پەتر پاتشانىڭ ورىس مەملەكەتىن قۇرۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى اجەپتاۋىر ەكەنىن ايتا كەلىپ، جان جاك رۋسسو: "بىراق ورىس حالقى ەشقاشان وركەنيەتتى، مادەنيەتتى بولا المايدى. ويتكەنى، ءى پەتر ورىستى ورىس قىلۋدىڭ ورنىنا ولاردان اعىلشىن، نەمىس جاساۋمەن اينالىسىپ كەتتى" دەگەن سىڭايداعى توقتامعا كەلەدى.

بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، پاتشالىق رەسەي دە، ودان كەيىن كەڭەستىك رەسەي دە قازاق ۇلتىن تىلىنەن، قاسيەتتى ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىنەن، ءتىپتى يسلام دىنىنەن مۇلدە ايىرىپ، ونى ورىستاندىرۋ ساياساتىن اسقان ايلاكەرلىكپەن دە، زورلىق-زومبىلىقپەن دە قاتار جۇرگىزدى. وسى ءازازىل دە ءانجى، ءارى ۇر دا جىق ساياساتتىڭ ارقاسىندا كرەمل (بۇل - موڭعولشا، كەرەمىل، ياعني، قورشاۋ، قامال دەگەن ءسوز) قازاق ۇلتىنىڭ كوپشىلىگىن ءتۇسى قازاق، ءىسى باسقا، ياعني، بۇكىل جانسارايى ءتۇپ-تۇگەل ورىستىڭ كسەروكوشىرمەسىنە اينالدىردى. قازاقتىڭ كەيىنگى جاس ۇرپاعى ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىن، ءتىپتى قازاق بوپ تۋعانىنا وكىنەتىن، قازاقى سالت-ءداستۇر، ءۇردىس، عۇرىپ اتاۋلىدان جيىركەنەتىن اۋرۋعا ۇشىرادى. ەڭ وكىنىشتىسى، زۇلماتتىق رەسەيدەن ەركىندىك العان 24 جىل ىشىندە ەلىمىزدە بۇگىنگى قازاق ۇرپاعىن سول اۋرۋدان ايىقتىراتىن، قازاقتى قۇلدىق، كورلاتتىك، تاۋەلدىلىك سانادان ارىلتىپ، "مەنىڭ ءتىلىم دە، ءدىنىم دە، ءدىلىم دە، ۇلتتىق تاربيەم دە ورىستىكىنەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس" دەگەن، ياعني، ۇلتتىق نامىسىن وياتاتىن نە بىردە-ءبىر اۋقىمدى شارا وتكىزىلىپ، نە قارار-قاۋلى قابىلدانعان جوق. ءبىزدىڭ كەيبىر شونجارلار ويتپەك تۇگىل ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە "قازاقستان تەك قازاقتىڭ مەملەكەتى ەمەس، ءبىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرمايمىز، قازاق جەرىنىڭ ءبۇىل بايلىعى اممەگە ورتاق" دەپ تەلەارنالاردان ءالى دە سارناپ كەلەدى. سول تەلەارنالار ءتۇپ-تۇگەل كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سايراپ تۇر. ۇلتتىق ارنا دەگەن اتاۋى بار «قازاقستان» ارناسىنداعى ورىسشادان تارجىمالانعان فيلمدەر مەن ىلەسپەلى اۋدارمالار دا قازاقشا كورسەتىلىمدەر دەپ ەسەپتەلەدى. ادىلەتكە جۇگىنسەك، بۇل قازاق كورەرمەنىن الدارقاتۋ، ەفيرلىك ۋاقىتتى ءويتىپ-ءبۇيتىپ تولتىرۋ عانا. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، قازاق تەلەارنالارى ءتىلىنىڭ شۇبار قازاقشاسى ورىسشانىڭ سوزبە-ءسوز كوشىرمەسى ەكەنى، وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ شەت-شەكسىز باي ءتىلىن بىلعاپ، ءسوز ساپتاۋىمىزدىڭ ءوزى وزگەرىپ بارا جاتقانىن تالاي جىلدان بەرى ناقتى مىسالدار، دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ ايتىپ-اق كەلەمىز. بىراق نە تەلەجۋرناليستەردىڭ، نە تەلەارنا باسشىلارىنىڭ سودان قورىتىندى شىعارماق تۇگىل، سەنىڭ سىنىڭا پىسقىرمايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. سولاردىڭ ورىسشا «سوستاۆيل»، «سوستاۆلياەت»-تى الىپ تاستاۋعا ءبىلىم-بىلىگى جەتپەي، شىرشانىڭ بيىكتىگى پالەنباي مەتردى «قۇرادى»، زەينەتاقىسى پالەن تەڭگەنى «قۇرايدى» دەپ سويلەۋىنىڭ ءوزى-اق ءتىلىمىزدى بۇلدىرۋگە مولىنان جاراپ تۇر.

ال، بۇگىنگى تەلەارنالاردى قاراپ وتىرىپ مىنالاردى بۇدان بىلاي كورە بەرسە قازاق ۇلتى ەندى بىرەر جىلدا نە بوپ كەتەدى دەگەن ۇرەي دە، قورقىنىش تا ۋايىم دا كولبەڭدەپ تۇرا قالادى. ويتكەنى، تەلەارنا ونىمدەرى ادام ساناسىنا تىكەلەي، وتە ۋىتتتى اسەر ەتەدى. ادامدار ونداعى بۇكىل قۇبىلىس كوز الدىندا ءوتىپ جاتقاندىقتان ونى ساناسىنىڭ سارابىنا، اقىل-وي تارازىسىنا سالىپ جاتپاي، سو كۇيىندە قابىلدايدى. بۇگىنگى تەلەارنالاردان قازاقشا كورسەتىلىپ جاتقان جانە نە دەپ اتارىڭدى دا بىلمەيتىن قىم-قيعاشتارعا قول شاپالاقتاپ، ءماز-ءمايرام بولىپ وتىرعان ۇلكەندى-كىشىلى قازەكەمدەردى كورگەندە ءبىزدىڭ ءان-كۇيىمىز، ءازىل-قالجىڭىمىز، بۇكىل ونەر اتاۋلىمىز، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ مادەني تالعامىمىز قانشالىقتى قۇلدىراپ كەتكەنىن كورگەندەي بولامىز. بۇگىنگى قازاق تەلەديدارى كۇندىز-ءتۇنى نە ءمانى-ماعىناسى جوق، وتە ارزان، وتە دورەكى دە تۇرپايى ويىن-كۇلكىگە، بەت-اۋزىن قيسالاڭداتقان قىلجاقباستىققا، اۋەيى-اۋلەكى كۇلكىگە، كوك تيىن قۇنى جوق ءازىل-قالجىڭعا بەلشەسىنەن باتقان مازاقحاناعا اينالدى. بۇل قازاق دەگەن تۇتاس ءبىر ۇلتتى ىشكەن-جەگەنىنە عانا ءماز ساناسىز، ويسىز، ۇلتتىق نامىسى جوق ۇلكەن ءبىر ءدۇبارا توبىرعا اينالدىرۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى ما دەپ قورقامىز. باياعىدا ريم بيلەۋشىلەرى «حالىقتى باسقارۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى قولىنا نان بەرىپ، سوسىن ءارتۇرلى كورسەتىلىمدەر قويىپ وتىرۋ» دەيدى ەكەن. ءبىز تەلەارنالارىمىزدى بۇلاي بۇيداسىز جىبەرە بەرسەك، بۇكىل ۇرپاعىمىز كوپ ۇزاماي ەشنارسە ويلامايتىن ءجاي ءبىر ءتىرى جان بولارىنا كۇمان جوق. ەگەر جات ەلدىك بىرەۋ قازىرگى تەلەارنالاردان بەرىلىپ جاتقان قازاقشا كورسەتىلىمدەردى  1-2 كۇن تۇگەل قاراپ، زەردەلەپ شىقسا "مىنا قازاق دەگەن حالىق بۇل ءدۇنيادا ەشنارسە ويلاپ باس قاتىرمايتىن، ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس، بۇكىل ۇلتتىق پروبلەماسىن شەشىپ بولىپ، ەندى تەك كۇندىز-ءتۇنى نە ءماتىنىنىڭ ءمان-ماعىناسى جوق، نە ءان دەۋگە كەلمەيتىن بىرنارسەلەردى ءبىرى ايتىپ، باسقاسى وتىرعان ورنىندا تەڭسەلە بيلەپ تىڭداي بەرەتىن، كۇلمەيتىن نارسەگە كۇلەتىن، ارزان ءازىل-قالجىڭعا ءماز بولىپ شۋ ەتە قالاتىن ءبىر سايقىمازاق حالىق ەكەن" دەۋى دە ىقتيمال.

قازىر قازاق تەلەارنالارىن ءانشى دەۋگە بولمايتىن «انشىلەر»، سازگەر ەمەس «سازگەرلەر»، اكتەرلىگى جارىمجان بولسا دا اكتەر اتانعاندار باسىپ الدى. اسىرەسە، ۇيالماي-قىزارماي ءوزىن ءانشىمىن، سازگەرمىن دەيتىندەر كوپ. جانە سولاردىڭ ءبارى جۋرناليست بولىپ شىعا كەلدى. شەتىنەن جۇرگىزۋشى. كىم كورىنگەن ءوز «پروەكتىسىن» اشىپ العان،  جۇرگىزۋشىلەردىڭ قوياتىن سۇراقتارى «جان-جارىڭىزعا قالاي قوسىلدىڭىز؟»، «نەشە بالاڭىز بار؟»، «ماشينا، كولىكتىڭ قانداي ءتۇرىن ۇناتاسىز؟»، «سىزگە قىزدار ءجيى حات جازىپ تۇرا ما؟»، «جارىڭىز قىزعانباي ما؟»، «قانداي تاعامدى ۇناتاسىز؟»-دان ءارى اسپايتىن نە قوعامعا، نە ادامعا قاجەتى جوق بوس ءسوز. ەندى ءبىر ارنانى اشىپ قالساڭ، كارتوپ ارشىپ، قامىر يلەپ، جۋا مەن ءسابىز تۋراپ، سورپانىڭ «تۇزىن كورىپ»، تاماق ءپىسىرىپ جاتقان سول ءانشى ەمەس انشىلەر، سازگەر ەمەس سازگەرلەر. بۇلار - ينتەرۆيۋ، ياعني، سۇحبات دەگەن جۋرناليستيكا جانرىنىڭ كوتەرەر جۇگى وتە اۋىر، سالماقتى ەكەنىن، ونىڭ ءار ساۋالى مەن جاۋابىندا الەۋمەتتىك ماسەلە اڭعارىلىپ تۇرۋى كەرەك ەكەنىن دە بىلمەيتىندەر. ولاردىڭ «جۇرگىزۋشىلىك بۇل جۇمىسقا» قالاي ورنالاسىپ جاتقانى دا وتە كۇماندى.

بىردە الماتى تەلەارناسى شاقىرعاسىن باردىم. جۇرگىزۋشى ە. دەگەن اكتەر جىگىت دەگەننەن-اق كوڭىلىم قۇلازىپ سالا بەرىپ ەدى، بەكەر ەمەس ەكەن. بۇگىنگى اڭگىمە الدەبىر 50 دە 50 تۋرالى دەگەنگە ول نە دەسەم، قازىر جىگىتتەر قىزداردى مەيرامحاناعا شاقىرادى ەكەن دە، ءىشىم-جەمنىڭ جارتى باعاسىن سولارعا تولەتەدى ەكەن. "تاپقان پروبلەمالارىڭنىڭ ءتۇرى قۇرىسىن، ەندى سول جىگىت پەن قىز توسەكاقى مەن جامباساقىسىن قانشادان ءبولىسۋى كەرەك دەگەنگە شاقىراتىن شىعارسىڭدار سەندەر!" دەپ كەتىپ قالدىم. سوندا ولار وسى «تاقىرىپ» ارقىلى نە ايتپاق، نەندەي ۇلگى-ونەگە ۇيرەتپەك؟

ءوتى جارىلاتىندار جارىلسىن، بىراق بۇگىنگى قازاق تەلەارنالارىندا كورسەتىلىپ جاتقان سوراقىلىقتى، كورگەنسىزدىكتى، جابايى قىلىقتاردى ساناپ تاۋىسۋ وڭاي ەمەس. ءانشى جانار ايجانوۆا مەن ايگۇل يمانباەۆانىڭ «تويبەستستار» اتتى جوباسىن كورىپ «و، توبا، مۇنداي دا «جوبا» بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ەدىك. ولار ءبىر جىگىتكە ءان سالدىرىپ قويىپ، ۇستىڭە نەشە ءتۇرلى تاعامدى قۇيىپ، توگىپ جاتسا دا، "توقتاما، توقتاما! مالادەس!" دەپ ايقايلاپ وتىرعان ەدى. قازىر بۇل جيىركەنىشتى جوبا-كورىنىس كەڭ قانات جايا باستاعان سياقتى. جاقىندا نتك ارناسى بۇلىنگەن باۋىر، شىرىگەن جۇمىرتقا، بۇزىلعان بالىق، مالدىڭ تەزەگى، تەمەكى تۇقىلى سالىنعان قالبىردى ءان سالىپ تۇرعان ادامنىڭ مۇرنىنا تاقاپ لوقسىتىپ جاتتى. ونىسىمەن قويماي "وسى يىستەردىڭ قايسىسى ۇنادى؟" دەپ ساۋال قويادى. ەكىنشىسى ءبىر شالباردى جىگىتپەن بىرگە كيىپ الىپ، قانشا جانىن قيناپ جاتسا دا اعىلشىنشا ولەڭ ايتۋىن توقتاتپاۋى كەرەك بولدى.

قاي ۇلتتىڭ دا ادامگەرشىلىك، مادەنيەتتىلىك دەڭگەيىن، ونىڭ سانالى نەمەسە ساناسىز، نامىسقوي نەمەسە نامىسسىز ۇلت ەكەنىن ونىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنە قاراپ-اق اجىراتۋعا بولادى. مىسالى، «سەن رەنجىمە، مەن سۇيمەيمىن، جىلاساڭ دا، جىلاماساڭ دا، ارامىزدا ءبارى ءبىتتى، ەشتەڭە دە قايتىپ كەلمەس... ۇمىتشى مەنى جارىعىم» دەگەن، نە ءان دەۋگە كەلمەيتىن ءالاۋلايدى تىڭداپ، اياق-قولىن ەربەڭدەتىپ تەڭسەلىپ جانە وتىرىپ بيلەيتىن، ول ءالاۋلاي بىتكەسىن ۇلكەن-كىشىسى ء«و-ءو-ءوۋ!» دەپ ءماز بولىپ وتىرعان قازاقتاردى كورگەندە ءىشى-باۋىرىمىز يت تىرناعانداي بولىپ «نە بولدى، نە بوپ بارامىز؟ قۇداي-اۋ، مىنا وتىرعان بايعۇستار سوعان دا ءماز بولىپ وتىر ما؟» دەيتىن كۇيگە تۇستىك. كوڭىلىڭىزگە كەلسە كەلەر، بىراق ءوز ۇلتىڭ – قازاقتىڭ مادەني، ينتەللەكتۋالدىق تالعامى قانشالىقتى قۇلدىراپ كەتكەنىن وسىدان-اق اپ-انىق كورۋگە بولادى. ءيا، ءدۇنيادا ءتان مۇگەدەكتىگىنەن جان مۇگەدەكتىگى، جارىمجاندىعى، ياعني رۋحاني مۇگەدەكتىگى قيىن بولادى ەكەن. مىنە، ءبىزدى وسىنداي رۋحاني مۇگەدەكتىك جايلاپ بارا ما دەپ ۇرەيلەنەمىز. ال، رۋحاني مۇگەدەكتىك نەدەن باستالادى؟  سونىڭ ەڭ باستى سەبەبى – ۇلتتىق ماقتانشاقتىق، ۇلتتىق بوسپەلىك، جوقتى بار دەپ، باردى شامادان تىس كوككە كوتەرۋ. ياعني، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتى، كەمشىلىكتى، ۇلتتىق ساناعا، ۇلتتىق جاراتىلىسقا قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن، ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋىنە اكەلە جاتقان جاعداياتتاردى ايتپاۋ. ايتقان ادامدى كۇستانالاۋ. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءوز باسىم وسىنداي ۇلتتىق قاۋىپ-قاتەردى ينتەرنەت سايتتا ايتىپ جازعانىم ءۇشىن اتى-ءجونى جاسىرىن بىرەۋ مەنى قازگۋ-دە 12 جىل وقىعان، اراقتان اۋزى بوساماعان دەپ «كوممەنت» جازدى. مەن كازگۋ-دە 12 جىل ەمەس، 15 جىل وقىعانمىن! جاراسقان ابدىراشەۆ مارقۇم ايتقانداي «اناۋ بالەنىڭ ۋىمەن، جاستىقتىڭ بۋىمەن» جاستىق شاقتا تالاي رەت توبەلەسىپ، تاياق تا جەدىك، ايىقتىرعىشقا دا تۇستىك. ءبىز كوتەرگەن ۇلتتىق ماسەلەگە الدەبىر وقىعان-توقىعان بايعۇستىڭ قوسقان پىكىرىنىڭ ءتۇرى الگىندەي. ال حالقىمىز قانشا جەردەن «داستارحانىمىز تويعا جايىلسىن!»، «توي دەگەندە قۋ باس  دومالايدى»، «توي تويعا ۇلاسسىن» دەي وتىرىپ رەتسىز ويىن-كۇلكىنى، باس-اياعى جوق داڭعازا مەيرامدى قۇپتاماعان. وندايعا قۇمار ادامدار تۋرالى «ارسىزعا كۇندە مەيرام» دەگەن ناقىل ءسوز دە بار. بۇگىنگى قازاق تەلەارنالارىن كورىپ وتىرىپ ءدال وسى ناقىل ەسىڭىزگە تۇسسە ءسىز كىنالى ەمەسسىز. مىناۋ سول تەلەارنالار «ونىمدەرىنىڭ» اتاۋلارى: ء«ازىل كەش»، «دۋ-دۋمان»، «بازار جوق»، «وڭاي ولجا»، «تۇنگى ستۋديا»، «جۇلدىزدى دودا»، «كاراوكە كيللەر»، «كوميك  adze»، «نىسانا»، ت.ب.  بۇلاردا ادامدى ويعا قالدىراتىن، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتى سىنايتىن، بۇگىنگى ۇرپاق ۇيرەنەتىن دە، جيرەنەتىن دە ءبىر مىسقال ءسوز، نە ءىس بولسايشى. بولماق تۇگىل سولار ادەپسىز ءىس-قيمىلىمەن، اۋزىن اپانداي قىپ اشىپ، باسىن ارقاسىنا لاقتىرىپ تاستاپ حا-حا-حالاپ كۇلۋى ارقىلى ادەپتى، كورگەندى، مادەنيەتتى كورەرمەن اتاۋلىنى جيرەندىرىپ، ونەر اتاۋلىدان بەزىندىرۋ ءۇشىن ادەيى سۇمپايى ءتۇر جاساپ تۇر ما دەپ قالاسىز. سول «كوميك adzeدە» (باعدارلاما دەۋگە اۋىز بارمايدى) ءبىر قىز ءۇش جىگىتتى اۋەلى شاپالاقپەن، سوسىن بوكس قولعابىمەن كەزەك-كەزەك ۇرىپ شىقتى. ال ءۇش جىگىت نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز سوعان اۋىزدارىن اڭىرايتا اشىپ كۇلدى. بۇلار ءبۇيتىپ جاتقاندا كادر سىرتىندا جۇزدەگەن ادامنىڭ كۇلگەن داۋسى، اعىلشىنشا ولەڭ بەرىلىپ تۇردى. ەندى بىردە كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان قىزدى بىرەۋى قاعىپ قۇلاتادى. وعان دا دۋ كۇلكى. ءوز جونىمەن كەلە جاتقان بىرەۋدى ءۇش-ءتورت جىگىت ءداپ ءبىر وليمپيادا جەڭىمپازىنداي كوتەرىپ اپ قايتا-قايتا اسپانعا اتتى. سول ساتتە كادر سىرتىنان ءجۇز قارالى ادامنىڭ شاڭقىلداعان، قارقىلداعان ۋ-شۋ كۇلكىسى بەرىلەدى. كۇلكىنىڭ دە كۇلكىسى بار. دانا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تاربيەسىندە اۋزىن اڭىرايتا بارىنشا اشىپ كۇلۋ، قارقىلداپ كۇلۋ، ءجون-جوسىقسىز كۇلۋ وتە ەرسى، ۇيات قىلىق دەپ ەسەپتەلگەن. كۇلكىنىڭ جىميىپ كۇلۋ، ميىعىنان كۇلۋ، داۋسىن قاتتى شىعارماي، بىراق ەستىرلىكتەي ەتىپ كۇلۋ سياقتى تۇرلەرى مادەنيەتتىلىك، كورگەندىلىك، ادەپتىلىك سانالعان. بۇگىنگى تەلەارنانىڭ جۇرگىزۋشىسى، ازىلكەشى، سايقىمازاعى قايسى ەكەنىن ايىرۋ قيىن. باستان-اياق ارزان، جاساندى، وتىرىك كۇلكى. جانە داۋىستارى قانداي اششى دەسەڭشى. ال «كاراوكە كيللەردىڭ» جۇرگىزۋشىسى «سىزدەر اقتىق مارەدەسىزدەر» دەپ ايقايلاعاندا «اقتىق مارەسى» نەسى دەپ شوشىپ كەتتىك. بۇل ءسوز كوبىنە «اقتىق دەمى بىتكەنشە»، «اقتىق رەت كوز جۇماردا»، «اقتىق رەت يەگىن قاقتى»، «اقتىق قوشتاسۋ» دەگەن سىڭايدا اجال الدىندا جاتقان ادام تۋرالى ايتىلار ەدى. وزدەرىن ۇيالماي-قىزارماي تەلەجۋرناليسپىز دەپ اتايتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ قازاق ءسوزىنىڭ بۇلايشا ءمان-ماعىناسىن بۇرمالاپ، ءوز ورنىمەن قولدانا بىلمەي سويلەۋى وسىلايشا جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. قازاقتىڭ «ورتاڭقول» جانە «ورتاقول» دەگەن ۇعىمدارىن شاتىستىرىپ، جۇرتتى اداستىرۋشىلار دا - تەلەارنالارداعى وسىنداي جۇرگىزۋشى دەپ اتالاتىندار. بۇلار جۋرناليستيكا عىلىمىن بۇكىل ابىروي-بەدەلىنەن ايىرىپ ءبىتىردى. قازاق ءبىر ىسكە «بەل بۋىپ»، «بەل بايلاپ» كىرىستىك دەيتىن ەدى. تەلەجۋرناليستيكانىڭ بۇل كىرمە جۋرناليستەرى ونى «بەل شەشىپ كىرىستى» قىپ قالىپتاستىرىپ جىبەردى. قازاق ادەتتە دەمالىپ، تىنىققىسى كەلسە «قوي اتتان ءتۇسىپ، بەل شەشىپ، اياق سۋىتايىق. اس ىشەيىك» دەيتىن ەدى-اۋ...

«حابار» ارناسىنان «ويجۇيرىك» دەگەن ءوتىپ جاتتى. ول سىناق پا، ەمتيحان با، ويىن-ساۋىق پا، ونىڭ ادام-پەندەگە پايداسى بار ما، ونى جۇرتشىلىق ايتار. بىراق،  ءوزىن ەش قىسىلماستان ءارى سازگەر، ءارى ءانشى، ءارى جۇرگىزۋشىمىن دەپ اتايتىن، ايتەۋىر توقتاۋسىز سويلەيتىن، شاشى بەتىنىڭ قوس قاپتالىن جاۋىپ تۇراتىن سارى جىگىتكە جۇرگىزۋشى: ء«سىزدى تاڭعا دەيىن كينو كورەدى دەيدى عوي» دەپ سۇراق قويعاندا، "بۇل دا جۋرناليستىك سۇراق پا؟" دەپ رەنجىپ وتىرعاندا ەكرانعا ىشىندە لومونوسوۆ، نيۋتون، ەينشتەين بار 7-8 ادامنىڭ پورترەتى شىعا كەلدى. تاپسىرما – سولاردىڭ قايسىسى عالىم ەمەس ەكەنىن ايتىپ بەرۋ. سوسىن «نوچنىە دوزورى» فيلمىندەگى ءرولدى كىم سومداعانى ءسوز بولدى. جۇرگىزۋشى سودان كەيىن ء«بىز 2-ءشى كەزەڭنەن كەيىنگى 3-ءشى كەزەڭدى اياقتادىق» دەپ سالتاناتپەن جاريالاعاندا «اپىر-اۋ، 2-ءشى كەزەڭنەن كەيىن ارينە، 5-6 نە 10 شى ەمەس 3-ءشى كەزەڭ ەكەنى دە جاڭالىق بولىپ پا؟» دەپ كۇلدىك. قازەكەم قارامى كوپتەۋ جينالىپ تۇرعان، بىرنەشە ادامدى توپ دەيتىن ەدى. ال «ويجۇيرىكتىڭ»  جۇرگىزۋشىسى وسى الدە سىناق، الدە ەمتيحان، الدە ويىن ەكەنى بەلگىسىز كورسەتىلىمگە قاتىسۋشى ەكەۋدى توپ دەپ اتاۋمەن بولدى. اقىرى نە قارقىندى ايتىپ تۇرعانىن قايدام بۇل كورىنىستى «قانداي قارقىنعا تولى ويىن بولدى، مىنە!» دەپ ماساتتانا حابارلاعان كەزدە جينالىپ وتىرعاندار: ء"و-ءو-ءوۋ، ا-ا-ا-ا"-دەپ قول شاپالاقتاپ ۇلارداي شۋلادى. سوسىن «جەڭىمپاز» اياز-اتاسىنىڭ سىيلىعىن الدى. بۇل بىتكەسىن «جۇلدىزدى دودا» دەگەن باستالدى. باياعى ارزان ءاجۋانىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى. جۇرگىزۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا «اقتىق سىن» بولادى. اقتىق سىنعا ەڭ مىقتىلار جەتەدى ەكەن. جۇرگىزۋشى نۇرلان ءالىمجانوۆ سول «اقتىق سىندى» (قانداي ۇرەيلى ءسوز!) «مىناۋ ءبىر تاريحي ءسات بولدى» دەپ ءتامامدادى. ءسويتىپ، تەلەارنامىزدان پاروديانى «تاريحي ءسات» دەپ اتاعاندى دا كوردىك. سويتە تۇرا، ورىنسىز ماداق، شامادان تىس ماقتاۋدىڭ نەبىر سوراقى ءتۇرى ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدى. ءبىر جۇرگىزۋشى اندەرىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن، بىراق سازگەر دەگەن اتى بار ب. دەگەن ازاماتتى ۇلى سازگەر دەپ اتادى. ايتىڭىزشى سول ب-نى ۇلى دەپ اتاساق قۇرمانعازى، مۇحيت، اقان، ءبىرجاندى، بەرجاقتاعى ءشامشى مەن ەسكەندىردى كىم دەيمىز؟ جاڭاعى ن.ءالىمجانوۆ دەگەن اكتەر-جۇرگىزۋشى ءبىر سوزىندە اتى اڭىزعا اينالعان «مۇزارت» توبى دەپ قالعاندا دا وسىنداي ويعا قالدىق. ايتپەسە، «مۇزارت» توبىنىڭ انشىلەرىنىڭ نەگىزگى ماماندىقتارى دا انشىلىك ەمەس، ولار ونەر كورسەتۋشى جۇرتقا تانىمال كوپ توپتىڭ ءبىرى ەمەس پە؟!

ءبىز ءفالسافاشى دا، داناگوي دە ەمەسپىز. بىراق بۇگىنگى قازاقستان تەلەارنالارىن قاراپ وتىرىپ، اۋەلى قوعامدىق قۇرىلىس قيقىم-سيقىم بوپ كەتە مە، الدە الدىمەن ادامداردىڭ تىرشىلىك قام-قارەكەتى ۇساقتاپ كەتە مە دەگەن ويعا كەتەمىز. جاڭاعى جانار ايجانوۆا مەن ايگۇل يمانباەۆانىڭ «تويبەستستارىن»، شىنار اسقاروۆانىڭ بۇكىل ەفيرلىك ۋاقىتى قولعا جاعاتىن كرەم مەن ەرىندالاپقا ارنالعان «قىزدار اراسىنداسىن» بىلاي قويعاندا اكتريسا دەسەڭ اكتريسا، انشىلىگى دە ەشكىمنەن كەم ەمەس ليديا كادەنوۆانى «التىن تاسپا» اتتى الدە ءان-كۇي، الدە ويىن-ساۋىق ەكەنى بۇلدىرلاۋ جوباسىماقتان كورەمىز دەپ كىم ويلاعان. بەلگىلى ونەرپاز، قازەكەم توقتاسقان ايەل دەپ اتايتىن جاسقا كەلگەن ليديا جەرلەسىم:

         «بۇل اسەم كۇز ءانىن ارنايدى

         مەن سۇيگەن جان ورالمايدى

         وزىڭمەن اياۋلىم، ارمانىم

         مەن قوشتاسقىم كەلمەيدى» نەمەسە

                   ***     ***     ***

          قاسىمدا بولشى سەن قاسىمدا

         جۇرەكتىڭ اۋەلەگەن ءانىن سەن جاسىرما

         جۇرەيىكشى ماڭگى ءبىر ءان سالىپ

         ماحابباتىم سەنسىڭ، جانىم سەنسىڭ راسىندا،– دەگەن  نە قاراسوز دەۋگە، نە ولەڭ دەۋگە كەلمەيتىن، ماس ادامنىڭ ەلىرمەسى سياقتى ءدۇنيالاردى ءان دەپ ۇرانداتا حابارلاپ، قول شاپالاقتاپ وتىرعانىن كورگەندە...

بۇگىندە اقشا تاۋىپ، جاعدايىن دۇرىستاعىسى كەلگەن ەكىنىڭ ءبىرى ءبىر-ەكى بەينەتاسپا شىعارىپ، ءانشى، سازگەر اتانىپ، ەكى-ءۇش ادامنان «توپ» قۇرىپ، ءان ونەرىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ابدەن قۇلدىراتقانىن، سولارعا دۋىلداتىپ قول سوعىپ جاتقان ءجاي ادامداردىڭ ونەرگە دەگەن تالعامى مەن تالابىنىڭ قۇلدىراپ كەتكەنىن كورىپ كۇيىنەتىن ەدىك. ال ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ليديا سياقتى بەلگىلى-بەلگىلى تۇلعالارى مىناداي كۇيگە تۇسسە بۇدان ءارى نە بولماق؟ «ادەمى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ءان تىڭداۋ كەرەك» دەيدى ارا-اراسىندا ليدەكەڭ. ءانىنىڭ ءتۇرى الگىندەي! ءبىر كەزدە ليديا قاسىنداعى بالاسىمەن قاتار ءالي وقاپ ەكەۋى «رۋكي ۆۆەرح» دەگەندە شىنىمەن شوشىپ قالدىق. سويتسەك، بۇل دا ءان ەكەن. ءاننىڭ ءسوزى مىناۋ:

          ۇمىت مەنى، ۇمىت جانىم،

   بارىنەن شارشادىم،

         ...ۇمىتشى مەنى جارىعىم!

و زاماندا بۇ زامان قازاق سۇيگەن عاشىعىنا «جارىعىم» دەيتىن بە ەدى؟ بۇل بالاسىنا، ىنىسىنە، قارىنداسىنا ەركەلەتىپ ايتىلاتىن ءسوز ەمەس پە ەدى؟ مىنە، سول قاسيەتتى ءسوز بۇل جەردە ءوز ورنىن تاپپاي، ۇيقاستىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەن. الدە ليديا حانىم وسىنىڭ ءبارى بۇگىنگى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ابدەن-قۇلدىراپ، ۇلتتىق بەت-بەينەسىنەن، ءارى مەن نارىنەن ايرىلىپ باراتقانىن بىلگەندىكتەن "ممەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى، وسى جۇرگىزۋشىلىگىمە ازعانتاي نافاقا السام نەم كەتتى" دەي مە ەكەن؟ ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك. قازىر ءانشى بولىپ اقشا تابۋدىڭ ءبىر ءتۇرى كەڭ تارالىپ كەتتى. ول ءبىر ەركەك پەن ءبىر ايەلدىڭ دۋەتى. مۇندايدا كوبىنە ەرلى-زايىپتى ەكەۋ تەلەديدارعا شىعىپ ءان سالادى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى - بالا-شاعالى بولعانىنا تالاي جىل وتكەن ەگدە، ەڭ جاسى 40-قا كەلىپ قالعان، ودان اسىپ كەتكەندەر. ولار ساحناعا شىعىپ ءان سالىپ تۇرعاندا جاڭا تانىسىپ، ءبىر-بىرىنە دەگەن ىستىق سەزىمىن ەندى جەتكىزىپ جاتقان بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ ءرولىن ويناعانداي. ءبىرى جىگىت اعاسى، ءبىرى توقتاسقان ايەل بولۋعا بەت العان ەكەۋدىڭ ءبىر-ءبىرىن جاڭا كورگەندەي ۇزدىگە، ەمەشەسى قۇرىپ، ەزىلە قاراپ تۇرعانىنىڭ ءوزى ەرسى. جانە ايتىپ تۇرعان ءاننىڭ مازمۇنى ولاردىڭ بۇل ءىس-ارەكەتىنە سايكەس كەلىپ تۇرسا، قانەكەي! كوپ رەتتە ولاي ەمەس.

ءيا، بۇگىنگى قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ءجاي-كۇيىن ايتا بەرسەڭ، اڭگىمە بىتپەيدى. قازىر قازاق تەلەديدارى وسىنداي ارزانقول دەۋگە دە تۇرمايتىن، قاتتى ايتساق كەشىرىڭىز، «جىن-جىپىردىڭ»، سايقىمازاق، ارزان ءازىل مەن ءاجۋا، قىلجاقباستىق كورىنىستەردىڭ ورداسىنا اينالىپ باراتقانىن جاسىرۋ – قاتەرلى اۋرۋىن جاسىرۋمەن بىردەي. «جاڭالىقتاردان» كورەتىنىمىز – اتىپ كەتتى، اسىپ كەتتى، ءوزىن-ءوزى ءولتىردى، كىشكەنتاي ءسابي قىزدى زورلاپ كەتتى، جارىلىس بولدى جانە ەۋروپالىق ەلدەردىڭ يسلام تەرروريستەرى دەگەنىن قايتالاۋ. قالا بەردى –«ايتىس». قازاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ايتىس تۇرلەرى-اق كوپ ەكەن. استانانى، جاس قالانى، باس قالانى دەگەن ءالاۋلاي كوپ. اسىرەسە، كەشەگى جاڭا جىلدىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە تەلەارنالاردىڭ تالاي ۋاقىتى نەشە ءتۇرلى «ايتىستارعا» بەرىلدى. اششىلاۋ ايتساق، ايتىس سياقتى كيەلى ونەردى ءبىر-ەكى پارتيانىڭ جەتەكشىلىك ءرولىن ناسيحاتتاۋعا پايدالانۋ - ۇيات! بۇل باياعىدا كۇنى وتكەن تابىنۋ يدەولوگياسىن قايتا تۋعىزۋى مۇمكىن. ال «جارنامالاردا» بوكسەسى جارتىلاي نە تۇتاستاي جالاڭاش ورىس، شەتەل ايەلدەرى، سولاردىڭ ءارتۇرلى بۇتتارتقىشتارى مەن جەلىنقاپتارى. انونس وقيتىن ديكتوردىڭ داۋسى ءال ۇستىندە بۇ دۇنيەمەن قوشتاسىپ ىڭىرانىپ جاتقان اۋىر ناۋقاستىڭ داۋسى دەرسىڭ. «ەكستراسەنستەر» شوۋى ءوز الدىنا. كۇندىز-ءتۇنى ورىسشادان اۋزى بوسامايتىن «ەۆرازيا» ارناسى ءوزىن نەگە «پەرۆىي كانال كازاحستانا» دەيتىنى دە تۇسىنىكسىز. ءجون-جورالعىسىنا كەلسەك ەلىمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ارناسى «قازاقستان» دەپ اتالاتىن ۇلتتىق ارنا ەمەس پە؟! الەمدە ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەيرامىنان گورى وزگەنىڭ توي-دۋمانىن كوبىرەك تويلايتىن كوڭىلشەك تەلەارنا ەكەۋ بولسا، سونىڭ ءبىرى – بىزدە. قازاق تەلەارنالارى 31-ءشى جەلتوقساننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا ءتۇن ورتاسى اۋعاندا دەد موروز دەگەن ەرتەك كەيىپكەردى كۇتىپ وتىراتىن جاڭا جىلدى قازان ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ قاڭتاردىڭ ورتاسى اۋعانشا ياعني، 2 اي بويى تويلايدى. كەيبىر تەلەارنالاردىڭ كورسەتىلىمى كەزىندە ەكراندا «س نوۆىم گودوم»، «جاڭا جىلىڭىزبەن» دەگەن جازۋ مەن شىرشانىڭ  سۋرەتى بيىل قاڭتاردىڭ 17-18 جۇلدىزىنا دەيىن تۇردى. بيىل دەمەكشى، تەلەارنالاردىڭ بۇل جۇرگىزگىش-«جۋرناليستەر» «بيىلعى جىلى»، «بىلتىرعى جىلى» دەگەن ءسوز تىركەسىن دە جۇرتشىلىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ بولدى. ولار «بيىل» دەگەننىڭ ءوزى بۇ يىل، ياعني، بۇ جىل، ال بىلتىر دەگەن وتكەن جىل، ولارعا «جىل» دەگەندى تاعى قوسىپ ايتۋدىڭ دا قاجەتسىز ەكەنىنەن بەيحابار.

باعانادان بەرى ءبىز ايتىپ وتىرعان جاعداياتتار بۇلاي كەتە بەرسە ءازىل-قالجىڭعا ەمەس، ۇلتتىق اپاتقا، ۇلتتىڭ جويىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. ارينە، بۇنىڭ باستى سەبەبى، تەلەارنالارىمىزدىڭ اكتسيالارى تۇگەلگە جۋىق رەسەيگە ساتىلىپ كەتكەندىگى ەكەنىن قۇدايدان دا، ادامنان دا جاسىرا المايسىز. ەگەر مەملەكەت باسقا ءبىر ەلگە تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەنى راس بولسا، ونىڭ بۇكىل اقپارات قۇرالدارى ءوز يەلىگىندە، نەگىزىنەن كوپ جاعدايدا جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە بولۋى كەرەك. ال بىزدە...

بۇگىنگى قازاقتار، وندا دا ۇلتىن ويلايتىن كوزى اشىق قازاقتار عانا  ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان بەرگى 26 جىل ىشىندە ءوز ەلىندە ءالى دە ءوز ابىروي-بەدەلىنە يە بولا الماي، ءالى  دە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەم ءتىل بولىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ زار-زاپىران توگۋمەن بولدى. ءجاي جىلاپ-سىقتاعاننان ەشنارسە ونبەيتىنىن ءبىلدى مە، قايدام، ولار بۇگىندە ءتىل ماسەلەسىن قوزعاۋدى دا قويدى. بۇرىن تەلەارنالاردا دا ارا-تۇرا بولسا دا قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ءسوز بولاتىن. بۇگىندە ول مۇندا دا توقتاتىلدى. «الماتى» تەلەارناسىنداعى  ء«تىل ساقشىسى» دەگەن جوبا جۇمىستان شىعارىلعان 30 شاقتى قازاق جۋرناليستەرىمەن بىرگە «عايىپ» بولدى. ءيا، ءححى عاسىردىڭ ەڭ قۋاتتى دا قاتەرلى، دۇرىس پايدالانا بىلسەك، ەڭ پايدالى قۇرالى – تەلەۆيزيا. سوندىقتان قازاقستان تەلەارنالارىنان بەرىلەتىن قانداي حابار-وشار، قانداي قويىلىم، قانداي ءازىل-كۇلكى بولسا دا ولار ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىنە ورايلاس، سايكەس بولۋىن قولعا الاتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن تەلەارنالاردى بۇگىنگىدەي قىلجاقباس، سايقىمازاق، ارزان قالجىڭ مەن ءانشى، ازىلكەش جۇرگىزۋشىلەردەن دەرەۋ ارىلتىپ، ناعىز جان-جاقتى ءبىلىم-بىلىگى بار جۋرناليستەردى قىزمەتكە الۋدى باستاۋىمىز كەرەك. ال ونى ەڭ اۋەلى جوعارىداعىلار قولعا السا، ءىس وڭعا باسار ەدى.

مىرزان كەنجەباي.

اباي.kz