Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet ministri A.Múhamediyúlynyng  nazaryna!

Tayauda qolyma qalamger Orynbay Janaydarovtyng 2013 jyly Almaty qalasynda «Soraba» qory shygharghan «Qazaq jerining jýz anyzy» atty qos kitaby týsti. Kitap ýsh tilde: qazaq, orys, aghylshyn tilderinde jaryq kóripti. Kólemi ýlken, kórkemsuretti, múqabasynyng ózi de erekshe bederlengen. Qos tomdyq Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi (búrynghy atauy – avtor.) Til komiytetining tapsyrysy boyynsha «Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy» ayasynda shygharylghan.

Kitapty qolgha alyp, paraqtap, qazaq jerining nebir tariyhqa toly, anyzgha toly kóz toymaytyn  suretterine qyzygha qarap, tamsana otyryp, jazushynyng enbegine rizalyghymdy bildirdim. Ýsh tildegi mәtindi de bir ózi jinastyryp, ózi jazghan boluy kerek, qosymsha avtorlar kórsetilmepti, al fototýsirilim avtorlary birshama eken. Korrektory da, tehnikalyq redaktory da bar. Paydalanylghan әdebiyetter tizimi tútas eki betti alyp jatyr. «Ering enbektengen-aq eken» dep oiladym. Búl bir jalpy júrtshylyq ýshin, onyng ishinde, әsirese ústazdar men oqushylar ýshin taptyrmas qúndy alibom-kitap boldy-au dedim. Qazaq jerine kelgen sheteldik qonaqtargha, elden jyraqta túryp jatqan qandastarymyzgha syi-kәde retinde úsynugha, eng bastysy, men siyaqty әjeler, analar ósip kele jatqan qarakóz balalaryna, nemerelerine oqyp, aityp beretindey jer-su ataularyn qamtyghan anyzdar jinaqtalghan saliqaly enbek dýniyege kelipti-au dep sýisindim. Onyng ýstine kitaptyng annotasiyasyndaghy týiindi pikirler de eleng etkizdi. «Toponimikalyq anyzdar – әu basta dәldikke negizdelgen, eldi mekenderding nemese basqa da geografiyalyq ataulardyng shyghu tegin sipattaytyn halyq auyz әdebiyetining janry. Búl anyz-әngimelerde halyqtyng túrmysy men mentaliyteti kórinis tapqan» delinipti.

Osynday irgeli enbek jazghan, ýsh tilde birdey qalam kósiltken kitap avtory kim eken degen qyzyghushylyq ta payda bolyp, internet betin sharladym. Kókshetaudyng tumasy, pedagogikalyq instituttyng týlegi, mamandyghy boyynsha orys tili men әdebiyetining múghalimi, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, birneshe kitaptardyng avtory eken.

Nege ekenin qaydam, kitaptyng andatpasyn oqyghan sәtten bastap birtýrli alandaushylyq payda boldy. Eng alghashqy joly bylay bastalypty:  «Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, jazushy, «Alash» halyqaralyq әdeby syiaqysynyn (Búdan әri - kursiv bizdiki) jәne Maghjan Júmabaev atyndaghy syiaqy laureaty, Kókshetau Gumanitarlyq ekonomikalyq Uniyversiytetinin qúrmetti professory Orynbay Janaydarovtyng «Qazaq jerining jýz anyzy» kitaby Úly Dala halqynyn bay auyz әdebiyetining anyzdarynyng ózindik bir jinaghy bolyp tabylady». Osy bir auyz sóilemde qanshama sólekettilik jatyr desenizshi. «Syilyghy» «syiaqysy» bolyp, bas әripti qajetsinbeytin sózder bas әrippen jazylyp ketken. Andatpadaghy basqa da sózderding óz mәninde qoldanylmauyn, jiberilgen emle qatelerin tilge tiyek etpedik. Eng bastysy avtor andatpa sonynda  anyzdardyng qazaq tilinde әzirlenip, orys tiline, sonan song aghylshyn tiline (orys tilindegi mәtininde) audarylghanyn (audarghan da avtordyng ózi boluy kerek) qadap aitqan eken.

Endeshe, tól tilimizde jazylghan anyzdargha kóshelik. Alghashqy әngime «Topan su jónindegi anyz jәne Qazyqúrt tauy» dep atalypty. 12-bettegi myna bir sóilemge nazar audarayyqshy. «Onyng dәleli bolyp elimizding týpkir-týpkirinde: Qyzyltauda, Bórikqazghanda, Shaqpaq-Atada, Semizbúghyda, Botayda jәne t.b. tabylghan kóne adam qonystary tabylady». Osy kursivpen belgilengen eki sózding bireuine sinonim qoldanghan dúrys bolmas pa? 15-bettegi «boyynshga», 19-bettegi «qazyqúrt» sózderindegi qatelerdi aitpaghanda, «... týie, jylqy, iriqara men qoylar aman qalghan.» degen sóilemdegi «iriqaranyn» ózi jalghyz siyr emes, týie men jylqyny da qamtyp ketpey me? (15-b.)

Sauatsyzdyng kókesi ýshinshi anyzdan atoylady. «Hundar (Ghúndar) salghan Talas (Taraz) qalasy turaly anyz» kitaptyng 22-37 betterinde berilgen. Osy anyzda stilidik, orfografiyalyq, punktuasiyalyq qatelerdi qosa alghanda 53 qate «men múndalap» túr. Sonyng negizgilerin tizbektep óteyin:

1)  «Búl jayly qytaylyq tarihshy Bani-Gu v «Hani patshalyghynyng kitaby» enbeginde...». (Osynda «v» әrpi ne ýshin kerek boldy eken?) (22-b.)

2)  «... Ortalyq Aziyanyng ýsh iri memleketterinin biri...» (Ýsh degen san esim kórsetilgen song kóptik jalghauy artyq). (22-b.)

3)  «Ol eski jauymen batyl shayqasty, biraq onyng basy jenis altarynyng orynan jenilisting kespeltek taqtasynda boldy...» (Myqty bolsan, týsinip kór!) (23-b.)

4) «... Búl qúpiya sayasaty tәnirqút ghúndary tym kesh týsingen...» (Mýmkin «sayasatty» shyghar). (23-b.)

5) «Onyng bastaghanynyng barlyghyn jana qasiretterge jeteledi» (Myqty bolsan, týsinip kór!)

6)  «...eshnәrsege qaramastan sonyna deyin azattyghy ýshin kýresu úighardy...». ( «esh nәrse» bólek jazylady, «kýresudi» dep ózimizshe oqydyq!) (24-b.)

7) «Altaydy, Tarbaghataydy qanghyghan qashqyndar Ile ózenining jaghalauyndaghy anasynan aiyrylghan botaday zarlay kelgen jәne ózderining arasyna sinisken...». (Ne týsinuge bolady?)

8) «...tәnirqút Huhanie soltýstik halqyn artyna týsudi mýlde oilamas edi...». 

9) «Qanly men ghúndardyng bir ghana odaghy Yuani-dy patshanyng elendeuge mәjbýrledi...». (27-b.)

10) «Múnda jaudy aldyn alu, qabyrghalarymen qorghanugha bolady dep týidi».

11) «Ortalyq patshalyqtyng ózine qarsy bekinis kóterin sonyng tәsilin ózine qoldanu dúrys bolar ma dep sheshken.»

12)«Qazaq halqynyng qúrylu men qazaq halqynyng biregey ózegi bolyp tabylatyn ýsh negizgi jýzderdi qúrau tarihyn osy jerlermen ajyratu mýmkin emes...». (46-b.)

13)«...qanly iyeligining shekarasynan manynan ótip Ystyq kól ózenining batys jaghalaularyna deyin jetken». («Ózenge» kýdiktenip, oryssha mәtinin qarasaq, «ozera» dep berilgen eken. Osy ispettes qate Alakólge de qatysty ketken. Taghy bir anyz «Alakól ózeni turaly anyzdar men hikayalar» dep atalady. Orys tilindegi mәtininde «ozera» yaghni, bizshe «kól.»).

«Tenizding dәmin bilu ýshin ony týgel ishu shart emes, tamshysynan-aq biluge bolady» degen qanatty sóz bar. «Qazaq jerining jýz anyzy kitabynyn» alghashqy tomynan-aq alqymnan alghan aghattyqtar aldymyzdan shyqsa da,         II tomnan kýder ýzbedik, oqyp qaradyq. Alayda ýmitimiz aqtalmady.                  II tomdaghy «Hantәniri turaly anyzdaghy» sansyz sóleket sóilemderden azdaghan mysal keltire keteyik:

1)  «Tәniri personifikasiyalanghan er qúdaydyng bastamasy, adam, halyq pen memleketting kórsetedi, ejelgi týrik mifologiyasy shyghady».        (19-b.)

2) «Polyarly júldyzgha Tәniri aspan jylqysyn jalghastyryp qoydy, júldyzdar men shoq júldyzdar, olar barlyq aspanmen jýredi».

3)  «Kýrkireu men Nayzaghay nayzaghay kezinde Tәniri qúday men adamdargha kedergi jasaytyn ziyan keltirdi».

4)  «Tәniri adam taghdyrymen iyelik etedi».

5) «Tәnirining ýlken úly Geser, onyng әkesi adamdargha әr týrli erlik jasau ýshin jiberdi». (23-b.)

22-bettegi bir abzasta «barlyghyn», «barlyq», «barlyghynda», «barlyghy» siyaqty tórt birdey jalpylau esimdigin qoldanuy avtordyng til jútandyghyn kórsetse kerek.

Nege ekeni belgisiz, tәrjimalaugha tisi batpady ma, osylay berudi ong kórdi me, «Manghystau anyzdary jәne hikayalarynda» Ibn Nadjib Bekrannyn, yakut sayahatshysynyn, T.G.Shevchenkonyng pikirleri orys tilinde berilgen. Osyndaghy «Selidjuk», «Alip-Arslan», «London Koroldik», «Baba-týkti-shashty-aziyz» sózderinde qanshama qate bar desenizshi. (29-b.)

Qos tomdyqtyng atauy anyzdar dep atalghanymen, biraz jeri mekteptegi geografiya oqulyghy siyaqty sipattau týrinde jazylghan. «Qorghaljyng turaly anyz» - búl aty ghana, zaty qanday? Mәtinning basynda qyzyl qoqiqaz turaly anyzdan bastaytyny aitylady, alayda ayaghyna deyin anyzdy taba almaysyz. «Áriyne, Qyzyl qoqiqaz (nege ekeni belgisiz, qús atauy bas әrippen jazylghan) turaly anyz-әngimeni ózimiz-aq oidan qúrastyrugha bolar edi»,- degen sóilem bar. «Ózimiz-aq oidan» degen ne sóz? Sonda qos tomdyqtaghy kóptegen anyzdar avtordyng qiyalynan tughan ba? Últtyq múranyn, anyzdyng da jekeshelengeni me sonda? Oghan osynday syldyr sipattaudan ghana túratyn nәri joq «Jyghylghan», «Qaraqiya oipaty», «Balqash kóli turaly anyzdar» mysal bola alady. Songhysynda balyq ataulary qate berilgen: bekirek, bobla. Aq Jayyqtyng qyzy retinde bizding erteden biletinimiz: bekirek – bekire, vobla – qarakóz.

Osynday qatelerge qarap, kitap әuelgide oryssha jazylyp, qazaq tiline orasholaq audaryldy ma dep oilaysyn. Mysaly, «Osy jerde Hani patshalyghynyng astanadan kelgen bunchuk tabylghan jәne Gu-jy siyaqty adamdar kóptegen jibek matalardy tapqan, onda mәtinder jazylghan...»       (37-b.)degen sóilemnen eshtene de úgha almaysyn. Al oryssha mәtininde týp-týsinikti berilgen. «V etom meste byl nayden bunchuk sarstva Hani, pribyvshiy iz stolisy, y takie ludi, kak Gu-jy nashly mnojestvo shelkovyh tkaney, na kotoryh byly zapisany teksty...». (117-b.)

Búl jerde audarmashynyng kәsiby dengeyi tómen ekendigi bayqalady. Audarmadaghy qos tilding bireuin ghana jete mengeru sheberlikke aparar jol emes. Ásirese, әlemdegi asa kórkem bay tilderding birinen sanalatyn qazaq tilining qúnaryn, sólin, shyrayyn tura sol qalpynda beru degen qiyametting qiyameti. Sondyqtan «Audarmashynyng júmysy kilemning syrtqy jaghyndaghy órnegi siyaqty»-, dep Oljas Sýleymenov tegin aitpaghan bolar.

Qos kitaptaghy stilidik qatelerden kóz sýrinedi. Avtordyng sóz qoldanysynda «men» degen jalghaulyq shylaudan basqa shylau joq siyaqty. Kitaptyng ón-boyynda osy shylau basym qoldanylady. Myna bir sóilemge ne deysiz. «Mine, mine, sadaqtardan ólimge jeteleytin atular bastaluy kerek edi, jylqylardaghy adamdar jabayy andargha jetip qalghan...» (55-b.) Basqasyn qoyghanda, osyndaghy «jylqylardaghy adamdar» degen sóz tirkesi óte óreskel, «attyly adamdar» ne «salt attylar» dese, bolmas pa edi? Sonday-aq «qarqyrap kýlgen», «әielge ókpesin qaytyryp», «atyn qamshap», «qútyldjy», «kýninide», «tasmamaqshy», «ol bar tausymen», «tiyektes túsynyn basyp ótip», «ayqalay salady», «360 әulening biri» degen siyaqty sóz qoldanysyn kitaptan oqyghanda, janyng kýizeledi. Al grammatikalyq jaghynan tórt ayaghynan birdey aqsap jatqan kitapta ýtir, syzyqsha, defiys, nýkteli ýtir, tyrnaqsha, kóp nýkte, shylau emlesi, rettik san esimning jazyluy, tól sózding tynys belgileri siyaqty tizbektelip kete beretin qatelerden kózing sýrinedi. Onyng bәrin terip kórsetu ýshin taghy bir tuyndy jazugha tura keledi. Búl jerde korrektor B.Bayghúlgha degen ókpemiz qara qazanday.

Kitapta ataqty adamdardyng esimderi de orysshalanyp ketken: K.IY.Satpaev, A.H.Margulan, Batyy t.b. Jer-su, últ ataulary da birizdilikke týsirilmegen: Kóktuma, Kokshetau nemese birese ariyler, birese ariyyalyqtar, keyde ariyalar. «Burabay turaly anyzda» Kókshetau birese birge, birese bólek jazylady. II tomdaghy «Hantәniri turaly anyzda» tau atauy birneshe týrli beriledi: Tyani-Shani, Tyan-Shvani, Tyani Shani. (19-b.) «Bayanauyl» degen jalqy esim nege ekeni belgisiz kishi әrippen jazylady. Birese Manghystau, birese Manghyshlaq; birese Amudariya, birese Ámudariya dep jazylatyn ataular kózge úrady. «Súltan-epe qorymy» degen anyzdyng bir jerinde «Súltan әpe», ekinshi jerinde «Súltan-әpe», ýshinshi jerinde «Súltan-epe» bolyp jazylady. «Kenti baba» da sonyng kebin kiygen. «Monghol» sózi key jerde «mon gol» bolyp qoldanylghan.

Osynyng bәrin sana bezbenine salsan, qazaq tili  mazaqqa ainalypty-au degen oy janyndy auyrtady. Anyz emes – jelqabyz. Biraq odan ne payda, qos kitap jarymjan bolsa da jaryqqa shyqty, júrtshylyqqa tarap ketti.

Jazushy  O.Janaydarov kitabynyng 36-betinde jazghanynday: «Búl olarda búrynnan bar dәstýr, aq paraqtyng beti bәrin kóteredi emes pe?» Avtordyng osy sózi tura Mәdeniyet ministrligining qoltyghyndaghy Til komiytetine arnalyp aitylghanday. «Olarda búrynnan bar dәstýr» dep solardy menzep túrghanday. Til týzgish mekeme qyzmetkerlerining ózderi tapsyrys bergen kitapqa sonshama selqos, sonshama  enjar qaraghany býgingi qoghamdaghy tughan tilimizding nelikten ózining  tekti túghyryna qonbay otyrghanyna aighaq bolghanday.

Sonymen, «Qazaq jerining jýz anyzy» qos tomdyghy qazaq tilining jýz qatesin arqalaghan kitapqa ainalghan eken. Jýz anyz – halqymyzdyng anyzy, jýz qate - týz qatesi emes, Siz ben bizding qatemiz.

Raushan QÚRMANGhALIYEVA.

Taldyqorghan qalasy.

Abai.kz