendum Ukraina konstitusiyasy men halyqaralyq qúqyq normalaryna qayshy keletinin, búl shara Resey әskeriylerining qysymy men qorqytuy arqyly ótkenin eskertip, ony moyyndamaytyndaryn mәlimdedi. Kez kelgen memleketting memlekettigining eng birinshi alghyshart belgilerining biri – dýniyejýzilik qoghamdastyqqa tolyqqandy mýshe bolyp, әlem memleketterimen terezesi teng dәrejede qarym-qatynas ornata biluimen baylanysty. Resey bolsa múny ózderi ýzdi. «Jyghylghan ýstine júdyryq», ekonomikalyq, sayasy mýddelerine say keletin әlemdik memleketterding barlyghynyng eknomikalyq oqshaulauyna týsse Resey basshylary endi onysyz da qalt-qúlt etip otyrghan ishki jýieni qayta reformalaugha tyrysady. Búl týrli balama úsynys-talaptardy tughyzyp, eldegi krizisti odan ary terendetedi, qalyptasqan ishki baylanystardyng tigisining sógiluine, sayasy túraqsyzdyqtyng oryn aluyna sebepshi boldy.  Sayasy sahnada búl krizis belgileri Resey preziydenti Putin men últtyq respublikalar preziydentteri arasyndaghy qayshylyqtar negizinde kórinis bere bastaydy. Sebebi, ishki qarym-qatynasta preziydentter keybir derbestikke ie bolghanymen, halyqaralyq  diplomatiyalyq qarym-qatynasta qúqylarynyng shekteuli ekenin biledi. Osy jәne taghy da basqa óz ishindegi әleumettik tensizdikter terendey kele, onysyz da onyp túrmaghan odaqty qúrap otyrghan reseylik qazirgi respublikalar arasyndaghy ekonomikalyq baylanystyng ýziluine, últtyq dengeydegi qarsylyqtargha úlasyp kete me dep oilaymyn.

Aldaghy jyldar Resey ýshin ekonomikalyq daghdarysqa úlasuy әbden mýmkin. Múnday alghysharttar qazirding ózinde bayqaluda.  Álemdegi eng baytaq territoriyany iyelenetin kópúltty songhy alyp imperiya Resey Federsiyasynda birtútastyghy әlsiregen geosayasy jaghday qalyptasyp, onyng týpkilikti ydyrau uaqyty da jaqyndap, janazasyn shygharatyn kezeni jaqyndap kele jatqan siyaqty.  Múnday kezde irgeles el retinde óz ishimizdegi birligimizding beriktigin basa oilaghanymyz da dúrys bolar edi.

N.Qoshamanúly

 Aqtóbe qalasy

Abai.kz