Shymshyqtay meni alam desen, ala ber,

Shyndaghan elim mәngilikke qala gór!...                                                                                                                         (Shynghys hannyng lebizi)

         Onyng mәngilik mekenin әlem halqy ghasyrdan-ghasyrgha almasa izdedi. Jýzdegen jyldarda әrtýrli boljamlar aityldy, anyzdar órbidi, qiyaldar qaulady. Atyn shygharghysy kelegen bәtuasyz bireuler men Ony taptym, Ol anda jerlengen, múnda jatyr eken dep dauyryqty. Biraq Ol óz júmbaghyn onayshylyqpen ashtyrmady.

IYә, solay...

Adamzat Ony auyq-auyq eske alyp, jaqsylyghy men aghattyghyn bezbendep, kóptep sóz qozghap tauysa almady, qalam tartty, әli de jazu ýstinde. Ol turaly ondaghan telehikayalar týsirilip, teatr sahnalarynda san aluan dramalar qoyylyp, myndaghan roman, hikaya, poema, ólen-jyrlar jazylyp, әuen-әuez jәne beyneleu tuyndylary, mýsindeme-keskindeme, sonday-aq sәulet keshenderi top-tobymen tuyndap jatty.

Áli de jalghasuda.

Jalghasa bereri anyq.

* * *

...Álqissa, 1227 jyl. Jazdyng sony, kýzding basy. Qayta bas kótergen Tanghút eline qol bastap baryp, tynyshtandyryp,qandy joryqtan óz ordasyna qaytpaq bolghan kýnderding birinde Shynghys han qazirgi QHR-dyng Ganisu  ólkesining Shy Sý Syaan degen jerinde dýniyeden qaytty.

(Qanday jaghdayda ajal qúshqany jayly osy kýnge deyin әrkim әrtýrli aitty, jazdy. Ol óz aldyna bólek әngime.)

«Mongholdyng qúpiya shejiresi» men basqa da kóne әdebiyetterde jazylghan derek boyynsha, Shynghys hannyng mýrdesin qazaq arbasyna artyp, óz eline qaray alyp jýredi. Arba qozghalghan kezde Sónid taypasynan shyqqan has batyrlardyng bireui Góluge jyrshy (bizdinshe Kýshik degen esim) kózining jasyn kól qylyp túryp:

Qayran da mening han IYem

Qarshygha qústyng qanaty bolyp qaghylyp,

Qazaqy arbanyng jýgi bolyp tanylyp,

Ketkening be, el-júrtyndy zar qylyp- dep bastalatyn úzaq joqtau-tolghauyn aitady.

         Jolda orman-toghaysyz, taqyr bir belegirge kelgende, jauyn-shashynsyz qúrghaq jerde arbanyng artqy eki dóngelegi jerge kirip ketip, alyp jýrgen adamdar shyghara almay әbigerge týsedi. Kýshteyin dese jerge batqan arba synady, asyqpay alyp jýruge mýrdeni jetkizu isi uaqytynan keshigedi. Sonda qolbasshylarynyng bireui Kók tәnirine jalbarynyp dúgha oqidy:

...Tútas elin, mongholyn,

Tuma balan, hanymyn,

Tuysy bir aghayyn,

Tughan Deluin-Boldyghyn,

Tym úzaqta qalyp túr.

Ker aighyrdyng kekili,

Kere istegen jalauyn,

Kerney-syrnay úranyn,

Kerlen, Hódó aralyn,

Kil shalghayda qalyp túr.

Aqtyq deming bitse de,

Asyl tughan aq dene,

Alyp, qorghap barayyn.

Bórtkeljindey hanymgha,

Býkil dýiim halqyna,

Baqyl etip bereyin.

***

Arbany qayyrlatqan búl jer «Altyn gandiyr» («Altyn múnara») dep atalatyn. Búl belegir ýstine Shynghys han osy joly Tanghútqa qaray joryq jasap bara jatqanda, on alty órmeli, saby pil sýieginen jasalyp, altynmen birneshe qatar bileziktelip, alaqany kýmispen qaptalyp shashaqtalghan qamshysyn abaysyz týsirip alyp bir kýn ayaldaghany bar edi.

         Arba túryp qaluyn yrymdaghan mongholdar osy jerge segiz Aq Orda ýy tikkizip, qaghannyng kiygen kiyimi men ýy jabdyghynyng keybirin osynda kómip, jerleu rәsimin ótkizip, segiz ýy ordany úranhay myndyghyna kýzettirip ketken. Shynghys hannyng aruaghyn qúrmettep, ol jerde dayashylyq kórsetip túruy ýshin jeti otog (ru, taypa) júrtty әdeyi bólip qonystandyrghan. Aqyry dóngelekti jerden shygharyp alyp, qaghannyng tabyty tiyelgen qazaq arba batyr sarbazdardyng qoshauynda ata júrqa bet týzegen. Búl jol onay bolmaghan desedi. Rashid ad-Dinning aituynsha, tabyt tiyegen keruenge jolay kezdeysoq kezikken talay myng adamnyng basy alynyp otyrghan. Óitkeni qaghan ólimining qúpiyasy býkil derjava boyynsha múqiyata saqtalugha tiyis bolghan. Sol mýrde artqan arba ýsh kýn ayaldaghan jer býgingi ishki Mongholiyanyng (QHR) Zýýn hoshuun (Sol qol qosyny) audanynyng Ejen qora degen jeri. Qazirde QHR-nyng ýkimeti sol jerge kiyiz ýy arhiytekturusymen zamanauy sәndi ghimarattaryn túrghyzyp, әlem turisterining yntasyn әldeqashan jaulaghan.

***

         Shynghys hannyng ólgenini qúpiyalap, onyng ómirden ketkenin bir jyldan keyin resmy týrde biraq jariyalaghan. Úly qaghan ómirden ketkenimen onyng isin úrpaqtary orta jolda tastamady. Tarih tegershgiining jyldamdyghyna ýlken ózgerister jalghasyn tauyp jasala berdi. Úldary Ógedey men Toluy, nemereleri Kýiik, Mónke, Batyilar birinen-biri asyp tughan kókjaldar edi. Olar Shynghys hannyng oryndaugha ýlgermey ketken oilaryn oryn-onyna qoydy.

Jyldar ótti, biraq uaqyt toqtap túryp qalghan joq, óz yrghaghynan janylmay úly qaghan bastap bergen is neshe ghasyrgha úlasyp jalghasyn taup jatty. Shynghys hannyng qandy da shandy joryghynyng nәtiyjesi men qorytyndysy, zardaby men saldary turaly býginde kәri tarih әlemning әr týkpirinde әrtýrli baghasyn berude.

         Qúbylay zamanynda tabanyna salghan aspan elining astanasynan Toghan-temir han 1360 jyly quyldy.Tayau shyghystaghy Qúlaghudyng Ilhandyghy 1256-1344 jylgha deyin 88 jyl, shaghatay handyghy 1241-1350 aralyghynda 149 jyl, Joshy úrpaqtary basqarghan Altyn orda 1242-1292 jylgha deyin 250 jyl biylik qúrdy. Olar baghyndyrghan elderi men jerlerine Shynghys qaghannyng «Úly jasaghy» («Ih zasal») boyynsha ortalyqtandyrylghan biylik qúryp, jogharydan tómen baghynatyn biylik qúrylymyn týzip, zandastyruda ýlken ister atqardy. Baghynu-baghyndyru degenning ne ekenin bilmeytin, ýkimet-biylik degennen habary joq orys halqynyng basyn qosyp, el etip orys knyajestvosyn ornatyp berdi. Áriyne, múnysy orystargha jany ashyghandyq emes, salyq isin jenildetip, bir ortalyqtan alyp túru ýshin jasalghan sayasat ekeni mәlim.

***

         ...Qosh, sonymen Úly qaghannyng mýrdesin izdeu joryghy bastaldy. Odan beri de eki ghasyrdan astam uaqyt ótti. Tek songhy eki jýz jylda eki jýzden astam ekspedisiya ortalyq aziyany ondy-soldy kezip, bastaryn taugha da, tasqa da úrdy. Osy maqsatpen jýrip mert bolghandar da barshylyq. Barlyghy da sәtsizdikke úshyrady.

         Múnday ister alyp-qashty sóz, jalghan daqpyrtsyz bolama? Qaghannyng mýrdesin taptyq, ol sonday eken, múnday eken, solay eken, búlay eken degen kәuesetter kóp shyqty. Biraq, osynau mýrdeni izdegen songhy 200 jyl ishinde sheteldik bir ghana adam qaghan mazarynyng basyna baryp qaytypty. Amerikalyq ol zertteushi 1903 jyly Mongholiya jerindegi Hentiy (Kentau) jotasyndaghy Búrqan-Qaldun tauyna baryp 6 aigha juyq túryp, jergilikti halyqpen әngimelesip, tarihty saraptay kele Shynghys hannyng mýrdesi osynda degen qorytyndy shygharyp, jol belgileuine jazyp qaldyrghan. Ózge eshkim de múnday qorytyndy jasamaq týgili ol taudyng manyna da baspaghan eken.

***

HÝSh ghasyrdyng sony HIH ghasyrdyng basynda ómir sýrgen mongholdyng degdary Vanchinbal «Hóh sudar» («Kiyeli shejire») atty úzaq hiqayatynda (Búl hiqayattyng sonyn balasy Injinash jalghastyryp jazyp bitirgen): «Shynghys hannyng mýrdesi Onon, Kerulen ózenderi bastau alghan Búrqan-Qaldun tauynyng tóbesine tas ýy ornatyp jerlengen. Mýrdesin shynar aghashynan jasalghan sandyqqa әspettep ornalastyryp, sandyqty 3 jerden altyn beldikpen saqinalap bekitken. Altyn beldikti sandyq arnayy ainalatyn mehanizmge ornatylghan degen anyz bar. Tәnirding qalauy boyynsha qasiyetti sandyq ghasyrda bir ret ainalyp túrady mys. Sol kezde mýrdeni shygharugha rúqsat beriledi dep esepteydi. Kýn shyghystan kók búqa minip kelegen beluaryna týsken saqaly bar qart adam mýrdeni ashugha tiyis deydi. Mýrdening basy kýshyghysqy qaramaghan jaghdayda tabylmaydy da, tabyla qalghan jaghdayda ashugha, shygharyp alugha bolmaydy. Onday jaghdayda mýrdening kiyesi atady nemestabighat apaty bolady, kýtpegen alapat soghys bastalady, adamzatqa emi tabylmas indet taraydy-mys degen anyz bar»,-dep jazyp qaldyrghan. Múndaydyng neshe týrlisi auyzsh da kóp aitylady. Áyel adamdar, yaghny tómen etektiler búl taugha ayaq bassa, ne ýstine shyqsa, asa auyr kýnәgha batady dep ol taudy qasiyetti mekenge ainaldyrghan.

***

Endi býgingi bayangha kezek bereyik:

Mongholiyanyng azamaty (bizding tilmen MHR) Nyamaagiyn Davaa qazirgi Mongholiya memleketining jerinde kók týrikterding arghy babasy Kýltegin, Bilge qaghandardyng eskertkishteri, tas bitikteri ornalasqan Arhanghay aimaghy, Hashaat súmyny, Kóshe-Saydam degen jerde tuyp, bala kezinde sol tastardyng arasynda ósken, babalary óz dәuirlerinde sol keshenderding shyraqshysy bolghan úrpaqtyng túqymy eken. N.Davaa bizding qazaqtarmen birdey «atasy men apasynyng balasy» bolyp, solardyng tәrbiyesin kórse kerek. Bir kýni atasy ony Kóshe-Saydam jazyghynyng ontýstik shyghysynda 6 km jerdegi Shiyveti-Qayrqan tauynyng basyna ertip shyghyp, tau ýstine arnayy qalap túrghyzghan alyp keshendi kórsetedi:

-Búny syrt adamgha aitugha, kórsetuge bolmaydy. Múnda asa ýlken qúpiya jatyr. Osy qúpiyany ashugha atsalys,- dep ósiyet aitady. N.Davaa er jetedi, at jalyn tartyp minip azamat bolady,biznespen ainalysyp ýlken turistik baza qúrady. «Anod» atty kommersiyalyq bank ashady. Isi algha basady, ne istese de dәuleti jetedi, aqsha kóp, basy jas, ata ósiyeti kókireginde.

Ol Mysyrgha barady, Perghauyn patshalaryn tau astyn tesip jerlegenin kóredi. Qytaygha barady. Tan dәuirindegi patshalardyng taudyng úshar basyn tesip, dәliz shygharyp, jer ýy ornatyp jerlegenin kóredi. Sóitip 2006 jyldan bastap eng әueli Kýltegin keshenining janyndaghy Shiyveti-Qayrqan tauyndaghy atasy kórsetken  keshendi tarihshy J.Bor,arhelog O.Batsayhanmen birge arnayy rúqsat alyp qazugha kirisedi. Keshendi ýime tastardan tazartu kezeninde Bilge qaghannyng mýsini tabylady. Alyp keshendi 1-2 jylda asyqpay tazalap qazu mýmkin emes. Biraq, alghashqy nәtiyje anyqtaldy.

Osy júmys ýstinde Mongholiya ghylym akademiyasy men Ýkimetine mәsele qoya otyryp, olardyng liyseziyasyn alyp, «Tәnir tegi» atty ghylymy zertteu qoryn qúryp, Búrqan qaldun keshenin qazu әdistemesin jasaydy. Shynghys han ólimi, jerlenui jayly barlyq aqparatty saraptay kele, geolog, geofiziyk, radiofiziyk, arheleg ispetti arnayy mamandarmen qosa, qazirgi zaman tehnikasymen jabdyqtalghan arnayy ekspedisiya úiymdastyryp, Búrqan-Qaldun tauyndaghy keshende 2 jyl júmys jýrgizgen. Tikúshaqpen aerofotogha týsirip, gharyshtyq aqparattardy paydalandy. Búrqan-Qaldun tauy teniz dengeyinen 2367 metr biyikte. Kezinde Taychudtardan qoryqqan Temýjin osynda kelip boy tasalaghan edi. Osyndaghy Týnkilig-gorki (Shiyli búlaq) basyna jeti tәulik týnep aman qalghan. Sonday –aq Horezm shahyna joryqqa attanarda Shynghys han Búqan Qaldun tauynyng úshar basyna shyghyp, 3 kýn, 3 týn boyy moynyna kisen salyp, Tәnirden tilek tilegen. Osy әdetin әrbir alys joryq aldynda qaytalap jýrgen.

Mine, endi osy jerden Shynghys hannyng mýrdesi tabyldy. Múndaghy keshenning biyiktigi-22 metr, úzyndyghy-280 metr, kóldeneni-190 metr. Geofizikalyq baqylaular, radiometr jәne radiomagnittik әdistemeler arqyly jýrgizilgen saraptamalar nәtiyjesi bәri birdey bolyp shyghady. Taudyng ýstindegi keshenning astynda 30 metr terendikte ornalasqan tabyttyng suretin shyghardy.

***

Mongholiya memleketi búl aqparatty 2008 jyldyng basynda resmy túrghyda jariyalady. Búrqan qaldun tauynyng basyndaghy búl jer qazir «Ieke Utiq» (Ih Ótóg), (Ata Qoryq) atalady. Aynalasyndaghy kishi taulardyng ýstinde Ógódey, Tuluy nemereleri Mónke, Kýiik, Qúbylay, Arigbók jәne olardyng basqa da әigili úrpaqtary jerlengeni týgeldey rastaldy. Múnda tek, Joshy, shaghatay úrpaqtarynan eshkim joq. Joshy óz әuletimen Ortalyq qazaqstan aumaghynda Kengir ózenining boyynda mәngilik túraqtanyp jatqany bizderge ejelden mәlim.

***

Endi aryqaray ne bolmaq?

Meninshe ,eshteme bomaydy. Úly qaghandarynyng sýiegin syrqyratyp, mazaryn qazugha monghol halqy rúqsat bermeydi. Óz bilermendigimen qazugha Monghol Ýkimetining ýkimi jýrmeydi. Sebebi, mongholiya memleketining biyligi halyqtyng qolynda.

Endeshe, әli de talay ghasyr әlemning ashkózderinen óz qúpiyasyn saqtap, kindik qany tamghan tauynyng jyly qoynynda tynysh úiqyda jata berer.

Jo-o-jo-q, zamanauy tehnikalardyng songhy mýmkinshiligin sarqa paydalana otyryp, mazar keshenin ashpay-aq qúpiyasyn ashar...(dep topshylaymyz)

Amantay TOYShYBAYÚLY

Abai.kz