اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن-اق بۇل ەل جايلى جازىپ كەتكەن ەكەن، ال، بۇل قالانى «تاستاعى داستان» دەپ اتاعان ەكەن...

سول قالانىڭ، ەلدىڭ ەندىگى جايىن جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي مولدىرەتىپ تۇرىپ جازىپ جاتىر. بۇگىنگى جولجازبادا الدىڭعى اڭگىمەنىڭ جەلىسى ۇزىلمەستەن جالعاسادى. وقىڭىز، ءلابباي...

ايتپاقشى، العى جازبالاردى مىنا سىلتەمە ارقىلى تاباسىز:

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238

11 قاڭتار، فيلادەلفيا.

ءار ۇلىستىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ سۋىرتپاعىن ۇشتايتىن، مايەگىن ۇيىتاتىن، رۋحىنىڭ قايدا ۇيا سالعانىن مەڭزەيتىن شاعىمدى وقيعالار مەن ورىندار بولادى. وسىدان 400 جىل بۇرىن جەر بەتىندە اتى مەن زاتى جوق، قازىر دۇنيەنى تىتىركەندىرىپ، شىمىركەندىرىپ، سىلكىندىرىپ، ءسۇيىندىرىپ-كۇيىندىرىپ تۇرعان امەريكانىڭ دا قانىن ۇيىتقان، دەمىمەن جان بەرگەن «قارا قازانىنىڭ وشاعى» – فيلادەلفيا. بۇگىنگى امەريكانىڭ كىندىگى – وسى قالاعا بايلانعان. سوندىقتان دا امەريكانىڭ قاقپاسى – نيۋ-يوركپەن بەت كورىسكەن سوڭ ىقىلاسىم سوعان اۋدى. ازداعان ۇشقارى ماعلۇماتىم بولاتىن. بىراق ءار تاستىڭ تاريحىن تاراتۋعا ماماندانعان جولسەرىكسىز ءجونىڭدى تاۋىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. تاعى سول «برايتان بيچكە» – «كىشى رەسەيگە» يەك سۇيەدىم. بۇل جولعى جەتەكشىمىز – نەللي دەگەن موسقالداۋ، ىسىلعان، ءالى دە «مەنىكى ءجونى» باسىلماعان، مامىرلاي جىلجيتىن جۇردەك بايبىشە ەكەن. تىلىنە نە ۇيا سالعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، شىمشىمداتا تارتىپ، اراسىندا تىكەنىمەن شانشىپ الادى. تىسى جاڭا، بىراق قىمتانا بەرگەنىڭدە سەلەۋدىڭ تىكەنى ءپىسىپ جىبەرىپ، ۇيقىڭدى اشاتىن شالا تۇتىلگەن جۇننەن جاسالعان كورپەلەر بولۋشى ەدى، تۋرا سونى ەسكە سالادى. دەگەنمەن دە شەشەن، اشىق. ءبىزدىڭ دە، ءوزىنىڭ دە مىسىن باستىرماي، لابانى قولىنا الىسىمەن:

– ءيا، مەن دە جۇرەگىندە وتكەننەن قالعان شانشۋى مەن ساعىنىشى بار ادامنىڭ ءبىرىمىن. ەميگراتسيا دەگەنىڭ – قانشالىقتى توقشىلىقتا جۇرگەنىڭمەن، جىرتىلعان جۇرەگىڭنىڭ ساڭلاۋىنان مۇڭ ساۋعالاپ تۇرادى. اجىراسقان (رازورۆاننىي) نەكە، اجىراعان اعايىن، اجىراعان وتان... ءبارىمىز دە ديرەكتور بولعامىز. جولى مەن ءجونىن تاپپاعاندار مۇندا جەتە المايدى. ءبارىڭ دە مەكتەپتەن شىقتىڭدار. سوندىقتان دا، جاقتىرساڭدار دا، جاقتىرماساڭدار دا، بۇگىنشە مەنى تىڭداۋلارىڭا تۋرا كەلەدى. داۋىستاپ سويلەپ، ويىمنىڭ جەلىسىن بۇزباڭدار. مەن دە اداممىن. قالاماساڭدار، قورىلداماي ۇيىقتاڭدار. وندا كوپ نارسەدەن قۇر قالاسىڭدار. مەن وزىمە العان مىندەتتى ادال ورىندايتىن اداممىن. تىڭداساڭىزدار وكىنبەيسىزدەر. ويتكەنى ءبىر اقىننىڭ (ا.ۆوزنەسەنسكي –؟) «ۆكلادىۆايتە دەنگي ۆ چۋدو» – دەگەنى بار. ال ەسكە الۋ، ەسكە الاتىن ءومىرىڭنىڭ بولۋى – قاجەتتى قازىنا، – دەپ بارىپ توقتادى.

ماعان ۇنادى. قانشا ايتقانمەن، مەن دە ءسوزدىڭ شالىعىنا ۇشىراعان، مەن دە مۇعالىم، مەن دە ديرەكتور ەمەسپىن بە، مويىنسالىقپەن كوندىك. سونىمەن...

...سونىمەن دەيتىن نەسى بار. ءار ساياحاتباسىنىڭ ءوز ءسوز مانەرى، پايىمى، كوزقاراسى، تەڭەۋى بار. كەشەگى الماتىلىق قازاق قىزى ء(يا، اكەسى قازاق بولعان سوڭ سولاي جازىپ وتىرمىن. ال ءوزى نە دەپ جازاتىنىن بىلمەيمىن) ناتاليانىڭ تانىستىرۋىمەن سالىستىرىپ، اقيقاتىن وزدەرىڭىز اجىراتىپ الارسىزدار (مەن وسى كۇندەلىكتى ءباسپاسوز ءۇشىن جازىپ وتىرعان سياقتىمىن. ۇيرەنگەن كاسىبي ادەت قوي. ايتپەسە، ناق ونداي ماقساتىم جوق. جاڭاعى نەللي بايبىشە ايتقانداي، بار اقىل-ەسىمدى «ەستەلىكتىڭ قازىناسىنا – قويماعا قويعان» ءتۇرىم عوي).

ءيا، ۆوزنەسەنكيدىڭ «اقشانى جاستىق استىنا ەمەس، جاستىقتىڭ كەشۋىنە جۇمساڭدار» دەگەن جوعارىداعى ولەڭنىڭ سۇلباسى تانىس ەدى. نەلليدىڭ بۇل ءسوزى جادتا ۇمىتىلعان جاستىقتىڭ كوپ كۇندەرىن ەسكە ءتۇسىردى. وسى كورگەنىمنىڭ ءوزى دە جاستىق كەشۋى ەمەس پە – دەگەن ويدان ارىلا نەلليگە قۇلاق تۇرسەم: «فيلادەلفيا – 2 ميلليون ادام تۇراتىن ەۋروپالىق ۇلگىدەگى تاس قالا. ال نيۋ-يورك دەگەنىمىز – بۇل كورنەگي حولل. نيۋ-يورك بۇل – الەمنىڭ كىندىگى ۆاۆيلون. نيۋ-يورك – ارالدار قالاسى» – دەپ تۇر ەكەن.

فيلادەلفيانىڭ ونەر مۇراجايى جانە ونىڭ الدىنداعى  دجوردج ۆاشينگتوننىڭ ەسكەرتكىشى.

نەلليدىڭ شابىتتى سوزدەرىن دە جادىڭدا ۇستاۋعا تىرىساسىڭ. سونىمەن قاتار تۇڭعىش اتتاعان قۇرىلىقتىڭ بولمىسىن، ءبىتىمىن، ورمان-كولىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ءۇي-جايىن دا كوڭىل ايناسىنا تۇسىرۋگە دە ۇمتىلاسىڭ. قازاقشا ايتقاندا، ەكى ويلى، ەكى ۇشتى اسەردى ۇشتاستىرۋعا تۋرا كەلدى. ال نيۋ-يوركتىڭ قۇرىلۋ تاريحى مەن جەر اتتارىن  ءار ساياحات جەتەكشىسى وزىنشە ءتۇسىندىرىپ، وزىنشە جەتكىزدى. جەر اتتارىن دا ءار ماعىنادا اۋداردى. قايسىسىنىكى دۇرىس؟ قايدان بىلەيىن. وزگەشە پايىمداۋلارىن دا كەيىن قاتيراما ءتۇرتىپ وتىردىم. مۇمكىن ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرار.

مىنە، لونگ ايلەند مۇيىسىندەگى (ۇزىنارال، ۇزىندىعى 200 شاقىرىم مولشەرىندە) برايتان بيچتەن ستەيتەن ايلەند (قوياندى) ارالىنا، ودان قۇرىلىققا وتتىك. نيۋ-يورك نەگىزىنەن: 1.مانحەتتەن (1 ملن. ادام), 2.برۋكلين (2,5 ملن. ادام), 3.گۋۆەين (1,5 ملن. ادام), 4.ستەيتەن ايلەند (750 مىڭ ادام), 5.برونكس   (قۇرىلىق بولىگى، 1,5 ملن. ادام) – دەگەن بەس قاناتتى قالادان تۇرادى ەكەن.

فيلادەلفياداعى بەندجامين فرانكلين ورتالىعى.

 بۇلار XIX عاسىردىڭ اياعىندا باس قۇراعان. مانحەتتەندى وسىدان 10-12 مىڭ جىل بۇرىن ۇندىستەر مەكەندەگەن. ول كەزدە الياسكا مويناعى امەريكا قۇرىلىعىمەن تۇتاسىپ جاتقان. تەگى تۇركى ۇندىستەر (ولار وزدەرىن بۇلاي اتاعاندى جاقتىرمايدى) وزدەرىن «ەجەلگى» نەمەسە «تۇرعىلىقتى امەريكاندىقتار» دەپ اتاعاندى ۇناتادى. ءبىرىنشى فرانتسۋزدىق دجوۆاني كاۆاتيني اتتى ءتۇبى يتالياندىق كەلىپ ەن سالعان. اق ناسىلدىلەر العاش رەت 1624  جىلى قازىرگى «اسپانداتقان عيماراتتار» تۇرعان مۇيىسكە تۇمسىق تىرەپتى. گوللاندتار اقسارى بولعاندىقتان دا ولاردى «قۇدايدىڭ سۇيىكتىلەرى» دەپ اتاپتى. امسترەدامنان كەلگەن 30 وتباسى وزدەرىمەن بىرگە سيىرىن، تاۋىعىن قوسا الىپ كەلىپ، تۇراقتى تۇردە ىرگە تەۋىپتى. ولاردىڭ العاشقى قونىسى ات ارقاندايتىنداي عانا اۋماق الىپتى. ۇندىستەردىڭ اڭعالدىعى مەن وسال تۇسىن تاپقان پيتەر «وت سۋ» مەن كاكىر-شۇكىرگە (الەمىش-جالەمىشكە) مانحەەتتەندى ايىرباستاپتى. ول تاۋاردىڭ قۇنى 24 دوللار ەكەن. ءسويتىپ، ىرگەسىن كەڭەيتىپ، گەنري حاتسون – گۋدزون اتتى «اق مىرزا» وزەندى كومەيلەتە كەمەمەن ورلەپ، ۇندىستەردى «وت سۋمەن» سۋسىنداتا وتىرىپ، جەرىن كەڭەيتىپتى. وزەن دە سول حاتسوننىڭ اتىمەن اتالدى. بۇل دەگەنىڭىز – ورمانعا يە بولۋ ەدى. 1664 جىلى تامىزدا اعىلشىن يورك گەرتسوگى  اسكەرمەن ساۋ ەتە قالادى دا، «امسترەدامدى» – نيۋ-يورك، ياعني، جاڭا يورك دەپ اتايدى. گوللاندىقتاردى ەسكە تۇسىرەتىن جەر، وزەن، قالا اتتارىنىڭ ءبارىن دە وزگەرتەدى.

وتارلاۋشىلاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى قولعا الاتىن شارۋاسى: اۋەلى جەردىڭ اتىن ۇمىتتىرادى. بىزدەگى پەتروپاۆل، پاۆلودار سونىڭ سارقىتى. برودۆەي – ەڭ ۇزىن داڭعىل، 30 شاقىرىم. سول داڭعىلدى (اۆەنيۋ) قيىپ وتكەن جولدى – رەت سانىمەن قويىلعان كوشە، ستريت – دەپ اتايدى. نيۋ-يوركتى سىرتقارى جۇرت «حامەلەون قالا» – «ساتىمساق نەمەسە سايقال قالا» دەپ اتايدى ەكەن. مۇنىڭ «الەم-جالەم»، «قۇبىلمالى»، «كوزبوياۋشى»، «ارباۋشى» دەگەن ماعىناسى بار. قايسىسى كوڭىلىڭىزگە قونسا، سونى مالدانۋىڭىزعا بولادى. مەن: الەمنىڭ مۇقىم قارجىسى مەن التىن قورى وسىندا قوردالانعانىنا جانە بيرجا ارقىلى كۇنىنە ميللياردتاعان دوللاردى ارلى-بەرلى قاقپاقىلداي قاعىستىراتىنىنا قاراپ، ونى – «ساتىمساق»، ال اسپان تىرەگەن عيماراتتارى مەن جارنامالارىنىڭ كوز جاۋىن الاتىنىنا قاراپ «كوزبوياۋشى، ارباۋشى» – دەگەن اتقا توقتار ەدىم. تاڭدانباسىڭا قويمايدى. سوندىقتان دا «تاڭعاجايىپ شاھار» دەسە دە جاراسادى. سونداي-اق، وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن «تاستاعى داستان» دەپ اتاعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تەڭەۋىنەن اسىرىپ كوڭىلگە قونىمدى ات قويۋ تاعى قيىن.

دجوۆاني دە رەزانونىڭ كوپىرى ارقىلى ستەيتەند ايلەندتى – شاعىن ارالدى جارىپ ءوتىپ، ەسكى ايلاقتاعى كونە كوپىر ارقىلى قۇرىلىقتاعى نيۋ-دجەرسي شتاتىنىڭ بۇشپاعىن باستىق. فيلادەلفيا مەن نيۋ-دجەرسيدىڭ اراسىندا پەنسيلۆاني شتاتىنىڭ ءبۇيىرىن شىمشىپ وتتىك. ءبارىن قوسىپ  دەلاۆەر ويپاتى دەسە دە بولادى. مەن كوزىمدى جولدىڭ ەكى شەتىنەن المادىم. مۇحيتقا قاراي ويىس اتىراۋدى كولدەنەڭ كەسىپ وتكەندىكتەن دە، جەر ويلى-قىرلى، ۇساق توبەلەر مەن الاڭقايلى، سازداۋىتتى، شىمدى بولىپ كورىندى. ال ەكى جاقتا –  قالىڭ بۇتالى قاراعاش، ءىشىنارا قايىڭ مەن جوكە، شىرشا، قانت ۇيەڭكەسى، قۇراق پەن بيدايىق، بەتەگە تەكتەس قاۋ وسەدى ەكەن. ۇلكەندى-كىشىلى وزەنشەلەردى كەسىپ وتتىك (كەمە جۇزبەيتىن وزەندەردى بۇلار «وزەنشە» دەيدى ەكەن). اسپان اشىق. رەسەيدىڭ  ورماندى اسپانى سياقتى ادامنىڭ مىسىن باسپايدى. ەڭسەڭدى كوككە كوتەرە جەلپيدى. سونىڭ بارلىعى، ياعني، ويلى-قىرلى وزەكتەر تۇك بىلىنبەيدى. ويتكەنى مۇنداعى جول – جول ەمەس، تاقتاي. بۇرماسى از، ويپاڭى تەگىستەلگەن، كوپىردەن-كوپىرگە جالعاسىپ وتىرادى. نەلليدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ورماندا اعاشتىڭ 126 ءتۇرى بار، ولار بوياۋلى كىلەم سياقتى، ءبىر الاڭقايدىڭ وزىنەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ بوياۋىن قاتار كورەدى ەكەنسىڭ. سوندىقتان دا امەريكانى «بوياۋلار گامماسى» دەپ اتايدى ەكەن.

ءبىزدىڭ جولىمىز قىس كۇنىنە تۇسسە دە، ءالى دە ارقاداعى قازان ايىنىڭ اياعى – قوڭىر كۇز سياقتى كورىندى. مامىراجاي تابيعات. بايقاعانىم، جەردىڭ بەتى قوڭىرقاي، سارى قۇمتوپىراق، استى جالپاق كوكتاستى بولىپ كەلەتىن سياقتى. ءبىر، ەكى، ءىشىنارا ءۇش قاباتتى ۇيلەر ۇزىلمەدى. اينالاسى سونداي كۇتىمدى، كوكمايسا مەن شىم. تازا. ءار تۇستا قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتىر. مەن: شاشىلعان اعاش، ۇيىلگەن توپىراق پەن قۇم، قاتىپ قالعان لاي مەن تسەمەنت، توڭكەرۋلى لاي استاۋلار مەن قاڭتارۋلى تەحنيكالار قاشان كوزىمە تۇسەدى دەپ كۇتىپ ەم، كەزىكپەدى. ءتىپتى، ۇلكەن كۇرە جولداردىڭ قورىس-قوپاسىن شىعارعان بۋلدوزەردىڭ ءىزى ءوشىپ بولماي، ەكىنشى ءبىر جۇك ماشيناسى قۇم مەن بەتون توگىپ، ءۇشىنشىسى تەگىستەپ ۇلگەرەدى. سوعان ىلەسە قاراماي قوسپاسى توگىلىپ، جانىشتاپ، تەگىستەپ جاتقانى. مۇنى، ۋاقىتشا تىزە جازىپ، بەل بوساتۋ ءۇشىن توقتاعان مولي پيتچەر اتىنداعى بەكەتكە ايالداعان 20-25 مينۋتتىڭ ىشىندە بايقادىم. بەكەتتىڭ نەگە بۇلاي اتالعانىن سۇراعانىمدا نەللي:

– «ەشكىم دە ۇمىتىلمايدى، ەش نارسە ەستەن شىقپايدى» – دەگەن تىركەس امەريكا ءۇشىن – زاڭ. ۆەتنامدا قازا تاپقان  56 167 جاۋىنگەرلەردىڭ اتى قاشالعان ەسكەرتكىش بارلىق شتاتتا بار. ال مىنا مولي پيتچەر – ازاماتتىق-ازاتتىق سوعىس كەزىندە جارالىلاردى تاسىعان. سونىڭ قۇرمەتىنە بەكەتتىڭ اتى بەرىلگەن، – دەدى – امەريكالىقتار ارداگەرلەردىڭ ەسىمىن كەز كەلگەن ورايى تۇسكەن جەرگە قويا بەرەدى. ولار ءۇشىن ىسكەرلىككە تارتىلعان ءىستىڭ وڭ-تەرىسى جوق.

قاسىمداعى جەڭىل اۋىزدى كەلىنشەك: «كوگدا ۆەزەت – پەتۋح نەسەت» – دەپ قالدى. ارينە، ورىنسىز قىستىرما. اتەش – جۇمىرتقالاماسا دا، جۇمىرتقا تاپتىراتىنى ەسىنە ءتۇستى مە، جىم بولا قالدى. نەللي دە: «اتەشى كەلىسپەگەن تاۋىق تا جۇمىرتقالاپ جارىتپايدى» – دەپ ۇلگەردى.

ەكى كەلىنشەكتىڭ بۇل ىرعاسۋى ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگتىڭ  كەلىنشەكتەرىنىڭ ايگىلى ىرعاسۋىن ەسكە ءتۇسىردى. شىنىندا دا انا كەلىنشەك – ماسكەۋلىك بولىپ شىقتى. «كۇندەس – امەريكادا دا كۇندەس ەكەن-اۋ!» – دەدىم. ارينە، ىشىمنەن. وسى «قاقتىعىستان» سوڭ اڭگىمە جولدىڭ جاعدايىنا اۋىستى. نە ءورى، نە ەڭىسى بىلىنبەگەن جەر بەدەرىنە تاڭىرقاسىپ ەك، نەللي باسىن ءبىر يزەپ قويىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. اۋەلى كولىك ىشىندە: اۋىزدى شىلپىلداتىپ تاماق جەۋگە، كوفە، ءشاي ىشۋگە، قارقىلداپ كۇلۋگە، دابىرلاپ سويلەۋگە، قاقىرىنىپ-تۇكىرۋگە تىيىم سالدى. امەريكادا كولىكتە ولاي ىستەۋگە رۇقسات جوق. جۇرگىزۋشىگە بوگەت جاسايدى-مىس. ساياحاتشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ اللەرگياسى بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە، دوڭىز ەتىنەن جاسالعان تاعامعا. ناعىندا سولاي ما، جوق، سول دوڭىزدىڭ ەتىنەن سەسكەنەتىن جويىتتاردىڭ ىرقى ما، كىم ءبىلسىن، بىزگە ىڭعايسىز سوقپادى، ەندى جول ماسەلەسىنە كوشەيىك...

بىزگە جەردىڭ ويلى-قىرلى ەكەنىن بايقاتپاعان، تىعىرىققا تۇسىرمەگەن جول №95 داڭعىل نەمەسە ء«ومىر جولى» ەكەن. شىعىستان – باتىسقا، وڭتۇستىكتەن – سولتۇستىككە قاسقايا تارتقان №95 جول امەريكانىڭ 50 شتاتىن ءبىر-بىرىمەن توتە جالعايدى ەكەن. بۇعان تۇسكەن كولىكتە توقتاۋ بولماق ەمەس. كەز-كەلگەن جەردە داڭعىلدان شىعىپ، شتات، قالا، ارالىق جولعا تۇسۋىڭە مۇمكىندىك بار. امەريكانى العا سۇيرەگەن دە، وتىزىنشى جىلدارداعى «ۇلى دەپرەسسيادان» الىپ شىققان دا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىسكە جەتكىزگەن دە وسى، امەريكانىڭ 32-پرەزيدەنتى رۋزۆەلت سالدىرعان №95 كۇرە جول ەكەن! وسى جول سالىنىسىمەن امەريكا دۇنيە جۇزىنە جالىن كۇدىرەيتىپ شىعا كەلىپتى. جولعا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە پرەزيدەنت ۆيلسون دا نازار اۋدارىپتى. بىراق «ۇلى دەپرەسسيا» قارساڭىندا تۇيىققا تىرەلىپتى. سودان، امەريكانىڭ بيرجاسى قۇلاعان سوڭ زات پەن اقشا قۇنسىزدانىپ، مەكتەپتە وقىعانىمىز شىندىق ەكەن، ەل جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراپ جاتقاندا، فەرمەرلەر بيداي مەن ناندى تەڭىزگە توگىپتى. كاپيتاليزمنىڭ زاڭى سولاي. قۇنسىز زاتتى تەگىن بەرگەننەن گورى، تەگىن تەڭىزگە توككەن پايدالى. ءتۇبى، بيىل بولماسا، كەلەسى جىلى باعاسى وسەدى. بازار باعاسى دەگەنىمىز سول انە. ال جۇمىسسىزدىق – اشتىقپەن تەڭ. امەريكانى – اتوم قارۋىمەن قورقىتا المايسىڭ، قورقىتساڭ – جالعىز-اق نارسەمەن، جۇمىسسىزدىقپەن قورقىتاسىڭ!

سونداي جۇمىسسىزدىق جايلاعان تۇستا بەلىنەن تومەن سال بوپ قالعان مۇگەدەك رۋزۆەلت №32 پرەزيدەنت بولىپ سايلانادى. سول مۇگەدەك پرەزيدەنت اقش-تىڭ بۇگىلىپ قالعان تىزەسىن كوتەرىپ، بەلىن جازىپ، كەۋدەسىن تىكتەپتى. قاتتى تيگەن سۋىقتان سوڭ سالدىققا ۇشىراعان ازاماتقا دارىگەر: «ەندى ءسىز مۇگەدەكسىز. ىسكە جارامايسىز» – دەگەندە: «سال بولسام دا سالىندى بولمايمىن. امەريكانىڭ ءبىر كەرەگىنە جارايمىن»، – دەپ قاسارىسىپ اقىرى پرەزيدەنتتىككە تۇسكەن. ارعى اتاسى – امەريكاعا كەلگەن العاشقى قونىس اۋدارۋشى، قايىن اتاسى – ەل تىزگىنىن ۇستاعان قاراكوكتىڭ تۇقىمى. رۋزۆەلتتىڭ ايەلى – وزىمەن نەمەرەلەس ءارى ناعاشى-جيەندىگى بار ەلەانورا حانىمنىڭ بۇل ناۋقانداعى ۇلەسى ەرەكشە بولعان-مىس. ءارى پرەزيدەنتتىڭ جەتىستىگى دە ەلەانورانىڭ رەسمي كەڭەسشىلىگىنە تىكەلەي قاتىستى دەسەدى. بۇل حانىمدى، شىن ماعىناسىنداعى حانىمدى وسى كۇنگە دەيىن امەريكانىڭ №1 ايەلى، ءتىپتى الەمنىڭ №1 ايەلى رەتىندە تانىپ، اڭىز ەتە ماداقتايدى. №95 جول – ء«ومىر جولى»، «رۋزۆەلت جولى» اتانادى. ونىڭ باستى سەبەبى: بىرىنشىدەن، سول جولدى سالۋعا وراسان كوپ جۇمىس قولى تارتىلادى. ولار ايلىق الادى. ايلىق العان سوڭ –  سالىق تولەيدى.  سالىق تولەگەن سوڭ – قارجى جينالادى. سول قارجىنى رۋزۆەلت، ەكىنشىدەن، جۇمىسسىزدارعا جاردەماقى، ۇشىنشىدەن، ەگدە تارتقاندارعا زەينەتاقى تولەۋگە جۇمسايدى. ءسويتىپ، 39 جاستا تاققا وتىرعان رۋزۆەلت بۇكىل امەريكانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەدى. جول ارقىلى شتاتتاردىڭ اراسىندا بايلانىس ورنايدى، بەكەتتەر مەن اسپۇزىلدار سالىنادى، وعان ايەلدەر مەن جاس بالالار جۇمىسقا ورنالاسادى، قوسىمشا تابىس تابادى. ونەركاسىپ بەل كوتەرەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك شىعارىپ، بۇكىل ەۋروپانى قامداۋعا كوشەدى. اتوم بومباسىن يگەرۋگە قارجى تابادى. 3-رەت پرەزيدەنتتىككە سايلانىپ،  امەريكانى سوعىستان امان-ەسەن الىپ شىعادى. ءتورتىنشى رەت سايلانىپ، جەڭىس ءدامىن تاتار كەزىندە امەريكانى 12 جىل، 3 اي، 2 كۇن باسقارىپ، اقىرى ميىنا قان قۇيىلىپ دۇنيەدەن وزادى. قابىرى – حاتسون (گۋدزون) جازىعىنداعى اتامەكەنىندە. مۇراجايى دا بار. ءوزىنىڭ وسيەتىمەن سوندا جەرلەنگەن. ەگەر ول ءتىرى بولسا – حيروسيما مەن ناگاساكيدەگى اتوم بومباسىن جارعىزباس ەدى-مىس. كىم بىلەدى؟ بىراق، ءوز باسىم بۇل سوزگە ابدەن سەنەمىن. ءبىر كەزدە وقۋعا تيىم سالىنعان، سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى ورىسشاعا تەك سەنىمدى قىزمەت ادامدارىنا ارنالىپ شىعارىلعان «ونىڭ كوزىمەن» اتتى رۋزۆەلتتىڭ ۇلىنىڭ ەستەلىگىن وقىپ ەدىم (ول كىتاپ ءالى دە ساقتاۋلى). سونداعى ۋاجگە قاراعاندا: ۆيتسە-پرەزيدەنت، بۋحگالتەر ەسەپتى تاقۋا ترۋمەن الەم الدىندا ءوزىنىڭ بەدەلىن اسىرۋ ءۇشىن سونداي قاستانشىقپاعىر ارەكەتكە باردى – دەگەن پىكىرى شىندىققا جاقىن سياقتى اسەر قالدىرىپ ەدى. بۇل - №95  جول – ء«ومىر جولى»، «رۋزۆەلت جولى» ەيزەنحاۋەردىڭ تۇسىندا اياقتالدى.

مىنە، رۋزۆەلتتىڭ سول جاقسىلىعىن ەندى ءبىز دە كورىپ كەلەمىز. شىركىن، ءوز ەلىمنىڭ  №95 كۇرە جولى قاشان سالىنار ەكەن. «اق جول»، «نۇرلى جول»، «سارا جول» دەگەن اتتانداۋ مەن جاساسىنداتۋدان كەندە ەمەسپىز. تاسكەسكەن مەن ءۇرجاردىڭ اراسىنداعى 90 شاقىرىمعا 4 ساعات جۇرگەنىم ەسىمە ورالدى. ماسەلەن، قۇردىمنان – اقكولگە دەيىن ءجۇز شاقىرىم، اقكولدەن – تورعايعا  دەيىن ءجۇز الۋ شاقىرىم، تورعايدان – ارقالىققا دەيىن بەس ءجۇز شاقىرىم، ارقالىقتان – استاناعا دەيىن بەس ءجۇز شاقىرىم. ءبىر تاۋلىكتە ازەر جەتەسىڭ. ال، ءجۇرسىننىڭ ايتۋىنشا، وكپە تۇستان جۇرسە 300 شاقىرىم بولاتىن قىزىلورداعا: بايقوڭىردان – قارساقپايعا – 100, قارساقپايدان – ۇلىتاۋعا 200, ۇلىتاۋدان – جەزقازعانعا –150, جەزقازعاننان – قاراعاندىعا  – 500 شاقىرىم، ودان – شۋعا، شۋدان – تاراز – شىمكەنت – تۇركىستان – قىزىلورداعا دەيىن 3 000 شاقىرىمنان استام جەردى اينالىپ باراتىن جولدى كوڭىلمەن شولىپ شىققاننىڭ وزىندە دەم ءبىتىپ، قالام دا شالدىعىپ قالدى. قاشان، قاشان، قاشان... جولىمىز تۇزەلەر ەكەن. بۇرىنعى قازاقتار بۇل اراعا، قارساقپايدان – سىرعا ساعاتىنا 15 شاقىرىم الاتىن اتپەن ارا قونىپ جەتكەن. ال ءبىز ساعاتىنا 150 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇيتكيتىن جانسىز كولىكپەن ەكى-ءۇش قونىپ جەتەمىز! سەن ءبۇيتىپ تيتىقتاپ جۇرگەندە بۇيىرىڭنەن عارىشقا زىمىراندار ۇشىپ جاتادى. ولاردىڭ ۋلى اۋاسىن جۇتىپ، گەپتيلىن جامىلىپ ءبىز ءجۇرمىز. «اسپاننان شۇعا جاۋسا – قۇلعا ۇلتاراق بۇيىرمايدى» – دەگەن سول، انە. كەزىندە ۋركۆارت، كەيىن قانىش تەمىر جولدىڭ تابانىن توسەتكەن 300 شاقىرىم جول – قازىر وپپاعا اينالعان. شىركىن...

(جالعاسى بار...)

اباي.kz