رف-نىڭ قازىرگى ءحالى مۇشكىلدەنىپ، بولاشاعى بۇلىڭعىرلانا تۇسكەندەي. رەسەيدىڭ ۋكراين جەرىنە جاساعان جورىعىنىڭ كوزدەگەنى ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ستراتەگيالىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، يمپەريالىق (وتارشىل-اكىمشىلىك) مەملەكەتتىك اپپاراتىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇرۋ پيعىلىنان تۋىنداعان باسقىنشىلىق قادام. 20 جىل بۇرىن ۋكراينا الەمدەگى ءۇشىنشى يادرولىق دەرجاۆانىڭ ءبىرى بولاتىن. سوۆەت وداعىنىڭ «قىرعيقاباق سوعىسىنان» كەيىن بۇل ەلدىڭ يەلىگىندە ۇزاق قاشىقتىققا ۇشاتىن 1 مىڭ 900 يادرولىق زىمىران، قىسقا قاشىقتىققا اتىلاتىن 2 مىڭ 400  يادرولىق زىمىران قالعان ەدى. كيەۆ 1994 جىلى ۋكراينا قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن بۋداپەشت مەموراندۋمىنا قول قويىپ، كەپىلدىگىن العان سوڭ، ول قارۋلاردى ءوز ەركىمەن رەسەيگە وتكىزىپ بەردى. ول قۇجات بويىنشا، يادرولىق قارۋىنان باس تارتقان ۋكراينا ەگەمەندىگى ساقتالاتىنىنا، رەسەي «ونىڭ اۋماقتىق بىرتۇتاستىعى مەن ساياسي تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرمەيتىنىنە، قارسى كۇش قولدانبايتىنىنا» ۋادە بەرگەن بولاتىن. بۇعان قوسا بۋداپەشت مەموراندۋمىنا قول قويعان بەلارۋس پەن قازاقستان دا يادرولىق ارسەنالىنان باس تارتاتىنى تۋرالى قولدارىن قويدى. بۋداپەشت مەموراندۋمىن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە بەس ەل تەگىس ماقۇلدادى. بىراق ولاردىڭ كەلىسىمى ءپۋتيندى توقتاتا العان جوق، ول قىرىمدى تارتىپ الدى. رەسەي پرەزيدەنتى «كيەۆ ۇكىمەتى بيلىككە توڭكەرىسپەن، زاڭسىز كەلدى. بۇل جاعدايعا مەموراندۋم جۇرمەيدى» دەگەن ءۋاج ايتتى.  وكىنىشكە وراي، بۋداپەشت مەموراندۋمى بار بولعانى كەپىلدىكپەن شەكتەلىپ، ۋكراين حالقىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن، تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتە المادى. قىرىمنىڭ قانشاما جەردەن اۆتونميالىق ستاتۋسى بولسا دا ول ۋكراين مەملەكەتىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى.  جەكە دارا رەفەرەندۋم جاريالاي المايدى. بۇل وكىنىش قازاقستاننىڭ باسىنا دا كەلمەسە ەكەن دەپ ءبىر اللادان تىلەيمىز.

ەندىگى بولجام قانداي؟ ۆ.پۋتين باستاعان باسقىنشىلىقتان سوڭ بۇعان جاۋاپ رەتىندە فەدەراتسيانى قۇراپ وتىرعان ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى وسەدى، مۇنىڭ سوڭى ۇلتتىق قوزعالىستار مەن ۇيىمداردىڭ كوبەيۋىنە الىپ كەلەدى. بۇل ادامزات دامۋىنىڭ شيەلەنىسىنىڭ قالاي ءوربيتىن اكسيوماسىنىڭ ءبىرى. مۇنى كوپشىلىك حالىق، رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرى تۇسىنسە دە، ازشىلىق بيلىك تۇسىنگىسى كەلمەيدى. رەسەي قوعامىنىڭ دەموكراتيالىق ساۋىعۋ جولىنا ەمەس، كەرىسىنشە اۆتوريتاريزم اۋرۋىنا شالدىققانى دەگەنىمىز وسى.

مۇنىڭ سوڭى كوپتەگەن وداقتىق مەملەكەتتەردە ليبەرالدار مەن ۇلتشىلداردىڭ تالاپتارى باس كوتەرىپ، ولاردىڭ قيمىلى ورتاق رەسەيلىك زاڭداردىڭ رەسپۋبليكالىق زاڭداردان باسىمدىعىنا نارازىلىقتارىن بىلدىرۋىنە، سونداي-اق جەرگىلىكتى ەكونوميكاعا باقىلاۋدى ءوز قولدارىنا بەرگەن اشىق تالاپتارىنا ۇلاسۋى مۇمكىن. ۇلتتىق رەسپۋبليكالار وزدەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتى ناتيجەسىندە تاۋەلدى اۋماقتارعا اينالعانىن، ەكونوميكالىق بوداندىقتان، شىنايى بوستاندىققا ۇمتىلاتىن ۋاقىتتىڭ جاقىنداعانىن سەزىپ وتىر. ساياسي جاعىنان تاۋەلدى بولماۋ،  ەكىنشىنىڭ شيكىزات كوزىنە اينالماۋ، ەركىن ەكونوميكالى ۇلتتىق مەملەكەت قۇقرۋ كىمنىڭ ارمانى ەمەس. تابيعي زاڭدىلىق.

اقش پەن ەۋروپا وداعى دا قىرىمداعى رەفەرەندۋم ۋكراينا كونستيتۋتسياسى مەن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا قايشى كەلەتىنىن، بۇل شارا رەسەي اسكەريلەرىنىڭ قىسىمى مەن قورقىتۋى ارقىلى وتكەنىن ەسكەرتىپ، ونى مويىندامايتىندارىن مالىمدەدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى العىشارت بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىققا تولىققاندى مۇشە بولىپ، الەم مەملەكەتتەرىمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس ورناتا بىلۋىمەن بايلانىستى. رەسەي بولسا مۇنى وزدەرى ءۇزدى. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق»، ەكونوميكالىق، ساياسي مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن الەمدىك مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ ەكنوميكالىق وقشاۋلاۋىنا تۇسسە رەسەي باسشىلارى ەندى ونىسىز دا قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان ىشكى جۇيەنى قايتا رەفورمالاۋعا تىرىسادى. بۇل ءتۇرلى بالاما ۇسىنىس-تالاپتاردى تۋعىزىپ، ەلدەگى كريزيستى ودان ارى تەرەڭدەتەدى، قالىپتاسقان ىشكى بايلانىستاردىڭ تىگىسىنىڭ سوگىلۋىنە، ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپشى بولدى.  ساياسي ساحنادا بۇل كريزيس بەلگىلەرى رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين مەن ۇلتتىق رەسپۋبليكالار پرەزيدەنتتەرى اراسىنداعى قايشىلىقتار نەگىزىندە كورىنىس بەرە باستايدى. سەبەبى، ىشكى قارىم-قاتىناستا پرەزيدەنتتەر كەيبىر دەربەستىككە يە بولعانىمەن، حالىقارالىق  ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا قۇقىلارىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن بىلەدى. وسى جانە تاعى دا باسقا ءوز ىشىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەر تەرەڭدەي كەلە، ونىسىز دا وڭىپ تۇرماعان وداقتى قۇراپ وتىرعان رەسەيلىك قازىرگى رەسپۋبليكالار اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قارسىلىقتارعا ۇلاسىپ كەتە مە دەپ ويلايمىن.

الداعى جىلدار رەسەي ءۇشىن ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇلاسۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي العىشارتتار قازىردىڭ وزىندە بايقالۋدا.  الەمدەگى ەڭ بايتاق تەرريتوريانى يەلەنەتىن كوپۇلتتى سوڭعى الىپ يمپەريا رەسەي فەدەرتسياسىندا بىرتۇتاستىعى السىرەگەن گەوساياسي جاعداي قالىپتاسىپ، ونىڭ تۇپكىلىكتى ىدىراۋ ۋاقىتى دا جاقىنداپ، جانازاسىن شىعاراتىن كەزەڭى جاقىنداپ كەلە جاتقان سياقتى.  مۇنداي كەزدە ىرگەلەس ەل رەتىندە ءوز ىشىمىزدەگى بىرلىگىمىزدىڭ بەرىكتىگىن باسا ويلاعانىمىز دا دۇرىس بولار ەدى.

ن.قوشامانۇلى

 اقتوبە قالاسى

Abai.kz