Erekshe geografiyalyq dýnie ispetti Euraziya túrghyndary ne batys europalyqtargha, ne qiyr nemese ontýstik-shyghys aziattaryna úqsamaydy. Euraziyalyq halyqtarda slavyandardyng jәne túrandyqtardyng erekshelikteri aralas bolady. Osydan baryp «Shyghys-Batys» jýiesinde Qazaqstan men Reseyding orny jónindegi mәsele sheshilui kerek. Qazaqstan men Resey – Batys ta jәne Shyghys ta emes. Olar Euraziyagha jatady jәne birtútas slavyandyq-túrandyq aiyrmashylyqty bildiredi. Batys (orys) mәdeniyetinde Shyghys әuenderi, kerisinshe, Shyghys mәdeniyetinde Batys әuenderi men elementteri kezdesedi. Búl orys jәne basqa euraziyalyq mәdeniyetting úqsastyghymen, olardyng tarihy astasuymen, tipti orystardyng týriktermen, ugro-findermen, mongholdarmen tarihy dostastyq baylanystarymen dәleldenedi.

Euraziyashyldyq «kóp halyqty últ» (nemese L.N.Gumiylevting keyingi «euraziyalyq superetnos» atauyn paydalansaq) birtútas ýilesimdilik qúramyndaghy әrbir halyqtyng qúqyghy men ereksheligin moyyndaydy. Búl múrattyng negizin salushylar kóp últty euraziyalyq mәdeniyetting negizi «materialdyq baza» nemese «memleket aldynda bas iishilik» emes, eng aldymen ruhaniyat jәne ruhtyng biyiktigi boluy kerek dep týsindi. Osyghan oray «euraziya filosofiyasy», «euraziya kóp halyqty últynyng filosofiyasy» siyaqty jana termin engizu qajet siyaqty. Ómirdi ornyqtyrudyng syrtqy formasyna qaraylaushylyq pen memleket aldynda bas iishilik – búl Batystyng tandap alghan joly, ol ruhaniyatty, ózine tәn mә­­deniyet tóltumalylyghyn joq­­qa shygharady. Batysqa degen kirpiyazdyq jәne batys­tyq sentrizmdi synau Euraziya qoz­ghalysy ókilderining kommunistik Reseydi, marksizm men bolishe­vizmdi synauymen baylanys­ty boldy. Olardyng pikirinshe, Qazan tónkerisi eldi tolyghymen әlemdik órkeniyettik damu jolynan shygharyp tastap, Batystyng túiyqqa tirelgen, ruhtan ada jolyna aparyp tyghyryqqa tiredi.

Alghashqy euraziyalyqtar enbeginde Euraziya doktrinasy mәselelerining barlyq – geografiyalyq, tarihi, sayasy jәne t.b. qyrlary  sóz etilgenimen, basty baghyty týpkilikti týrde aiqyndalghan joq. «Euraziya» degen úghymnyng ózi dýdәmal jaghdayda qaldy. Ol europalyqtar ýshin Europa men Aziyagha qatysty dýniyening túrghysynan birese «ýshinshi», birese aziattyq bastamanyng basymdyghyna baylanysty olardyng sintezi boldy.

Kóp halyqtyq euraziyalyq superetnos ókilderining ózindik etnomәdeny biregeyligine jәne iydeologiyagha kereghar ruhaniyatqa erekshe mәn beretinin úmyta otyryp, euraziyashyldyq kóbine-kóp totalitarlyq iydeologiyamen tenestirildi. Euraziyashyldyq mәselesi óz ishine geografiyalyq, tarihi, әleumettik, geosayasi, etnologiyalyq, etnopsiho­logiya­lyq jaqtardy, yaghny tabighy ortamen, adamnyng qoghamdyq damuymen jәne onyng ishki ruhany әlemimen baylanysty nәrsening bәrin siniredi. «Euraziyashyldyq» degen sóz «Europa» men «Aziya­ny» biriktiredi, biraq olar filo­sofiyalyq mәni jaghynan «Batys» pen «Shyghys» degen keng jәne mazmúndy úghymdy bildiredi.

Búlardyng mәnin asha otyryp, Batys pen Shyghys ózining dýniyege qatystylyq qaghidasy, yaghny dýniyedegi kózqaras pen ómirlik-praktikalyq baghdarlamasy túrghysynan bir-birine tikeley qarama-qarsy bolyp kórinedi.

Dýniyege batystyq qatynas jәne odan tuyndaytyn negizgi iydeya adamdy qorshaghan dýniyening jetilmegendigin jәne adamnyng әleumettik qajettilikterine tolyq jauap bermeytinin aiqyn­daydy. Demek, dýnie odan әri jaqsarudy, qayta qúrudy, odan әri tolyghyraq qalyptastyrudy qajet etedi. Basqasha aitqanda, batystyq dýniyege qatynastyng basty qaghidasy – zattyq-prak­tiy­kalyq, materialdyq is-qimyl.

Onyng maqsaty – syrtqy dýniyeni ózine barynsha baghyndyru jәne ony adamnyng әleumettik iyemdenuine jәne ýstemdik etuine qaray baghyndyru.

Dýniyege shyghystyq qatynas­ty alsaq, ol qarama-qarsy negizge ayaq tireydi jәne týbirinen basqa maqsatqa baghyttalghan. Shyghys adamy ýshin әlem sheksiz, sondyqtan da ol ózining boyyna barlyghyn jinaqtaydy. Endeshe ol dýniyeni qayta qúrudy qajet etpeydi. Dýniyeni emes, adamdy, onyng sanasyn ózgertudi talap etedi. Materialdyq-tәndik qana emes, sonday-aq bir mezgilde ruh­any jandy nәrse bola tú­ryp, adam ózining fizikalyq shek­teluin jәne nәpsisin jenip shyghuy jәne taza ruh dengeyine deyin kóterilui tiyis. Sondyqtan Shyghystyng basty qaghidasy – adamnyng ózin-ózi tanuy, ózining sanasyn jetildirui bolyp tabylatyn ishki psihologiyalyq ruhany is-әreket.

Eger Batystyng úrany: «Syrtqy dýniyeni tanyp, sonyng negizinde ony qayta ózgert» dese, Shyghystyng úrany: «Ózindi ózing tanyp, sonyng negizinde sanandy qayta ózgert». Al Euraziyanyng úrany: «Izgilik jasau nemese jaqsylyqqa, jarastyqqa, parasattylyqqa úmtylu». Úly Abaydyng sózimen aitsaq: «Adam bol!», ruhani-adamgershilik jaghynan jetilgen, Shyghystyng ruhaniyaty men Batystyng ozyq tehnologiyasyn, aqyl-oyyn boyyna sinirip, ekeuin úshtastyrghan tolyqqandy adam bol!

Kóne zamannan býgingi kýnge deyingi Euraziya qúrlyghynda eng sheshushi superetnostar – slavyan jәne túran (týrki tildes) halyqtarynyng keyingi úrpaqqa qaldyrghan bay filosofiyalyq múralary bar, olardyng jiyn­tyghyn Euraziya filosofiya­sy deuge әbden bolady. Son­dyq­tan Euraziya filosofiyasynda túran­dyqtar men slavyandardyng filosofiyalyq dәstýr­leri arasyn­daghy súh­bat ýderisi óte qajet. Osynyng nәtiyjesinde Eura­ziya kontiynentinde memle­ket­aralyq, últaralyq jәne konfessiyaaralyq túraqtylyq pen qauipsizdik, endeshe eura­ziya­lyq ruhany kelisim qalyptasuda.

Qazir HH ghasyrdaghy tәjiriy­be­men bayyghan Euraziya iydeyasy onyng alghashqy damu kezenine qaraghanda da kókeykesti bolyp otyr. Býgingi kýngi jahandanu zama­nynda túraqtylyq pen qauip­sizdikti qamtamasyz etu túr­ghysynan Shyghys pen Batys­tyng jaqyndasuy Euraziya kontiynenti memleketterining dýniyege degen qatynasy men integrasiyasy ispetti asa tarihy qajettilikke ainaluda. Eger alghashqy euraziyashyldyq Resey imperiyasynyng kýireuine jauap retinde bolsa, qazirgi euraziyashyldyq KSRO-nyng ydyrauy, sonday-aq bolashaqta oryn aluy mýmkin әleumettik-sayasy kýireuge degen әser boluy mýmkin. Euraziyashyldyqty dýniyege airyqsha qatynas týrindegi mәdeniy-filosofiyalyq doktrina, adam tirshiligining әrtýrli taraptaryn ýilestiruding birden-bir tәsili bolar edi. HHI ghasyrda Euraziyalyq iydeyanyng keng de tereng mәnge ie boluy da sondyqtan. Osyghan oray Euraziyalyq filosofiya turaly jana zertteuler, ony Batys pen Shyghys mәdeniyetteri súhbaty auqymynda teoriyalyq negizdeu býgingi jahandanu zamanynyng óskeleng talaby. Batys filosofiyasy, Shyghys filosofiyasy siyaqty Euraziya filosofiyasynyng ómir sýrui zandy. Sondyqtan Euraziyalyq iydeya Euraziya qúrlyghyndaghy memleketter arasyndaghy qayshylyqtardy sheshuding birden-bir ýilesimdi formasy, sonymen qatar, kóp dengeyli integrasiyalyq prosesterding qaynar kózi, endeshe, kontiynenttik qauipsizdik pen beybitshilikti qamtamasyz etuding birden-bir qúraly.

Qazaqstan Respublikasy – eura­ziyalyq el, endeshe, oghan eura­ziyalyq iydeyasy basqa­largha qaraghanda óte jaqyn. Euraziyalyq iydeya Europa men Aziyany biriktiredi,biraq olar ózining filosofiyalyq mәni túrghysynda Batys pen Shyghys degen tereng úghymdy biriktiredi. Bizding tәuelsiz memleketimiz geografiyalyq túrghydan ghana emes, demografiyalyq jәne mәdeny túrghydan da Europa men Aziya, hristiandyq pen islamnyng tarihy әlemi aralyghynda jatyr.Euraziya kenistigi boyynsha bizding elimizde ghana slavyandar men týrkilerding is jýzindegi súhbaty arqyly ýilesimdi qatynasy, dostyghy, islam men hristiandyq arasyndaghy ruhany kelisim iske asyp otyr. Osynyng arqasynda Euraziyalyq ekonomikalyq odaq, Qazaqstan, Belarusi, Resey siyaqty ýsh memleketting Keden odaghy siyaqty aimaqtyq úiymdar qúrylyp, jahandanu prosesining ziyandy saldarlaryna tosqauyl qoyyluda. Euraziyalyq iydeya degenimiz, mәdeny әrtýrlilikting birligi. Birlik degendi kóptýrlilikting ishki ýilesimdi baylanysy, birliktegi kóptýrlilik dep týsinemiz. Son­dyqtan ony kóptýrlilikting damuy retinde týsinuge bolady.

Euraziyalyq ekonomikalyq odaq jana júmys oryndaryn ashugha, Reseymen birlesken kәsip­oryndar ashugha, óndirilgen ónim­ning sapasyn arttyrugha septigin tiygizedi. Sonymen qatar, TMD elderi arasyndaghy ózara әserge qosymsha serpilis beredi.

Qazaqstan ózining últtyq zan­daryn europalyq standarttar­gha jaqyndastyrady. Reseyge qajetti elimizding etnosaralyq jәne konfessiyalyq kelisimdi qamtamasyz etudegi tәjiriybesin eskere otyryp, Euraziya kenis­ti­ginde toleranttylyq jәne mәdeniyetaralyq súhbat mәse­leleri Qazaqstannyng da basym baghyttarynyng biri. Qazaqstan men Resey arasynda ózara bir-birimizge paydaly ister bar. Mysaly, bizge Reseyding mem­lekettik-konfessionaldyq serik­testik tәjiriybesi qyzghy­lyq­ty. Sonymen qatar, eki elge etnos­aralyq qatynastar salasynda qyzmet atqaratyn azamattyq qoghamnyng instituttarynyng ózara әseri jәne ýilesimdiligi  qúndy. Sol siyaqty Euraziyalyq yntymaqtastyqta, sonyng ishinde Qazaqstan men Resey arasyndaghy gumanitarlyq yntymaqtastyqta aimaqtyq dengeyde ghana sheshi­min tabatyn migrasiya mәse­lesi basym baghyttyng biri. Qa­zaq­stan órkeniyetti migrasiya­ny qoldaydy. Belarusi, Qazaq­stan, Resey arasyndaghy birtútas ekonomikalyq kenistikti qalyp­tastyru shenberinde kóp­te­gen mәseleler sheshilu ýstin­de. Ásirese, etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq kelisimning Qazaqstandyq modelining halyq­aralyq manyzy zor.

Euraziyashyldyq degenimiz – ol eng aldymen birlik dedik qoy. Óz maghynasy, ózining tabighaty men mәni jóninde de ol solay boluy tiyis. Euraziyalyqtar akyly men qúlqyn «jinaqtaushy» degen bir ghana sózben bildiretini jaydan-jay emes. Jinaqtaushylyq – kez kelgen adamgha, meyli ol alys nemese jaqyn bolsyn, әriyne eger ol adam tabighatyna jat bolmasa, halyqqa nemese mәdeniyetke ashyqtyq degendi bildiredi. Jinaq­taushylyq gumanizm múra­tymen, al ózining eng joghary dengeyinde jalpyadamzattyq tuysqandyqpen jәne jalpy pla­netarlyq mәdeniyetpen týiisedi.

Euraziyalyq múrat Shyghys pen Batys múrattarymen sa­lystyrghanda ózindik ereksheligi bola túra, oghan keregharlyq jasamaydy, onymen birge qatar túr. Kerisinshe, eki múratty da jandandyryp, mәdeniy-ruhany jaghynan biriktiredi. Ol dýniyeni janghyrtu bolyp tabylady jәne adamdy bir-birinen alshaqtatpaydy, kerisinshe, jaqyndatady, tolyqtyrady. Basqasha aitqanda, adamnyng materialdyq-praktikalyq is-әreketi ruhani-adamgershilik bastamasymen molyghady; óz kezeginde adamnyng ruhani-adamgershilik túrghydan damuy dýniyeden syrt boludy emes, qayta ol naqty is-әreketti, bolmysty janghyrtarlyq әreketti talap etedi. Osylaysha euraziyashyldyq ózining mәni boyynsha adamnyng dýniyege qatynasynyng erekshe týri bolyp tabylady. Ol iskerlik-gumanistik quatyna oray shekten shyghudy jenuge jeteleydi. Yaghni, Batys pen Shyghystyng shek­ten shyghushylyghyn jenu­ge, sóitip, bir jaghynan, mate­rial­dyq-praktikalyq qyz­met­­ti, ekinshi jaqtan, qúlyq­tyq-ruhany mәdeniyetti birik­tiruge baghyttaydy. Euraziya­shyl­dy qadamnyng dýniyege, jana ómir formasyna qatynasynyng ýshinshi mynjyldyq talaptaryna tolyq jauap bererlik jana tәsili.

Euraziyalyq kenistiktegi memleketaralyq qatynastar men integrasiyalyq prosesterdi alsaq, olar euraziyashyldyqtyng tabighy tereng mәnin kórsetedi. Eger Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaevtyng Euraziyalyq memleketter odaghy jónindegi naqty múraty turaly aitar bolsaq, ol sayasy nemese ja­lang syrtqary oilargha emes, Euraziya halyqtarynyng ishki tektik mәdeniyeti men qúlyqtyq bolmysynyng jaqyndyghyna, slavyandar men turandyqtardyng is jýzindegi tuystyghyna negizdelgen.

Euraziyashyldyq múraty bizding aumaqta geosayasy jәne әleu­mettik-mәdeny kenistik shen­berinde tereng integrasiyalyq prosester bastalatyn bolashaghy mol tarihtyng jana filosofiyasy róline úmtyluy mýmkin.

Adam men tabighat, tehnika men adamgershilik, islam men hristiandyq, últtyq pen jalpyadamzattyq, atlantizm men kontiynentalizm arasyndaghy tensizdik asa zor kýireuge, bar­lyq planetanyng joyyluyna aparyp soqtyruy mýmkin. Euraziyashyldyqty adamnyng dýniyege qatynasy týrindegi mәdeniy-filosofiyalyq doktrina retinde jýzege asyru osy tensizdikti jondyng basty joly, adam tirshiligining әrtýrli taraptaryn ýilestiruding tәsili bolar edi. Qazirgi kezde Qazaqstanda euraziyalyq múrattyng keng de te­reng mәnge ie boluy da sondyqtan.

Qazirgi jahandanu zamanynda eshqanday memleket óz betinshe jalghyz ómir sýre almaydy. Qazaqstan da ózining últtyq tәuelsizdigin euraziyalyq aimaqtaghy Reseymen jәne basqa eldermen kópdengeyli integrasiyagha týsu jәne ózining últtyq mýddesin saqtau arqyly ghana ornyqty damy alady. Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa kiru – búl tәuelsizdikti nyghaytu men innovasiyalyq damudyng danghyl joly. Sonymen, memlekettik tәuelsizdikti tek qana euraziyalyq integrasiyany odan әri óristetu arqyly ghana saqtaugha, nyghaytugha jәne damytugha bolady.

Ábdimәlik NYSANBAEV,

ÚGhA akademiygi.