«Amerika kýndelikteri» – jazushy Túrsyn Júrtbaydyng saparnamalyq janarda jazylghan tyng dýniyesi. Abay.kz portaly búl mәiekti tuyndyny jariyalap kele jatqanyna kóp uaqyt ótken joq. Múhittyng arghy jaghyndaghy alpauyt elding ishki syryna ýnilip, sarapqa salatyn jazbalar aldaghy kýnderi de túraqty jaryq kóretin bolady.

Al, búghan deyin jaryq kórgen bólimderin bylay tabugha bolady:

http://abai.kz/post/view?id=2489 

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

14 qantar, 2014. Vashington

Kýn búlynghyr. Úsaq janbyr býrkip-býrkip alady da tyna qalady. Býgin múrajaylar kýni. Biraq eng aldymen Aq ýige qaytyp baruymyz kerek. Aulasyna kiru mýmkindigi bar. Smitson múrajaylar jýiesine qarasty ýndisterding tarihy, kórkemóner jәne aeronavtika-gharysh múrajaylaryna kóz súghyn qadap ýlgersem jeter edi.

Biz qonghan meymanhana Meriylend shtatynyng 15 myng túrghyny bar Niu-Harliton kentine qarasty eken. Taza. Kógaldy. Metronyng songhy ayaldamasy osynda tireledi. Vashingtonnyng qonaqýileri bizding әmiyanymyzdy bir tәulikte taqyrlap shyghatyn kórinedi. Sondyqtan da kórpemizge qaray kósilippiz. Ortalyqqa 25-30 minutta jetip barasyn. Ardagerler danghyly men Dendariydi boylap, kezinde 1 dollargha satylghan 2 qabatty ýilerdi kórip, búrynghy vokzaldyng ghimaratyna keldik. Býkil Amerikanyng qanyn býlkildetken búrynghy vokzal qazir múrajay. Onyng aldynda Hristafor Kolmubke eskertkish qoyylypty.  Al alystan habar aldyrghan búrynghy pochta ýii de Baylanys múrajayy (Aytpaqsha, Dj.Kennannyng Semeyden joldaghan jedelhabarlary men hattaryn, joljazbasyn, suretterin qabyldaghan, Abaydyng aty alghash ret Amerikada atalghan pochta). Búlar Kapitoliyding týbinde. Eski ýilerdi qoltyghyna qysyp ap, ózderi asqaqtap túrghan zәulimder kezdesti. Jer qymbat, al eski ýidi iyeleri satqysy kelmegendikten de, kóne ýiding shatyryn syryp tastap, túghyrly temir betonnan tireu qoyyp, 6-7 qabatty ýidi sala beredi. Ýiding biyiktigi kóshening eninen 6 metrden artpasa boldy. Olardy múnda da «aua satqandar» deytin kórinedi. Sebebin týsinbedim – dep keshe eskertip edim ghoy. Biyiktegi Dj.Vashingtonnyng eskertkishi ózining ústynyn núsqap túr. Múnda emeuirinsiz sәulet pen mýsin ornatylmaydy. Al myna qara tu tigilgen ghimarat – soghysta habarsyz ketkenderdi izdestirumen ainalysatyn mekeme. Eng biyik ýy Franklinning alanyna salynypty. Bizding de qara tu tigetin qasiretti tarihy betterimiz az emes qoy. 1921-1922, 1931-1932 jylghy asharshylyqtaghy bes million qúrbannyng qúrmetine bir qara tu tigetin tóbeni belgilegenimiz dúrys shyghar. Ol qazaq halqynyng ýshten ekisin qamtityn әruaqtargha kórsetilgen qúrmet bolar edi.

1773 jyly salynghan Preziydent pen onyng otbasy túratyn Aq ýige taghy keldik. Býgin ainalasy ashyq, kýzet te, qarauyl da joq. Eki qabatty kәdimgi ýi. Usadiba siyaqty da әser qaldyrdy. Qalay qarapayym kóringenimen de býtkil dýniyening damu baghytyn óz yrqyna beyimdey baghyttap otyr. Aulasy – aula emes, alan. Emen, ýienke, qaraghash ósip túr. Tabaldyryghynan, әriyne, attatpaydy. Suretke týstik. Bayqaghanym – Aq ýy qalyng eskertkishting ortasynan oryn alypty. Alaqanday jer búiyrsa – eskertkish ornatatyn ispetti. Kәsipodaq mýshelerine de bir búrysh búiyrypty. Aq ýige qaray-qaray kózimiz talghan song Smitsonnyng múrajaylar jýiesi alanyna keldik. Ýsh saghat erkin uaqyt berdi. Qalaghan múrajayymyzgha baryp, gharysh-úshaq múrajayynyng aldynda jýzdespekpiz.

Amerikadaghy birden-bir memleketting demeuine sýienetin mәdeny oshaq – osy Smitson múrajaylar jýiesi. Onyng ózinde de memleket tikeley qarajat bólmeydi, múrajaydyng óz qarajatynan bólingen ne demeushilerden týsken qarajatty rettep otyrady. Múnyng basty kiltipany – Smitson Djeyk – aghylshyn ghalymy, ómiri ýilenbegen. Eger jiyeni ýilense, artyndaghy múralaryn sonyng balalaryna qaldyrugha, ýilenbese – ol qarajatty Amerikanyng kongresining erkine beruge, sóitip, mәdeniyetti damytatyn iske júmsaudy ósiyet etipti. Djeyms Smitsonnyng ózi Italiyada kóz júmypty. Sýiegin keyin Amerikagha әkelip jerlepti.

 Kongress ol qarajatty múrajay men ghylymgha júmsaudy úigharypty. Sóitip, Smitson múrajayy kongressting qanjyghasyna baylanyp qalypty. Alayda isti jýrgizgen advokat pen diyrektorlar kenesining qarjyny oryndy, ósimdi ornalastyrghany sonday, dýnie jýzindegi eng bay, qory da bay, әrqaysysy ózin-ózi qarjylandyratyn – Últtyq kórkemsuret galereyasy, Amerikanyng tarihy múrajayy, Túrghylyqty amerikandyqtar (ýndister) tarihy múrajayy, Jaratylystanu múrajayy, Aviasiya men gharysh múrajayy, Afroamerikalyqtar tarihy múrajayy, Qazirgi óner múrajayy ispetti múraghattardyng basyn biriktirgen. Búlardyng әrqaysysyn tolyq aralap shyghugha bir-bir kýn ketedi.

Kýn sirkirey jaudy. Biz sayahatymyzdy Últtyq kórkem suret galereyasynan bastadyq. Aytpaqshy, Smitson múrajaylary biylet satpaydy. Tegin. Múndaghy negizgi qordy úiytqan – Endru Melan. Ol týrli-týsti asyl zat satyp bayyghan. Sol jinaghan kartinalar kolleksiyasynyng negizinde múrajay ashylghan. Bizding baylar – baylyqty  úrlyqpen tauyp, ózinen, ýiinen, elinen úrlap әketip, sheteldik ósimqordyng qaltasyna tyqpalaydy.  Osynday bir iygilikke iyilse – kegejesi keri ketip qalatyn siyaqty. Shetinen әri saran, әri sauatsyz ham kórseqyzar keletini nesi eken?!. Dýniyege mәshhýr suretshilerding mәshhýr kartinalarynyn  deni osynda. Solardyng belgili-belgisizine kóz sýze jýrip Leonardo da Vinchiyding «Djenefer» atty portretine ayaldadym. Múny bireuler: tazalyqtyng belgisi, ekinshileri, qulanghan qyzdyng qylymsuy, sheti shyghyp túrghan bútaq – kýnәlining belgisi– deydi eken. Barlyq qúpiyasyn qyzdyng qylymsyghan jymiysyna jiyatyn Da Vinchiyding suret mәneri ekeni belgili. Men «Djeneferdin» kýlimsiregen kózining qiyghy men kekesini bar ezuine qarap, songhy pikirge sendim.

Tezdete shyghyp Amerika tarihy múrajayyna bardym. Ereksheligi – múnda mektep oqushylary avtobus-avtobus bop, ýzilissiz kelip jatyr. Múndaghy jaratylystanu, asyl tastar, ósimdikter, jәndikter, jan-januarlar  bólimining әrqaysysy bir-bir múrajaygha tatyrlyq. Sonyng ishinde geografiyalyq miyneraldar  bólimindegi De Mondtyng atyshuly «Kógildir almasyn» izdep jýrip, әlemdegi miyneraldyq zattardyng tanghajayyp ýlgilerin kórdim. Árqaysysyna zer salsan,  búl múrajayda bir apta jýruing mýmkin. Erli-zayypty seriktesterim jolyghyp qalyp, «Kók almasqa» alyp bardy. Tura osy gauhar alqaly kók almasty aldynda ýsh ret kórip: qyrsyghy mol, úrydan qarygha, qarydan qaraqshygha ótip baryp De Mondtyng qolyna kóshken atyshuly «kógildir kesel» búdan kóri iri shyghar – dep oilagham. Jazushynyng «taghdyrgha» qyzyghuy eken. «E» – dep qoyyp ýndisterding múrajayyna bettedim. Jolay osy zamannyng modernistik-avangardtyq óner múrajayynyng syrtqy súlbasyn kórip-aq týnilip, ishke kirmedim.

Amerikanyng bayyrghy túrghyndarynyng tarihy múrajayy.

Amerikanyng ejelgi túrghyndarynyng múrajayy әigili «Golos Amerikiy» radiostansiyasynyng qarsysyna, Kapitoliyanyng ókpe túsyna ornalasypty. Múnda tek ýndisterding ózderi qyzmet etedi-mis. Áriyne, olardyng da assmilyasiyagha týskendigi angharylady. Men sonday bir tektik erekshelikti anghara almadym. Tórt qabatty. Birinshi qabaty aspúzyl. Ekinshi qabaty – kórme. Qoltyq-qoltyqqa bólingen. Ár qoltyq – әr taypanyng tarihy men taghdyryna  arnalghan. Kórmede, kәsipteri, taghdyry turaly surettermen bezendirilgen kórneki qúraldar, beynetaspalar, ýntaspalar ret-retimen qoyylghan. Múnda olardyng kәsibine, túrmysyna, tektik bolmysyna, jaghyrapiyasyna, býgingi tirshiligine basa kónil bólingen. Beyne jәne ýn taspalardy qyzyqtasan, osy qabattyng ózin býgin tauyspaysyn. Men túrmysynan týrkilik sypat izdeumen shekteldim. Jylqynyng ózin europalyqtar kelgen song kórip, ýiretken ýndisterding ong-órnekteri, túskiyizderi, qorjyndary, bet-bitimi ghana arghy bir yqylym zamandaghy ýndistikti elestetedi. Ánderinde de bir úqsas saryndar qúlaqqa shalynady.

Zerdeley súqtansam úzaqqa keterimdi sezip, ýshinshi qabattaghy zattay múralardyng kórmesine kóterildim. Attyng jalyna jabysqan,  sadaq tartqan, qús ústaghan ýndisterding mýsini etene tanys ómirdi kóz aldyma әkeldi. Ala dorba, júqa syrmaq, sybyzghy, syldyrmaq, qosbasty qorjyn, keli-kelsap, aghash soqa, oraq ta kózge ystyq tartty. Kýieui ólgende әielderining betin tyrnap qanatuy, josa jaghuy da kóne týrkining dәstýrinde bar. Kóneden bastalghan kórme býgingi óner tuyndylarymen ayaqtalady eken. Abstraktili beyneleuge qúshtarlyghy tanylady. Áser mol. Týigen oy kóp. Sezim san qily. Biraq alghan әserimnen ortaq tújyrym jasay almadym. Bir kórgennen týigen týiin qaybir júghymdy bolar deysin. Tórtinshi qabaty konsert zaly, týrli ýiirmeler men dәrister, kurstar ótedi. Dóngelene jinalyp, pikir alysyp otyrghan ghalymdardy da kórdim. Bәrining aldynda bir-bir noutbuk. Isterine sәt tilep, birinshi qabattaghy aspúzylgha baryp, ózimizge tansyq ýndisterding taghamdarymen týstendik. Umash kójesi men qaqtaghan balyghy, búghynyng eti, әriyne, únady. Qazirgi europalyq mәzirding 65 payyzy osy ýndisterding ejelgi as-taghamdary, jiydek-jemisi, kóktәti (ovosh) eken.

Aviasiya men kosmos múrajayynyng kórmesi – qytaydyng batpyrauyghyn aspangha úshyrumen bastalady. Úshaqtardyng barlyq týri, Aygha barghan apparattar, Aydyng tasy, Songz – Apollon gharysh kemesining qanqasy bar. Minbede túryp ekrandaghy suretterge qaraghanda ózing de úshyp bara jatqanday sezinesin.

Afroamerikandyqtargha arnalghan múrajay Baraka Obama preziydenttikke  kelgen song belsendi týrde qolgha alynypty. Onda Obamanyng әieli innagurasiyagha kiyip shyqqan kóilegi kórmege qoyylypty. Bizding Sara Alpysqyzynyng alghashqy inagurasiyadaghy kóilegi qayda eken? Ol da tarihtyng bir jórgemi eken-au!

Bir angharghanym, әskeriyler ózin-ózi jәne formasyn qatty syilaydy eken. Tәrtipting ýlgisin kórsetip, qay kezde de shiraq, sergek, sympystay boy tartyp jýredi. Bylayghy túrghyndargha qúrmetpen qaraydy. Al bizding әskeriylerding qaryny ayaghyn kórsetpeydi, bóksesi – belin orap alghan, jelkesi – búqa moyyn, beti – sharyq bop, syrtyna qaray jaryla jazdap túrady.

Qosh, sonymen Vashingtongha bir qonyp, búiyrghanyn kórip, kózayym bop Niu-Yorkke qayttyq.

Jolda biraz qysyr sózder aityldy. 1848 jyly bastalghan «Kaliforniya altyn delbesi», ondaghy úly búlqynystar men buynular (shyn maghynasynda), altyn qoryn taba almay atylyp ólgen dosynyng kórin qazyp túryp, 70 kilogramm «samorodnyy sary altyn» tapqan millioner, úly depressiya jyldaryndaghy týnilister, odan sergitken №95, №97 federalidyq joldar, Ruzvelitting enbegi turaly sóz qozghaldy. Amerikadaghy asfalit tóselgen joldyng úzyndyghy 500 million shaqyrym eken. Taq sandy jol – Shyghys (mysaly, 95) pen Batysqa, júp sandy jol – ontýstik pen soltýstikke jýredi. Ong jaqpen jýretin jol – aq, sol jaqpen jýretin jol – sary týspen boyalady eken. Búl jýrgizushilerding túmanda, qysta, týnde jýrgende adaspauyna septigin tiygizedi. Joldyng qarsy jaghyna shyghyp ketuden saqtandyratyny anyq.

Taghy da orman. Taghy da úly ózender. Orman – baylyq. Úly ózender – tegin elektr quaty, azyq-týlikting suaty. Auyz su qory. Al biz shelektep tasyghangha mәzbiz. Ekinshiden, maghan – biz amerikalyqtar ýshin, monghol, ózbek, tәjik, týrikmen qúrly obrazy qalyptaspaghan el siyaqty kórinetin tәrizdimiz. Jaqút – saqa, qalmaq (tatar emes), bashqúrt, altaylyqtar siyaqty búldyr elesimiz ghana bar ispetti sezildi. Qazaqstan – olar ýshin jeke últ, tәuelsiz memleket emes, aq nәsildilerding bodanynan endi qútylghan Pretoriya, yaghnyi, túrghyndardyng 85 payyzy zәngiler bola túra bar baylyqtyng 15 payyzyn iyelenip qalghan zәngiler eli ispetti qabyldaytynday kórindi. Últ emes, qyzyl terili nәsilding bir buyny retinde sezinetinin ashyq aitpasa da, anyq bayqalyp túrady.

Ashy da bolsa múnyng anyq belgisi – Qazaqstannyng aeroportyna kelip, shekaralyq kedennen ótkende: «Vash familiya?» – dep qarsy alatyn «velikiy, mogushiy, russkiy yazyk» (Turgenev). Tildesken eki-ýsh amerikandyq sonday synay tanytty. Búghan dәndetken shalaqazaq elshiler men mәmilegerler, «qara orys» shәkirtter. Últtyq ereksheliging sezilip túrmasa, seni azat elding azamaty emes, otar elding ólermeni – dep esepteydi. Múny ózimizge kelgen amerikandyqtar, tipti, ózimning qazaqsha suday sapyratyn Kurt – Qúrmanbek kórshim de emeuirinmen jetkizdi.

Sorly, «qasyqtay balgha malghan qayran tilim» (qara ólennen), endi saghan ne deyin? Seni de, ózimdi de qaytip júbatam?!.

(Jalghasy bar...)

Abay.kz