قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بەدەلى نەگە ءتۇسىپ كەتتى؟

قازاق بۇرىن رۋ-رۋعا ءبولىنۋشى ەدى. ەندى سەكتا-مەكتاعا بولىنەتىندى شىعاردى. ول ول ما؟ يسلامنىڭ، سول سەكىلدى حريستياننىڭ ءوز ىشىندە جەكە-دارا تارماقتاردا تاعى دا تارانا تۇسۋدە. بۇدان تىس عالامدانۋمەن ەلىمىزگە سايقالداپ ەنگەن وزگە دە جالعان يدەولوگيالار جەتەگىندە جۇرگەندەر قانشاما؟ وسىلايشا مىلتىقسىز مايدان نىسانىنا اينالعان ولاردى ءاي، دەپ تىيىپ جاتقان بۇل قوعامدا ەشكىم جوق. «الاش ايناسى» سۇراۋ سالعان ماماندار مۇنىڭ بارلىعىنا ۇلتقا باس بولا الماعان قازاق ينتەلليگەنتسياسى كىنالى دەپ سانايدى.

ساياساتتانۋشى دوسىم ساتباەۆ بۇگىنگى تاڭدا ينتەلليگەنتسيا «ولگەن» دەپ ەسەپتەيدى. 

ماماننىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس زامانى تۇسىنىگىندەگى مورالدىق-ەتيكالىق بيلىگى بار، سونىمەن قاتار تاڭداعان جولىندا ەل بەدەلى ءۇشىن ءوزىن تارىك ەتۋگە ءازىر، جاپوندارشا ايتقاندا، «مورالدىق حاراكيريگە» دايىن ينتەلليگەنتتەر بۇگىن جوقتىڭ قاسى. 

– جالپى، كەڭەستىك جۇيە قۇرىعاننان كەيىن سول ستيلدەگى ينتەلليگەنتسيا دا جوعالۋى كەرەك ەدى. بىراق بىزدەگىلەر ونى جاساندى جولمەن ساقتاپ قالدى. نەگىزىنەن، ءححى عاسىردىڭ باستى كەيىپكەرى – «ينتەلليگەنت» ەمەس، «ينتەللەكتۋالدار». قازىرگى عالامدىق دەڭگەيدەگى يننوۆاتورلار كىمدەر؟.. ولار – مارقۇم ستيۆ دجوبس، مارك تسۋكەربەرگ، سەرگەي برين... «Time» جۋرنالى جاريالايتىن «جىل ادامدارى» قاتارىندا ساياساتكەرلەردى، بيزنەسمەندەردى، اكتەرلەردى، تاريح ماماندارىن كورەمىز. بىراق ولار وزدەرىن ينتەلليگەنت سانامايدى. وسى جاعىنان العاندا، «ينتەلليگەنتسيانىڭ» ءداۋىرى ءوتىپ كەتكەن سەكىلدى. ويتكەنى سوڭعى كەزدەرى ادامدى قورشاعان الەۋمەتتىك، ساياسي، پسيحولوگيالىق ورتا قاتتى وزگەرىپ كەتتى. سوندىقتان ولگەندى قولدان جاسايمىز دەپ ۇمتىلۋدىڭ قاجەتى جوق، ونىڭ ورنىنا «ينتەللەكتۋالداردى» تۋدىراتىن ادام ساپاسى كاپيتالى ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەت. سەبەبى بۇگىنگى تاڭدا جەر شارىندا «اقىلدار» ءۇشىن تالاس قىزىپ تۇر، - دەيدى ساياساتتانۋشى.

سونداي-اق ول قازىرگى قازاق قوعامىندا ينتەلليگەنت دەپ جۇرگەندەر تابيعي ەمەس، جاساندى توپ ەكەنىن ايتادى.

– انتونيو گرامش كەز كەلگەن باسقارۋشى ەليتا «ينتەلليگەنتسيا» دەگەن جاساندى مارتەبەگە لايىق قوعامنىڭ ءبىر تابىن قۇرۋعا ۇمتىلادى دەگەن. قازىر بىزدەگى شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيا دەپ جۇرگەندەرىمىز قوعامنان گورى بيلىككە كوبىرەك قىزمەت ەتەدى. ارينە، ولاردىڭ اراسىندا شىندىق پەن ار-وجدان مارتەبەسىن جاڭعىرتۋعا ات سالىسۋشىلار ىلۋدە ءبىر كەزدەسەدى. ماسەلەن، گەرولد بەلگەر نەمەسە ەرمەك تۇرسىنوۆ سياقتى تۇلعالار. قالاي دەگەنمەن دە ناعىز ينتەلليگەنتسيانى قولدان جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ول كەرەك ۋاقىتىندا تابيعي جولمەن تۋىندايدى، – دەيدى د.ساتباەۆ

قازىر مادەنيەت ورىندارىنا، كىتاپحاناعا، عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا باس سۇقساڭىز، بوس ورىندى كوپ كورەسىز. كەزىندە كوزى قاراقى دەگەن قاۋىمنىڭ بارلىعى مۇنداي ورىنداردا بولۋدى ءوزىنىڭ مىندەتىنىڭ ءبىرى دەپ ساناۋشى ەدى. ال قازىر وسى مىندەت وزگەردى مە، الدە زيالى قاۋىمنىڭ ءوز اراسىندا توقىراۋ بار ما؟.. 

بۇل رەتتە الەۋمەتتانۋشى باقتىعالي شاكەەۆ مادەني ينستيتۋتتار داعدارىسىنا وسى ينستيتۋتتاردىڭ ءوزى دە نەمەسە ويلى ادامداردىڭ دا قاتىسى جوقتىعىن ايتادى. مامان بۇعان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ايىپتى بيلىك دەپ سانايدى.

– مادەني ينستيتۋتتاردىڭ داعدارىسىنا، نەگىزىنەن، بيلىك كىنالى. بيلىك ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق ساياساتىندا مادەنيەتتىڭ ۇلكەن ءرول اتقاراتىندىعىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان وسى باعىتتاعى ينفراقۇرىلىمداردى دامىتىپ، قوعامنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن ارتىق اقشامەن، بوس ۋاقىتپەن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. بىراق بىزدە ونداي جوق. ماسەلەن، ءۇش ساعاتتاپ باراتىن مادەنيەت ورنىنا كىم بارادى؟ سول سەكىلدى جاقسى تابىس تاپقانىمەن، ونىڭ بارلىعىن نەسيەگە جۇمساپ جاتقان ادام تەاتردى ويلاۋى مۇمكىن بە؟ مىنە، وسى جاعىنان العاندا بيلىككە ينتەللەگەنتسيا بەلسەندىلىگىنىڭ، پوتەنتسيالىنىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. بۇل، ارينە دۇرىس ەمەس ساياسات.

ەل-جۇرت قازاقتاردى ساۋاتتى سالالىق تەلەباعدارلاما جاساي المايدى دەپ كوپ سوگەدى. الايدا جۋرناليست قاۋىم وتكىر وي ايتا الاتىن ماماندى تاپپاي قاتتى قينالادى. وندايلار مۇلدە جوق ەمەس، بىراق ساناۋلى عانا. مۇنىڭ جايىن ساياساتتانۋشى ءۋاليحان تولەشوۆ بىلايشا تۇسىندىرەدى:

– بىزدە ساياسي پليۋراليزم جوق دەپ قينالامىز. ال ول بىزدە قايدان بولسىن، ويتكەنى بىزدەگى بيلىكتەگىلەردىڭ، تۇلعالاردىڭ كوبىنىڭ ساۋاتى تومەندەۋ. ساۋاتسىز بولعاندىقتان دا ولار تىلشىلەر قاۋىمىنان قاشىپ، قوعام الدىندا قانداي دا ءبىر اشىق وي بىلدىرۋدەن قورقادى. ولار ايتقان ويىم بىرەۋگە جاقپاي قالا ما دەپ ەمەس، ساۋاتسىزدىعىم ءبىلىنىپ قالا ما دەپ بۇگەجەكتەيدى. 

مۇندايدا قوعامعا شىن اقپارات جەتپەيدى. سۇراپ جاتقان سوڭ ساراپشىلار دولبارلاپ، پايىمداپ بىردەمە ايتقان بولادى. اينالىپ كەلگەندە، ءبۇتىن ەلدىڭ ساۋاتى وسىلايشا باعالانىپ شىعا كەلەدى. ايتپەسە شەتەلدىك ارنالاردى قوسساڭىز، مينيستر دە، دەپۋتات تا شەن-شەكپەنىنە قاراماي مىقتى ويلاردى ورتاعا تاستاپ، يدەياعا تولى كىتاپتارىن جاريالاپ جاتادى. وسى جاعىنان العاندا، ەلىمىزدە بىلىكتى كادر تەك ورتا ەمەس، جوعارى زۆەنودا دا جەتكىلىكسىزدىگى انىق بايقالىپ قالادى.

«الاشتىڭ» ءتۇيىنى:

بىزدە قوستىلدىلىك دەگەن بار. قوعامداعى ورىسشا اقپارات قازاققا جەتىپ جاتادى، ال قازاقشاسى ورىس تىلدىلەرگە جەتپەيدى. بۇل – رۋحاني اعارتۋ ىسىندە ۇلكەن ءمان بەرەتىن ماسەلە. ويتكەنى وسى ەكى الەم بىزدە ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ كەتەدى. بارلىق جاعىنان. ونى ءبىرتۇتاس جاساۋ ءۇشىن ورىسشادان قاشپاۋ كەرەك. كەرىسىنشە، قازاق ينتەلليگەنتسياسى ۇلتتىق يدەولوگيانى وسى ەكى تاراپقا دا بىردەي ەتىپ جەتكىزە الاتىنداي بولۋى ءتيىس. ينتەللەگەنتسيانىڭ ۇلكەن قوزعاۋشى كۇشكە اينالا الماۋىندا، جوعارىدا ماماندار اتاپ وتكەن ماسەلەلەرمەن قاتار، بىزدىڭشە، وسى فاكتوردى دا ەسكەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.

اۆتور: كامشات ساتيەۆا

("الاش ايناسى" گازەتىنىڭ سايتىنان)