Petr patshanyng orys memleketin qúrugha sinirgen enbegi әjeptәuir ekenin aita kelip, Jan Jak Russo: "Biraq orys halqy eshqashan órkeniyetti, mәdeniyetti bola almaydy. Óitkeni, I Petr orysty orys qyludyng ornyna olardan aghylshyn, nemis jasaumen ainalysyp ketti" degen synaydaghy toqtamgha keledi.

Búny aityp otyrghan sebebimiz, patshalyq Resey de, odan keyin kenestik Resey de qazaq últyn tilinen, qasiyetti últtyq salt-dәstýrlerinen, tipti islam dininen mýlde aiyryp, ony orystandyru sayasatyn asqan ailakerlikpen de, zorlyq-zombylyqpen de qatar jýrgizdi. Osy әzәzil de әnji, әri úr da jyq sayasattyng arqasynda Kremli (búl - mongholsha, keremil, yaghni, qorshau, qamal degen sóz) qazaq últynyng kópshiligin týsi qazaq, isi basqa, yaghni, býkil jansarayy týp-týgel orystyng kserokóshirmesine ainaldyrdy. Qazaqtyng keyingi jas úrpaghy óz últyn mensinbeytin, tipti qazaq bop tughanyna ókinetin, qazaqy salt-dәstýr, ýrdis, ghúryp ataulydan jiyirkenetin aurugha úshyrady. Eng ókinishtisi, zúlmattyq Reseyden erkindik alghan 24 jyl ishinde elimizde býgingi qazaq úrpaghyn sol aurudan aiyqtyratyn, qazaqty qúldyq, kórlәttik, tәueldilik sanadan aryltyp, "mening tilim de, dinim de, dilim de, últtyq tәrbiyem de orystikinen artyq bolmasa kem emes" degen, yaghni, últtyq namysyn oyatatyn ne birde-bir auqymdy shara ótkizilip, ne qarar-qauly qabyldanghan joq. Bizding keybir shonjarlar óitpek týgil eki sózining birinde "Qazaqstan tek qazaqtyng memleketi emes, biz últtyq memleket qúrmaymyz, qazaq jerining býil baylyghy әmmege ortaq" dep telearnalardan әli de sarnap keledi. Sol telearnalar týp-týgel kýndiz-týni oryssha sayrap túr. Últtyq arna degen atauy bar «Qazaqstan» arnasyndaghy orysshadan tәrjimalanghan filimder men ilespeli audarmalar da qazaqsha kórsetilimder dep esepteledi. Ádiletke jýginsek, búl qazaq kórermenin aldarqatu, efirlik uaqytty óitip-býitip toltyru ghana. Búl – bir.

Ekinshiden, qazaq telearnalary tilining shúbar qazaqshasy orysshanyng sózbe-sóz kóshirmesi ekeni, osynyng bәri qazaqtyng shet-sheksiz bay tilin bylghap, sóz saptauymyzdyng ózi ózgerip bara jatqanyn talay jyldan beri naqty mysaldar, derekter keltire otyryp aityp-aq kelemiz. Biraq ne telejurnalisterdin, ne telearna basshylarynyng sodan qorytyndy shygharmaq týgil, sening synyna pysqyrmaytynyna kózimiz jetti. Solardyng oryssha «sostaviyl», «sostavlyaet»-ty alyp tastaugha bilim-biligi jetpey, shyrshanyng biyiktigi pәlenbay metrdi «qúrady», zeynetaqysy pәlen tengeni «qúraydy» dep sóileuining ózi-aq tilimizdi býldiruge molynan jarap túr.

Al, býgingi telearnalardy qarap otyryp mynalardy búdan bylay kóre berse qazaq últy endi birer jylda ne bop ketedi degen Ýrey de, Qorqynysh ta Uayym da kólbendep túra qalady. Óitkeni, telearna ónimderi adam sanasyna tikeley, óte uyttty әser etedi. Adamdar ondaghy býkil qúbylys kóz aldynda ótip jatqandyqtan ony sanasynyng sarabyna, aqyl-oy tarazysyna salyp jatpay, so kýiinde qabyldaydy. Býgingi telearnalardan qazaqsha kórsetilip jatqan jәne ne dep ataryndy da bilmeytin qym-qighashtargha qol shapalaqtap, mәz-mәiram bolyp otyrghan ýlkendi-kishili qazekemderdi kórgende bizding әn-kýiimiz, әzil-qaljynymyz, býkil óner ataulymyz, tipti ózimizding mәdeny talghamymyz qanshalyqty qúldyrap ketkenin kórgendey bolamyz. Býgingi qazaq teledidary kýndiz-týni ne mәni-maghynasy joq, óte arzan, óte dóreki de túrpayy oiyn-kýlkige, bet-auzyn qisalandatqan qyljaqbastyqqa, әueyi-әuleki kýlkige, kók tiyn qúny joq әzil-qaljyngha belshesinen batqan mazaqhanagha ainaldy. Búl qazaq degen tútas bir últty ishken-jegenine ghana mәz sanasyz, oisyz, últtyq namysy joq ýlken bir dýbәra tobyrgha ainaldyrudyng eng onay joly ma dep qorqamyz. Bayaghyda Rim biyleushileri «Halyqty basqarudyng eng onay joly qolyna nan berip, sosyn әrtýrli kórsetilimder qoyyp otyru» deydi eken. Biz telearnalarymyzdy búlay búidasyz jibere bersek, býkil úrpaghymyz kóp úzamay eshnәrse oilamaytyn jәy bir tiri jan bolaryna kýmәn joq. Eger jat eldik bireu qazirgi telearnalardan berilip jatqan qazaqsha kórsetilimderdi  1-2 kýn týgel qarap, zerdelep shyqsa "myna qazaq degen halyq búl dýniyada eshnәrse oilap bas qatyrmaytyn, eshnәrsege múqtaj emes, býkil últtyq problemasyn sheship bolyp, endi tek kýndiz-týni ne mәtinining mәn-maghynasy joq, ne әn deuge kelmeytin birnәrselerdi biri aityp, basqasy otyrghan ornynda tensele biylep tynday beretin, kýlmeytin nәrsege kýletin, arzan әzil-qaljyngha mәz bolyp shu ete qalatyn bir sayqymazaq halyq eken" deui de yqtimal.

Qazir qazaq telearnalaryn әnshi deuge bolmaytyn «әnshiler», sazger emes «sazgerler», akterligi jarymjan bolsa da akter atanghandar basyp aldy. Ásirese, úyalmay-qyzarmay ózin әnshimin, sazgermin deytinder kóp. Jәne solardyng bәri jurnalist bolyp shygha keldi. Shetinen jýrgizushi. Kim kóringen óz «proektisin» ashyp alghan,  jýrgizushilerding qoyatyn súraqtary «jan-jarynyzgha qalay qosyldynyz?», «neshe balanyz bar?», «mashina, kólikting qanday týrin únatasyz?», «sizge qyzdar jii hat jazyp túra ma?», «jarynyz qyzghanbay ma?», «qanday taghamdy únatasyz?»-dan әri aspaytyn ne qoghamgha, ne adamgha qajeti joq bos sóz. Endi bir arnany ashyp qalsan, kartop arshyp, qamyr iylep, jua men sәbiz turap, sorpanyng «túzyn kórip», tamaq pisirip jatqan sol әnshi emes әnshiler, sazger emes sazgerler. Búlar - interviu, yaghni, súhbat degen jurnalistika janrynyng kóterer jýgi óte auyr, salmaqty ekenin, onyng әr saualy men jauabynda әleumettik mәsele angharylyp túruy kerek ekenin de bilmeytinder. Olardyng «jýrgizushilik búl júmysqa» qalay ornalasyp jatqany da óte kýmәndi.

Birde Almaty telearnasy shaqyrghasyn bardym. Jýrgizushi E. degen akter jigit degennen-aq kónilim qúlazyp sala berip edi, beker emes eken. Býgingi әngime әldebir 50 de 50 turaly degenge ol ne desem, qazir jigitter qyzdardy meyramhanagha shaqyrady eken de, ishim-jemning jarty baghasyn solargha tóletedi eken. "Tapqan problemalarynnyng týri qúrysyn, endi sol jigit pen qyz tósekaqy men jambasaqysyn qanshadan bólisui kerek degenge shaqyratyn shygharsyndar sender!" dep ketip qaldym. Sonda olar osy «taqyryp» arqyly ne aitpaq, nendey ýlgi-ónege ýiretpek?

Óti jarylatyndar jarylsyn, biraq býgingi qazaq telearnalarynda kórsetilip jatqan soraqylyqty, kórgensizdikti, jabayy qylyqtardy sanap tauysu onay emes. Ánshi Janar Ayjanova men Aygýl Imanbaevanyng «Toybeststar» atty jobasyn kórip «o, toba, múnday da «joba» bolady eken-au» dep edik. Olar bir jigitke әn saldyryp qoyyp, ýstine neshe týrli taghamdy qúiyp, tógip jatsa da, "Toqtama, toqtama! Malades!" dep aiqaylap otyrghan edi. Qazir búl jiyirkenishti joba-kórinis keng qanat jaya bastaghan siyaqty. Jaqynda NTK arnasy býlingen bauyr, shirigen júmyrtqa, búzylghan balyq, maldyng tezegi, temeki túqyly salynghan qalbyrdy әn salyp túrghan adamnyng múrnyna taqap loqsytyp jatty. Onysymen qoymay "osy iyisterding qaysysy únady?" dep saual qoyady. Ekinshisi bir shalbardy jigitpen birge kiyip alyp, qansha janyn qinap jatsa da aghylshynsha óleng aituyn toqtatpauy kerek boldy.

Qay últtyng da adamgershilik, mәdeniyettilik dengeyin, onyng sanaly nemese sanasyz, namysqoy nemese namyssyz últ ekenin onyng әdebiyeti men ónerine qarap-aq ajyratugha bolady. Mysaly, «Sen renjime, men sýimeymin, jylasang da, jylamasang da, Aramyzda bәri bitti, Eshtene de qaytyp kelmes... úmytshy meni jaryghym» degen, ne әn deuge kelmeytin әlәulәidi tyndap, ayaq-qolyn erbendetip tenselip jәne otyryp biyleytin, ol әlәulәy bitkesin ýlken-kishisi «ó-ó-óu!» dep mәz bolyp otyrghan qazaqtardy kórgende ishi-bauyrymyz it tyrnaghanday bolyp «Ne boldy, ne bop baramyz? Qúday-au, myna otyrghan bayghústar soghan da mәz bolyp otyr ma?» deytin kýige týstik. Kónilinizge kelse keler, biraq óz últyng – qazaqtyng mәdeni, intellektualdyq talghamy qanshalyqty qúldyrap ketkenin osydan-aq ap-anyq kóruge bolady. IYә, dýniyada tәn mýgedektiginen jan mýgedektigi, jarymjandyghy, yaghny ruhany mýgedektigi qiyn bolady eken. Mine, bizdi osynday ruhany mýgedektik jaylap bara ma dep ýreylenemiz. Al, ruhany mýgedektik neden bastalady?  Sonyng eng basty sebebi – últtyq maqtanshaqtyq, últtyq bóspelik, joqty bar dep, bardy shamadan tys kókke kóteru. Yaghni, eldin, últtyng basyna týsken qiynshylyqty, kemshilikti, últtyq sanagha, últtyq jaratylysqa qauip-qater tónip túrghanyn, últtyng joyylyp ketuine әkele jatqan jaghdayattardy aitpau. Aytqan adamdy kýstәnalau. Reti kelgende aita keteyin, óz basym osynday últtyq qauip-qaterdi internet saytta aityp jazghanym ýshin aty-jóni jasyryn bireu meni QazGU-de 12 jyl oqyghan, araqtan auzy bosamaghan dep «komment» jazdy. Men KazGU-de 12 jyl emes, 15 jyl oqyghanmyn! Jarasqan Ábdirashev marqúm aitqanday «anau bәlening uymen, jastyqtyng buymen» jastyq shaqta talay ret tóbelesip, tayaq ta jedik, aiyqtyrghyshqa da týstik. Biz kótergen últtyq mәselege әldebir oqyghan-toqyghan bayghústyng qosqan pikirining týri әlgindey. Al halqymyz qansha jerden «Dastarhanymyz toygha jayylsyn!», «Toy degende qu bas  domalaydy», «Toy toygha úlassyn» dey otyryp retsiz oiyn-kýlkini, bas-ayaghy joq danghaza meyramdy qúptamaghan. Ondaygha qúmar adamdar turaly «Arsyzgha kýnde meyram» degen naqyl sóz de bar. Býgingi qazaq telearnalaryn kórip otyryp dәl osy naqyl esinizge týsse siz kinәli emessiz. Mynau sol telearnalar «ónimderinin» ataulary: «Ázil kesh», «Du-duman», «Bazar joq», «Onay olja», «Týngi studiya», «Júldyzdy doda», «Karaoke killer», «Komiyk  adze», «Nysana», t.b.  Búlarda adamdy oigha qaldyratyn, qoghamdaghy kelensizdikti synaytyn, býgingi úrpaq ýirenetin de, jiyrenetin de bir mysqal sóz, ne is bolsayshy. Bolmaq týgil solar әdepsiz is-qimylymen, auzyn apanday qyp ashyp, basyn arqasyna laqtyryp tastap ha-ha-halap kýlui arqyly әdepti, kórgendi, mәdeniyetti kórermen ataulyny jiyrendirip, óner ataulydan bezindiru ýshin әdeyi súmpayy týr jasap túr ma dep qalasyz. Sol «Komik adzede» (baghdarlama deuge auyz barmaydy) bir qyz ýsh jigitti әueli shapalaqpen, sosyn boks qolghabymen kezek-kezek úryp shyqty. Al ýsh jigit nege ekeni týsiniksiz soghan auyzdaryn anyrayta ashyp kýldi. Búlar býitip jatqanda kadr syrtynda jýzdegen adamnyng kýlgen dausy, aghylshynsha óleng berilip túrdy. Endi birde kóshede ketip bara jatqan qyzdy bireui qaghyp qúlatady. Oghan da du kýlki. Óz jónimen kele jatqan bireudi ýsh-tórt jigit dәp bir olimpiada jenimpazynday kóterip ap qayta-qayta aspangha atty. Sol sәtte kadr syrtynan jýz qaraly adamnyng shanqyldaghan, qarqyldaghan u-shu kýlkisi beriledi. Kýlkining de kýlkisi bar. Dana halqymyzdyng últtyq tәrbiyesinde auzyn anyrayta barynsha ashyp kýlu, qarqyldap kýlu, jón-josyqsyz kýlu óte ersi, úyat qylyq dep eseptelgen. Kýlkining jymiyp kýlu, miyghynan kýlu, dausyn qatty shygharmay, biraq estirliktey etip kýlu siyaqty týrleri mәdeniyettilik, kórgendilik, әdeptilik sanalghan. Býgingi telearnanyng jýrgizushisi, әzilkeshi, sayqymazaghy qaysy ekenin aiyru qiyn. Bastan-ayaq arzan, jasandy, ótirik kýlki. Jәne dauystary qanday ashy desenshi. Al «Karaoke killerdin» jýrgizushisi «sizder aqtyq mәredesizder» dep aiqaylaghanda «aqtyq mәresi» nesi dep shoshyp kettik. Búl sóz kóbine «aqtyq demi bitkenshe», «aqtyq ret kóz júmarda», «aqtyq ret iyegin qaqty», «aqtyq qoshtasu» degen synayda ajal aldynda jatqan adam turaly aitylar edi. Ózderin úyalmay-qyzarmay telejurnalispiz dep ataytyn jýrgizushilerding qazaq sózining búlaysha mәn-maghynasyn búrmalap, óz ornymen qoldana bilmey sóileui osylaysha jas úrpaqtyng sanasyna sinip ketedi. Qazaqtyng «ortanqol» jәne «ortaqol» degen úghymdaryn shatystyryp, júrtty adastyrushylar da - telearnalardaghy osynday jýrgizushi dep atalatyndar. Búlar jurnalistika ghylymyn býkil abyroy-bedelinen aiyryp bitirdi. Qazaq bir iske «bel buyp», «bel baylap» kiristik deytin edi. Telejurnalistikanyng búl kirme jurnalisteri ony «bel sheship kiristi» qyp qalyptastyryp jiberdi. Qazaq әdette demalyp, tynyqqysy kelse «qoy attan týsip, bel sheship, ayaq suytayyq. As isheyik» deytin edi-au...

«Habar» arnasynan «Oyjýirik» degen ótip jatty. Ol synaq pa, emtihan ba, oiyn-sauyq pa, onyng adam-pendege paydasy bar ma, ony júrtshylyq aitar. Biraq,  ózin esh qysylmastan әri sazger, әri әnshi, әri jýrgizushimin dep ataytyn, әiteuir toqtausyz sóileytin, shashy betining qos qaptalyn jauyp túratyn sary jigitke jýrgizushi: «Sizdi tangha deyin kino kóredi deydi ghoy» dep súraq qoyghanda, "búl da jurnalistik súraq pa?" dep renjip otyrghanda ekrangha ishinde Lomonosov, Niuton, Eynshteyn bar 7-8 adamnyng portreti shygha keldi. Tapsyrma – solardyng qaysysy ghalym emes ekenin aityp beru. Sosyn «Nochnye dozory» filimindegi róldi kim somdaghany sóz boldy. Jýrgizushi sodan keyin «Biz 2-shi kezennen keyingi 3-shi kezendi ayaqtadyq» dep saltanatpen jariyalaghanda «apyr-au, 2-shi kezennen keyin әriyne, 5-6 ne 10 shy emes 3-shi kezeng ekeni de janalyq bolyp pa?» dep kýldik. Qazekem qaramy kópteu jinalyp túrghan, birneshe adamdy top deytin edi. Al «Oyjýiriktin»  jýrgizushisi osy әlde synaq, әlde emtihan, әlde oiyn ekeni belgisiz kórsetilimge qatysushy ekeudi top dep ataumen boldy. Aqyry ne qarqyndy aityp túrghanyn qaydam búl kórinisti «Qanday qarqyngha toly oiyn boldy, mine!» dep masattana habarlaghan kezde jinalyp otyrghandar: "Ó-ó-óu, A-a-a-a"-dep qol shapalaqtap úlarday shulady. Sosyn «Jenimpaz» Ayaz-atasynyng syilyghyn aldy. Búl bitkesin «Júldyzdy doda» degen bastaldy. Bayaghy arzan әjuanyng búl da bir týri. Jýrgizushilerding aituynsha «Aqtyq syn» bolady. Aqtyq syngha eng myqtylar jetedi eken. Jýrgizushi Núrlan Álimjanov sol «aqtyq syndy» (qanday ýreyli sóz!) «Mynau bir tarihy sәt boldy» dep tәmamdady. Sóitip, telearnamyzdan parodiyany «tarihy sәt» dep ataghandy da kórdik. Sóite túra, orynsyz madaq, shamadan tys maqtaudyng nebir soraqy týri ýirenshikti nәrsege ainaldy. Bir jýrgizushi әnderin ekining biri bile bermeytin, biraq sazger degen aty bar B. degen azamatty úly sazger dep atady. Aytynyzshy sol B-ny úly dep atasaq Qúrmanghazy, Múhiyt, Aqan, Birjandy, berjaqtaghy Shәmshi men Eskendirdi kim deymiz? Janaghy N.Álimjanov degen akter-jýrgizushi bir sózinde aty anyzgha ainalghan «Múzart» toby dep qalghanda da osynday oigha qaldyq. Áytpese, «Múzart» tobynyng әnshilerining negizgi mamandyqtary da әnshilik emes, olar óner kórsetushi júrtqa tanymal kóp toptyng biri emes pe?!

Biz fәlsafashy da, danagóy de emespiz. Biraq býgingi Qazaqstan telearnalaryn qarap otyryp, әueli qoghamdyq qúrylys qiqym-siqym bop kete me, әlde aldymen adamdardyng tirshilik qam-qareketi úsaqtap kete me degen oigha ketemiz. Janaghy Janar Ayjanova men Aygýl Imanbaevanyng «Toybeststaryn», Shynar Asqarovanyng býkil efirlik uaqyty qolgha jaghatyn krem men erindalapqa arnalghan «Qyzdar arasyndasyn» bylay qoyghanda aktrisa deseng aktrisa, әnshiligi de eshkimnen kem emes Lidiya Kәdenovany «Altyn Taspa» atty әlde әn-kýi, әlde oiyn-sauyq ekeni búldyrlau jobasymaqtan kóremiz dep kim oilaghan. Belgili ónerpaz, qazekem toqtasqan әiel dep ataytyn jasqa kelgen Lidiya jerlesim:

         «Búl әsem kýz әnin arnaydy

         Men sýigen jan oralmaydy

         Ózinmen ayaulym, armanym

         Men qoshtasqym kelmeydi» nemese

                   ***     ***     ***

          Qasymda bolshy sen qasymda

         Jýrekting әuelegen әnin sen jasyrma

         Jýreyikshi mәngi bir әn salyp

         Mahabbatym sensin, janym sensing rasynda,– degen  ne qarasóz deuge, ne óleng deuge kelmeytin, mas adamnyng elirmesi siyaqty dýniyalardy әn dep úrandata habarlap, qol shapalaqtap otyrghanyn kórgende...

Býginde aqsha tauyp, jaghdayyn dúrystaghysy kelgen ekining biri bir-eki beynetaspa shygharyp, әnshi, sazger atanyp, eki-ýsh adamnan «top» qúryp, әn ónerimiz ben mәdeniyetimizdi әbden qúldyratqanyn, solargha duyldatyp qol soghyp jatqan jәy adamdardyng ónerge degen talghamy men talabynyng qúldyrap ketkenin kórip kýiinetin edik. Al últtyq ónerimizding Lidiya siyaqty belgili-belgili túlghalary mynaday kýige týsse búdan әri ne bolmaq? «Ádemi ómir sýru ýshin әn tyndau kerek» deydi ara-arasynda Liydeken. Ánining týri әlgindey! Bir kezde Lidiya qasyndaghy balasymen qatar Ály Oqap ekeui «Ruky vverh» degende shynymen shoshyp qaldyq. Sóitsek, búl da әn eken. Ánning sózi mynau:

          Úmyt meni, úmyt janym,

   Bәrinen sharshadym,

         ...Úmytshy meni jaryghym!

O zamanda bú zaman qazaq sýigen ghashyghyna «jaryghym» deytin be edi? Búl balasyna, inisine, qaryndasyna erkeletip aitylatyn sóz emes pe edi? Mine, sol qasiyetti sóz búl jerde óz ornyn tappay, úiqastyng qúrbany bolyp ketken. Álde Lidiya hanym osynyng bәri býgingi últtyq ónerimizding әbden-qúldyrap, últtyq bet-beynesinen, әri men nәrinen airylyp baratqanyn bilgendikten "Mmening qolymnan ne keledi, osy jýrgizushiligime azghantay nәfaqa alsam nem ketti" dey me eken? Útyry kelgende aita keteyik. Qazir әnshi bolyp aqsha tabudyng bir týri keng taralyp ketti. Ol bir erkek pen bir әielding dueti. Múndayda kóbine erli-zayypty ekeu teledidargha shyghyp әn salady. Búlardyng kópshiligi - bala-shaghaly bolghanyna talay jyl ótken egde, eng jasy 40-qa kelip qalghan, odan asyp ketkender. Olar sahnagha shyghyp әn salyp túrghanda jana tanysyp, bir-birine degen ystyq sezimin endi jetkizip jatqan bozbala men boyjetkenning rólin oinaghanday. Biri jigit aghasy, biri toqtasqan әiel bolugha bet alghan ekeuding bir-birin jana kórgendey ýzdige, emeshesi qúryp, ezile qarap túrghanynyng ózi ersi. Jәne aityp túrghan әnning mazmúny olardyng búl is-әreketine sәikes kelip túrsa, qanekey! Kóp rette olay emes.

IYә, býgingi qazaq televiziyasynyng jәi-kýiin aita bersen, әngime bitpeydi. Qazir qazaq teledidary osynday arzanqol deuge de túrmaytyn, qatty aitsaq keshiriniz, «jyn-jypyrdyn», sayqymazaq, arzan әzil men әjuә, qyljaqbastyq kórinisterding ordasyna ainalyp baratqanyn jasyru – qaterli auruyn jasyrumen birdey. «Janalyqtardan» kóretinimiz – atyp ketti, asyp ketti, ózin-ózi óltirdi, kishkentay sәby qyzdy zorlap ketti, jarylys boldy jәne europalyq elderding islam terroristeri degenin qaytalau. Qala berdi –«Aytys». Qazaqta búryn-sondy bolmaghan aitys týrleri-aq kóp eken. Astanany, jas qalany, bas qalany degen әlәulәy kóp. Ásirese, keshegi Jana jyldyng alghashqy onkýndiginde telearnalardyng talay uaqyty neshe týrli «aytystargha» berildi. Ashylau aitsaq, aitys siyaqty kiyeli ónerdi bir-eki partiyanyng jetekshilik rólin nasihattaugha paydalanu - úyat! Búl bayaghyda kýni ótken tabynu iydeologiyasyn qayta tughyzuy mýmkin. Al «Jarnamalarda» bóksesi jartylay ne tútastay jalanash orys, shetel әielderi, solardyng әrtýrli búttartqyshtary men jelinqaptary. Anons oqityn diktordyng dausy әl ýstinde bú dýniyemen qoshtasyp ynyranyp jatqan auyr nauqastyng dausy dersin. «Ekstrasenster» shouy óz aldyna. Kýndiz-týni orysshadan auzy bosamaytyn «Evraziya» arnasy ózin nege «Pervyy kanal Kazahstana» deytini de týsiniksiz. Jón-joralghysyna kelsek elimizding eng birinshi arnasy «Qazaqstan» dep atalatyn últtyq arna emes pe?! Álemde ózining últtyq meyramynan góri ózgening toy-dumanyn kóbirek toylaytyn kónilshek telearna ekeu bolsa, sonyng biri – bizde. Qazaq telearnalary 31-shi jeltoqsannyng saqyldaghan sary ayazynda týn ortasy aughanda Ded Moroz degen ertek keyipkerdi kýtip otyratyn Jana jyldy qazan aiynyng ortasynan bastap qantardyng ortasy aughansha yaghni, 2 ay boyy toylaydy. Keybir telearnalardyng kórsetilimi kezinde ekranda «S novym godom», «Jana jylynyzben» degen jazu men shyrshanyn  sureti biyl qantardyng 17-18 júldyzyna deyin túrdy. Biyl demekshi, telearnalardyng búl jýrgizgish-«jurnalister» «biylghy jyly», «byltyrghy jyly» degen sóz tirkesin de júrtshylyqtyng qúlaghyna sinirip boldy. Olar «biyl» degenning ózi bú iyl, yaghni, bú jyl, al byltyr degen ótken jyl, olargha «jyl» degendi taghy qosyp aitudyng da qajetsiz ekeninen beyhabar.

Baghanadan beri biz aityp otyrghan jaghdayattar búlay kete berse әzil-qaljyngha emes, últtyq apatqa, últtyng joyyluyna әkelui mýmkin. Áriyne, búnyng basty sebebi, telearnalarymyzdyng aksiyalary týgelge juyq Reseyge satylyp ketkendigi ekenin Qúdaydan da, adamnan da jasyra almaysyz. Eger memleket basqa bir elge tәuelsiz memleket ekeni ras bolsa, onyng býkil aqparat qúraldary óz iyeliginde, negizinen kóp jaghdayda jergilikti últ tilinde boluy kerek. Al bizde...

Býgingi qazaqtar, onda da últyn oilaytyn kózi ashyq qazaqtar ghana  til turaly zang qabyldanghannan bergi 26 jyl ishinde óz elinde әli de óz abyroy-bedeline ie bola almay, әli  de orys tilining ýstem til bolyp kele jatqanyn aityp zar-zapyran tógumen boldy. Jәy jylap-syqtaghannan eshnәrse ónbeytinin bildi me, qaydam, olar býginde til mәselesin qozghaudy da qoydy. Búryn telearnalarda da ara-túra bolsa da qazaq tilining mәselesi sóz bolatyn. Býginde ol múnda da toqtatyldy. «Almaty» telearnasyndaghy  «Til saqshysy» degen joba júmystan shygharylghan 30 shaqty qazaq jurnalisterimen birge «ghayyp» boldy. IYә, HHI ghasyrdyng eng quatty da qaterli, dúrys paydalana bilsek, eng paydaly qúraly – televiziya. Sondyqtan Qazaqstan telearnalarynan beriletin qanday habar-oshar, qanday qoyylym, qanday әzil-kýlki bolsa da olar eng aldymen qazaq últynyng mún-mýddesine oraylas, sәikes boluyn qolgha alatyn kez keldi. Ol ýshin telearnalardy býgingidey qyljaqbas, sayqymazaq, arzan qaljyng men әnshi, әzilkesh jýrgizushilerden dereu aryltyp, naghyz jan-jaqty bilim-biligi bar jurnalisterdi qyzmetke aludy bastauymyz kerek. Al ony eng әueli jogharydaghylar qolgha alsa, is ongha basar edi.

Myrzan KENJEBAY.

Abay.kz