Qazaq intelliygensiyasynyng bedeli nege týsip ketti?

Qazaq búryn ru-rugha bólinushi edi. Endi sekta-mektagha bólinetindi shyghardy. Ol ol ma? Islamnyn, sol sekildi hristiannyng óz ishinde jeke-dara tarmaqtarda taghy da tarana týsude. Búdan tys ghalamdanumen elimizge sayqaldap engen ózge de jalghan iydeologiyalar jeteginde jýrgender qanshama? Osylaysha myltyqsyz maydan nysanyna ainalghan olardy әi, dep tyiyp jatqan búl qoghamda eshkim joq. «Alash ainasy» súrau salghan mamandar múnyng barlyghyna últqa bas bola almaghan qazaq intelliygensiyasy kinәli dep sanaydy.

Sayasattanushy Dosym Sәtbaev býgingi tanda intelliygensiya «ólgen» dep esepteydi. 

Mamannyng pikirinshe, kenes zamany týsinigindegi moralidyq-etikalyq biyligi bar, sonymen qatar tandaghan jolynda el bedeli ýshin ózin tәrik etuge әzir, japondarsha aitqanda, «moralidyq harakiriyge» dayyn intelliygentter býgin joqtyng qasy. 

– Jalpy, kenestik jýie qúryghannan keyin sol stilidegi intelliygensiya da joghaluy kerek edi. Biraq bizdegiler ony jasandy jolmen saqtap qaldy. Negizinen, HHI ghasyrdyng basty keyipkeri – «intelliygent» emes, «intellektualdar». Qazirgi ghalamdyq dengeydegi innovatorlar kimder?.. Olar – marqúm Stiv Djobs, Mark Sukerberg, Sergey Briyn... «Time» jurnaly jariyalaytyn «Jyl adamdary» qatarynda sayasatkerlerdi, biznesmenderdi, akterlerdi, tarih mamandaryn kóremiz. Biraq olar ózderin intelliygent sanamaydy. Osy jaghynan alghanda, «intelliygensiyanyn» dәuiri ótip ketken sekildi. Óitkeni songhy kezderi adamdy qorshaghan әleumettik, sayasi, psihologiyalyq orta qatty ózgerip ketti. Sondyqtan ólgendi qoldan jasaymyz dep úmtyludyng qajeti joq, onyng ornyna «intellektualdardy» tudyratyn adam sapasy kapitaly ýshin kýresu qajet. Sebebi býgingi tanda jer sharynda «aqyldar» ýshin talas qyzyp túr, - deydi sayasattanushy.

Sonday-aq ol qazirgi qazaq qoghamynda intelliygent dep jýrgender tabighy emes, jasandy top ekenin aitady.

– Antonio Gramsh kez kelgen basqarushy elita «intelliygensiya» degen jasandy mәrtebege layyq qoghamnyng bir tabyn qúrugha úmtylady degen. Qazir bizdegi shygharmashylyq intelliygensiya dep jýrgenderimiz qoghamnan góri biylikke kóbirek qyzmet etedi. Áriyne, olardyng arasynda shyndyq pen ar-ojdan mәrtebesin janghyrtugha at salysushylar ilude bir kezdesedi. Mәselen, Gerolid Beliger nemese Ermek Túrsynov siyaqty túlghalar. Qalay degenmen de naghyz intelliygensiyany qoldan jasau mýmkin emes, ol kerek uaqytynda tabighy jolmen tuyndaydy, – deydi D.Sәtbaev

Qazir mәdeniyet oryndaryna, kitaphanagha, ghylymy konferensiyalargha bas súqsanyz, bos oryndy kóp kóresiz. Kezinde kózi qaraqy degen qauymnyng barlyghy múnday oryndarda boludy ózining mindetining biri dep sanaushy edi. Al qazir osy mindet ózgerdi me, әlde ziyaly qauymnyng óz arasynda toqyrau bar ma?.. 

Búl rette әleumettanushy Baqtyghaly Shәkeev mәdeny instituttar daghdarysyna osy instituttardyng ózi de nemese oily adamdardyng da qatysy joqtyghyn aitady. Maman búghan belgili bir dengeyde aiypty biylik dep sanaydy.

– Mәdeny instituttardyng daghdarysyna, negizinen, biylik kinәli. Biylik ózining iydeologiyalyq sayasatynda mәdeniyetting ýlken ról atqaratyndyghyn jaqsy biledi. Sondyqtan osy baghyttaghy infraqúrylymdardy damytyp, qoghamnyng betke ústar azamattaryn artyq aqshamen, bos uaqytpen qamtamasyz etui kerek. Biraq bizde onday joq. Mәselen, ýsh saghattap baratyn mәdeniyet ornyna kim barady? Sol sekildi jaqsy tabys tapqanymen, onyng barlyghyn nesiyege júmsap jatqan adam teatrdy oilauy mýmkin be? Mine, osy jaghynan alghanda biylikke intellegensiya belsendiliginin, potensialynyng esh qajettiligi joq. Búl, әriyne dúrys emes sayasat.

El-júrt qazaqtardy sauatty salalyq telebaghdarlama jasay almaydy dep kóp sógedi. Alayda jurnalist qauym ótkir oy aita alatyn mamandy tappay qatty qinalady. Ondaylar mýlde joq emes, biraq sanauly ghana. Múnyng jayyn sayasattanushy Uәlihan Tóleshov bylaysha týsindiredi:

– Bizde sayasy pluralizm joq dep qinalamyz. Al ol bizde qaydan bolsyn, óitkeni bizdegi biyliktegilerdin, túlghalardyng kóbining sauaty tómendeu. Sauatsyz bolghandyqtan da olar tilshiler qauymynan qashyp, qogham aldynda qanday da bir ashyq oy bildiruden qorqady. Olar aitqan oiym bireuge jaqpay qala ma dep emes, sauatsyzdyghym bilinip qala ma dep býgejekteydi. 

Múndayda qoghamgha shyn aqparat jetpeydi. Súrap jatqan song sarapshylar dolbarlap, payymdap birdeme aitqan bolady. Aynalyp kelgende, býtin elding sauaty osylaysha baghalanyp shygha keledi. Áytpese sheteldik arnalardy qossanyz, ministr de, deputat ta shen-shekpenine qaramay myqty oilardy ortagha tastap, iydeyagha toly kitaptaryn jariyalap jatady. Osy jaghynan alghanda, elimizde bilikti kadr tek orta emes, joghary zvenoda da jetkiliksizdigi anyq bayqalyp qalady.

«Alashtyn» týiini:

Bizde qostildilik degen bar. Qoghamdaghy oryssha aqparat qazaqqa jetip jatady, al qazaqshasy orys tildilerge jetpeydi. Búl – ruhany aghartu isinde ýlken mәn beretin mәsele. Óitkeni osy eki әlem bizde bir-birinen alshaqtap ketedi. Barlyq jaghynan. Ony birtútas jasau ýshin orysshadan qashpau kerek. Kerisinshe, qazaq intelliygensiyasy últtyq iydeologiyany osy eki tarapqa da birdey etip jetkize alatynday boluy tiyis. Intellegensiyanyng ýlken qozghaushy kýshke ainala almauynda, jogharyda mamandar atap ótken mәselelermen qatar, bizdinshe, osy faktordy da eskeru kerek dep oilaymyz.

Avtor: Kәmshat Satiyeva

("Alash ainasy" gazetining saytynan)