Ataqty jazushy Múhtar Áuezov osydan jarty ghasyr búryn-aq búl el jayly jazyp ketken eken, al, búl qalany «Tastaghy dastan» dep ataghan eken...

Sol qalanyn, elding endigi jayyn jazushy Túrsyn Júrtbay móldiretip túryp jazyp jatyr. Býgingi joljazbada aldynghy әngimening jelisi ýzilmesten jalghasady. Oqynyz, lәbbay...

Aytpaqshy, alghy jazbalardy myna silteme arqyly tabasyz:

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238

11 qantar, Filadelifiya.

Ár úlystyn, últtyn, memleketting suyrtpaghyn úshtaytyn, mәiegin úiytatyn, ruhynyng qayda úya salghanyn menzeytin shaghymdy oqighalar men oryndar bolady. Osydan 400 jyl búryn jer betinde aty men zaty joq, qazir dýniyeni titirkendirip, shimirkendirip, silkindirip, sýiindirip-kýiindirip túrghan Amerikanyng da qanyn úiytqan, demimen jan bergen «qara qazanynyng oshaghy» – Filadelifiya. Býgingi Amerikanyng kindigi – osy qalagha baylanghan. Sondyqtan da Amerikanyng qaqpasy – Niu-Yorkpen bet kórisken song yqylasym soghan audy. Azdaghan úshqary maghlúmatym bolatyn. Biraq әr tastyng tarihyn taratugha mamandanghan jolseriksiz jónindi tauyp jýru mýmkin emes. Taghy sol «Braytan bichke» – «Kishi Reseyge» iyek sýiedim. Búl jolghy jetekshimiz – Nelly degen mosqaldau, ysylghan, әli de «meniki jóni» basylmaghan, mamyrlay jyljityn jýrdek bәibishe eken. Tiline ne úya salghanyn bilmeymin, әiteuir, shymshymdata tartyp, arasynda tikenimen shanshyp alady. Tysy jana, biraq qymtana bergeninde seleuding tikeni pisip jiberip, úiqyndy ashatyn shala týtilgen jýnnen jasalghan kórpeler bolushy edi, tura sony eske salady. Degenmen de sheshen, ashyq. Bizding de, ózining de mysyn bastyrmay, labany qolyna alysymen:

– IYә, men de jýreginde ótkennen qalghan shanshuy men saghynyshy bar adamnyng birimin. Emigrasiya degening – qanshalyqty toqshylyqta jýrgeninmen, jyrtylghan jýreginning sanlauynan múng saughalap túrady. Ajyrasqan (razorvannyi) neke, ajyraghan aghayyn, ajyraghan otan... Bәrimiz de diyrektor bolghamyz. Joly men jónin tappaghandar múnda jete almaydy. Bәring de mektepten shyqtyndar. Sondyqtan da, jaqtyrsandar da, jaqtyrmasandar da, býginshe meni tyndaularyna tura keledi. Dauystap sóilep, oiymnyng jelisin búzbandar. Men de adammyn. Qalamasandar, qoryldamay úiyqtandar. Onda kóp nәrseden qúr qalasyndar. Men ózime alghan mindetti adal oryndaytyn adammyn. Tyndasanyzdar ókinbeysizder. Óitkeni bir aqynnyng (A.Voznesenskiy –?) «Vkladyvayte denigy v chudo» – degeni bar. Al eske alu, eske alatyn ómirinning boluy – qajetti qazyna, – dep baryp toqtady.

Maghan únady. Qansha aitqanmen, men de sózding shalyghyna úshyraghan, men de múghalim, men de diyrektor emespin be, moyynsalyqpen kóndik. Sonymen...

...Sonymen deytin nesi bar. Ár sayahatbasynyng óz sóz mәneri, payymy, kózqarasy, teneui bar. Keshegi almatylyq qazaq qyzy (iyә, әkesi qazaq bolghan song solay jazyp otyrmyn. Al ózi ne dep jazatynyn bilmeymin) Nataliyanyng tanystyruymen salystyryp, aqiqatyn ózderiniz ajyratyp alarsyzdar (Men osy kýndelikti baspasóz ýshin jazyp otyrghan siyaqtymyn. Ýirengen kәsiby әdet qoy. Áytpese, naq onday maqsatym joq. Janaghy Nelly bәibishe aitqanday, bar aqyl-esimdi «estelikting qazynasyna – qoymagha qoyghan» týrim ghoy).

IYә, Voznesenkiyding «aqshany jastyq astyna emes, jastyqtyng keshuine júmsandar» degen jogharydaghy ólenning súlbasy tanys edi. Nelliyding búl sózi jadta úmytylghan jastyqtyng kóp kýnderin eske týsirdi. Osy kórgenimning ózi de jastyq keshui emes pe – degen oidan aryla Nelliyge qúlaq týrsem: «Filadelifiya – 2 million adam túratyn europalyq ýlgidegi tas qala. Al Niu-York degenimiz – búl Kornegy holl. Niu-York búl – әlemning kindigi Vavilon. Niu-York – araldar qalasy» – dep túr eken.

Filadelifiyanyng Óner múrajayy jәne onyng aldyndaghy  Djordj Vashingtonnyng eskertkishi.

Nelliyding shabytty sózderin de jadynda ústaugha tyrysasyn. Sonymen qatar túnghysh attaghan qúrylyqtyng bolmysyn, bitimin, orman-kólin, túrmys-tirshiligin, ýi-jayyn da kónil ainasyna týsiruge de úmtylasyn. Qazaqsha aitqanda, eki oily, eki úshty әserdi úshtastyrugha tura keldi. Al Niu-Yorkting qúrylu tarihy men jer attaryn  әr sayahat jetekshisi ózinshe týsindirip, ózinshe jetkizdi. Jer attaryn da әr maghynada audardy. Qaysysynyki dúrys? Qaydan bileyin. Ózgeshe payymdaularyn da keyin qatirama týrtip otyrdym. Mýmkin birin-biri tolyqtyrar.

Mine, Long ailend mýiisindegi (Úzynaral, úzyndyghy 200 shaqyrym mólsherinde) Braytan bichten Steyten ailend (Qoyandy) aralyna, odan qúrylyqqa óttik. Niu-York negizinen: 1.Manhetten (1 mln. adam), 2.Bruklin (2,5 mln. adam), 3.Guveyn (1,5 mln. adam), 4.Steyten ailend (750 myng adam), 5.Bronks   (qúrylyq bóligi, 1,5 mln. adam) – degen bes qanatty qaladan túrady eken.

Filadelifiyadaghy Bendjamin Franklin ortalyghy.

 Búlar XIX ghasyrdyng ayaghynda bas qúraghan. Manhettendi osydan 10-12 myng jyl búryn ýndister mekendegen. Ol kezde Alyaska moynaghy Amerika qúrylyghymen tútasyp jatqan. Tegi týrki ýndister (olar ózderin búlay ataghandy jaqtyrmaydy) ózderin «ejelgi» nemese «túrghylyqty amerikandyqtar» dep ataghandy únatady. Birinshi fransuzdyq Djovany Kavatiny atty týbi italiyandyq kelip en salghan. Aq nәsildiler alghash ret 1624  jyly qazirgi «Aspandatqan ghimarattar» túrghan mýiiske túmsyq tirepti. Gollandtar aqsary bolghandyqtan da olardy «Qúdaydyng sýiiktileri» dep atapty. Amstredamnan kelgen 30 otbasy ózderimen birge siyryn, tauyghyn qosa alyp kelip, túraqty týrde irge teuipti. Olardyng alghashqy qonysy at arqandaytynday ghana aumaq alypty. Ýndisterding anghaldyghy men osal túsyn tapqan Piyter «ot su» men kәkir-shýkirge (әlemish-jәlemishke) Manheettendi aiyrbastapty. Ol tauardyng qúny 24 dollar eken. Sóitip, irgesin keneytip, Genry Hatson – Gudzon atty «aq myrza» ózendi kómeylete kememen órlep, ýndisterdi «ot sumen» susyndata otyryp, jerin keneytipti. Ózen de sol Hatsonnyng atymen ataldy. Búl degeniniz – ormangha ie bolu edi. 1664 jyly tamyzda aghylshyn Iork gersogy  әskermen sau ete qalady da, «Amstredamdy» – Niu-York, yaghni, Jana York dep ataydy. Gollandyqtardy eske týsiretin jer, ózen, qala attarynyng bәrin de ózgertedi.

Otarlaushylardyng eng birinshi qolgha alatyn sharuasy: әueli jerding atyn úmyttyrady. Bizdegi Petropavl, Pavlodar sonyng sarqyty. Brodvey – eng úzyn danghyl, 30 shaqyrym. Sol danghyldy (aveniu) qiyp ótken joldy – ret sanymen qoyylghan kóshe, strit – dep ataydy. Niu-Yorkti syrtqary júrt «Hameleon qala» – «Satymsaq nemese sayqal qala» dep ataydy eken. Múnyng «әlem-jәlem», «qúbylmaly», «kózboyaushy», «arbaushy» degen maghynasy bar. Qaysysy kónilinizge qonsa, sony maldanuynyzgha bolady. Men: әlemning múqym qarjysy men altyn qory osynda qordalanghanyna jәne birja arqyly kýnine milliardtaghan dollardy arly-berli qaqpaqylday qaghystyratynyna qarap, ony – «satymsaq», al aspan tiregen ghimarattary men jarnamalarynyng kóz jauyn alatynyna qarap «kózboyaushy, arbaushy» – degen atqa toqtar edim. Tandanbasyna qoymaydy. Sondyqtan da «Tanghajayyp shahar» dese de jarasady. Sonday-aq, osydan jarty ghasyr búryn «Tastaghy dastan» dep ataghan Múhtar Áuezovtyng teneuinen asyryp kónilge qonymdy at qon taghy qiyn.

Djovany de Rezanonyng kópiri arqyly Steytend ailendti – shaghyn araldy jaryp ótip, eski ailaqtaghy kóne kópir arqyly qúrylyqtaghy Niu-Djersy shtatynyng búshpaghyn bastyq. Filadelifiya men Niu-Djersiyding arasynda Pensilivany shtatynyng býiirin shymshyp óttik. Bәrin qosyp  Delaver oipaty dese de bolady. Men kózimdi joldyng eki shetinen almadym. Múhiytqa qaray oiys atyraudy kóldeneng kesip ótkendikten de, jer oily-qyrly, úsaq tóbeler men alanqayly, sazdauytty, shymdy bolyp kórindi. Al eki jaqta –  qalyng bútaly qaraghash, ishinara qayyng men jóke, shyrsha, qant ýienkesi, qúraq pen bidayyq, betege tektes qau ósedi eken. Ýlkendi-kishili ózenshelerdi kesip óttik (Keme jýzbeytin ózenderdi búlar «ózenshe» deydi eken). Aspan ashyq. Reseydin  ormandy aspany siyaqty adamnyng mysyn baspaydy. Ensendi kókke kótere jelpiydi. Sonyng barlyghy, yaghni, oily-qyrly ózekter týk bilinbeydi. Óitkeni múndaghy jol – jol emes, taqtay. Búrmasy az, oipany tegistelgen, kópirden-kópirge jalghasyp otyrady. Nelliyding aituynsha, búl ormanda aghashtyng 126 týri bar, olar boyauly kilem siyaqty, bir alanqaydyng ózinen jyldyng tórt mezgilining boyauyn qatar kóredi ekensin. Sondyqtan da Amerikany «boyaular gammasy» dep ataydy eken.

Bizding jolymyz qys kýnine týsse de, әli de Arqadaghy qazan aiynyng ayaghy – qonyr kýz siyaqty kórindi. Mamyrajay tabighat. Bayqaghanym, jerding beti qonyrqay, sary qúmtopyraq, asty jalpaq kóktasty bolyp keletin siyaqty. Bir, eki, ishinara ýsh qabatty ýiler ýzilmedi. Aynalasy sonday kýtimdi, kókmaysa men shym. Taza. Ár tústa qúrylys jýrip jatyr. Men: shashylghan aghash, ýiilgen topyraq pen qúm, qatyp qalghan lay men sement, tónkeruli lay astaular men qantaruly tehnikalar qashan kózime týsedi dep kýtip em, kezikpedi. Tipti, ýlken kýre joldardyng qorys-qopasyn shygharghan bulidozerding izi óship bolmay, ekinshi bir jýk mashinasy qúm men beton tógip, ýshinshisi tegistep ýlgeredi. Soghan ilese qaramay qospasy tógilip, janyshtap, tegistep jatqany. Múny, uaqytsha tize jazyp, bel bosatu ýshin toqtaghan Moly Pitcher atyndaghy beketke ayaldaghan 20-25 minuttyng ishinde bayqadym. Beketting nege búlay atalghanyn súraghanymda Nelliy:

– «Eshkim de úmytylmaydy, esh nәrse esten shyqpaydy» – degen tirkes Amerika ýshin – zan. Vietnamda qaza tapqan  56 167 jauyngerlerding aty qashalghan eskertkish barlyq shtatta bar. Al myna Moly Pitcher – azamattyq-azattyq soghys kezinde jaralylardy tasyghan. Sonyng qúrmetine beketting aty berilgen, – dedi – Amerikalyqtar ardagerlerding esimin kez kelgen orayy týsken jerge qoya beredi. Olar ýshin iskerlikke tartylghan isting on-terisi joq.

Qasymdaghy jenil auyzdy kelinshek: «Kogda vezet – petuh neset» – dep qaldy. Áriyne, orynsyz qystyrma. Átesh – júmyrtqalamasa da, júmyrtqa taptyratyny esine týsti me, jym bola qaldy. Nelly de: «Áteshi kelispegen tauyq ta júmyrtqalap jarytpaydy» – dep ýlgerdi.

Eki kelinshekting búl yrghasuy Mәskeu men Peterburgtin  kelinshekterining әigili yrghasuyn eske týsirdi. Shynynda da ana kelinshek – mәskeulik bolyp shyqty. «Kýndes – Amerikada da kýndes eken-au!» – dedim. Áriyne, ishimnen. Osy «qaqtyghystan» song әngime joldyng jaghdayyna auysty. Ne óri, ne enisi bilinbegen jer bederine tanyrqasyp ek, Nelly basyn bir iyzep qoyyp, mәn-jaydy týsindirdi. Áueli kólik ishinde: auyzdy shylpyldatyp tamaq jeuge, kofe, shәy ishuge, qarqyldap kýluge, dabyrlap sóileuge, qaqyrynyp-týkiruge tyiym saldy. Amerikada kólikte olay isteuge rúqsat joq. Jýrgizushige bóget jasaydy-mys. Sayahatshylardyng bireuining allergiyasy boluy mýmkin. Ásirese, donyz etinen jasalghan taghamgha. Naghynda solay ma, joq, sol donyzdyng etinen seskenetin joyyttardyng yrqy ma, kim bilsin, bizge ynghaysyz soqpady, endi jol mәselesine kósheyik...

Bizge jerding oily-qyrly ekenin bayqatpaghan, tyghyryqqa týsirmegen jol №95 danghyl nemese «ómir joly» eken. Shyghystan – Batysqa, Ontýstikten – Soltýstikke qasqaya tartqan №95 jol Amerikanyng 50 shtatyn bir-birimen tóte jalghaydy eken. Búghan týsken kólikte toqtau bolmaq emes. Kez-kelgen jerde danghyldan shyghyp, shtat, qala, aralyq jolgha týsuine mýmkindik bar. Amerikany algha sýiregen de, otyzynshy jyldardaghy «úly depressiyadan» alyp shyqqan da, ekinshi dýniyejýzilik soghysta jeniske jetkizgen de osy, Amerikanyng 32-preziydenti Ruzvelit saldyrghan №95 kýre jol eken! Osy jol salynysymen Amerika dýnie jýzine jalyn kýdireytip shygha kelipti. Jolgha birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde preziydent Vilison da nazar audarypty. Biraq «úly depressiya» qarsanynda túiyqqa tirelipti. Sodan, Amerikanyng birjasy qúlaghan song zat pen aqsha qúnsyzdanyp, mektepte oqyghanymyz shyndyq eken, el jappay asharshylyqqa úshyrap jatqanda, fermerler biday men nandy tenizge tógipti. Kapitalizmning zany solay. Qúnsyz zatty tegin bergennen góri, tegin tenizge tókken paydaly. Týbi, biyl bolmasa, kelesi jyly baghasy ósedi. Bazar baghasy degenimiz sol әne. Al júmyssyzdyq – ashtyqpen ten. Amerikany – atom qaruymen qorqyta almaysyn, qorqytsang – jalghyz-aq nәrsemen, júmyssyzdyqpen qorqytasyn!

Sonday júmyssyzdyq jaylaghan tústa belinen tómen sal bop qalghan mýgedek Ruzvelit №32 preziydent bolyp saylanady. Sol mýgedek Preziydent AQSh-tyng býgilip qalghan tizesin kóterip, belin jazyp, keudesin tiktepti. Qatty tiygen suyqtan song saldyqqa úshyraghan azamatqa dәriger: «Endi siz mýgedeksiz. Iske jaramaysyz» – degende: «Sal bolsam da salyndy bolmaymyn. Amerikanyng bir keregine jaraymyn», – dep qasarysyp aqyry preziydenttikke týsken. Arghy atasy – Amerikagha kelgen alghashqy qonys audarushy, qayyn atasy – el tizginin ústaghan qarakókting túqymy. Ruzvelitting әieli – ózimen nemereles әri naghashy-jiyendigi bar Eleanora hanymnyng búl nauqandaghy ýlesi erekshe bolghan-mys. Ári preziydentting jetistigi de Eleanoranyng resmy kenesshiligine tikeley qatysty desedi. Búl hanymdy, shyn maghynasyndaghy hanymdy osy kýnge deyin Amerikanyng №1 әieli, tipti әlemning №1 әieli retinde tanyp, anyz ete madaqtaydy. №95 jol – «ómir joly», «Ruzvelit joly» atanady. Onyng basty sebebi: birinshiden, sol joldy salugha orasan kóp júmys qoly tartylady. Olar ailyq alady. Aylyq alghan song –  salyq tóleydi.  Salyq tólegen song – qarjy jinalady. Sol qarjyny Ruzvelit, ekinshiden, júmyssyzdargha jәrdemaqy, ýshinshiden, egde tartqandargha zeynetaqy tóleuge júmsaydy. Sóitip, 39 jasta taqqa otyrghan Ruzvelit býkil Amerikanyng tamyryna qan jýgirtedi. Jol arqyly shtattardyng arasynda baylanys ornaydy, beketter men aspúzyldar salynady, oghan әielder men jas balalar júmysqa ornalasady, qosymsha tabys tabady. Ónerkәsip bel kóteredi. Ekinshi dýniyejýzilik soghys túsynda qaru-jaraq, kiyim-keshek, azyq-týlik shygharyp, býkil Europany qamdaugha kóshedi. Atom bombasyn iygeruge qarjy tabady. 3-ret preziydenttikke saylanyp,  Amerikany soghystan aman-esen alyp shyghady. Tórtinshi ret saylanyp, jenis dәmin tatar kezinde Amerikany 12 jyl, 3 ai, 2 kýn basqaryp, aqyry miyna qan qúiylyp dýniyeden ozady. Qabiri – Hatson (Gudzon) jazyghyndaghy atamekeninde. Múrajayy da bar. Ózining ósiyetimen sonda jerlengen. Eger ol tiri bolsa – Hirosima men Nagasakiydegi atom bombasyn jarghyzbas edi-mys. Kim biledi? Biraq, óz basym búl sózge әbden senemin. Bir kezde oqugha tiym salynghan, sonau eluinshi jyldary orysshagha tek senimdi qyzmet adamdaryna arnalyp shygharylghan «Onyng kózimen» atty Ruzvelitting úlynyng esteligin oqyp edim (Ol kitap әli de saqtauly). Sondaghy uәjge qaraghanda: viyse-preziydent, buhgalter esepti taqua Trumen әlem aldynda ózining bedelin asyru ýshin sonday qastanshyqpaghyr әreketke bardy – degen pikiri shyndyqqa jaqyn siyaqty әser qaldyryp edi. Búl - №95  jol – «ómir joly», «Ruzvelit joly» Eyzenhauerding túsynda ayaqtaldy.

Mine, Ruzvelitting sol jaqsylyghyn endi biz de kórip kelemiz. Shirkin, óz elimnin  №95 kýre joly qashan salynar eken. «Aq jol», «Núrly jol», «Sara jol» degen attandau men jasasyndatudan kende emespiz. Taskesken men Ýrjardyng arasyndaghy 90 shaqyrymgha 4 saghat jýrgenim esime oraldy. Mәselen, Qúrdymnan – Aqkólge deyin jýz shaqyrym, Aqkólden – Torghaygha  deyin jýz alu shaqyrym, Torghaydan – Arqalyqqa deyin bes jýz shaqyrym, Arqalyqtan – Astanagha deyin bes jýz shaqyrym. Bir tәulikte әzer jetesin. Al, Jýrsinning aituynsha, ókpe tústan jýrse 300 shaqyrym bolatyn Qyzylordagha: Bayqonyrdan – Qarsaqpaygha – 100, Qarsaqpaydan – Úlytaugha 200, Úlytaudan – Jezqazghangha –150, Jezqazghannan – Qaraghandygha  – 500 shaqyrym, odan – Shugha, Shudan – Taraz – Shymkent – Týrkistan – Qyzylordagha deyin 3 000 shaqyrymnan astam jerdi ainalyp baratyn joldy kónilmen sholyp shyqqannyng ózinde dem bitip, qalam da shaldyghyp qaldy. Qashan, qashan, qashan... jolymyz týzeler eken. Búrynghy qazaqtar búl aragha, Qarsaqpaydan – Syrgha saghatyna 15 shaqyrym alatyn atpen ara qonyp jetken. Al biz saghatyna 150 shaqyrym jyldamdyqpen jýitkiytin jansyz kólikpen eki-ýsh qonyp jetemiz! Sen býitip tityqtap jýrgende býiirinnen gharyshqa zymyrandar úshyp jatady. Olardyng uly auasyn jútyp, geptiylin jamylyp biz jýrmiz. «Aspannan shúgha jausa – qúlgha últaraq búiyrmaydy» – degen sol, әne. Kezinde Urkvart, keyin Qanysh temir joldyng tabanyn tósetken 300 shaqyrym jol – qazir oppagha ainalghan. Shirkin...

(Jalghasy bar...)

Abay.kz