Foto: azattyq.mobi

Elimizde, keybireudi tynym taptyrmaytyn, qoghamnyng bir bóligine qúbyjyq tәrizdi kórinetin bir mәsele bar. Ol – oralmandar mәselesi. Olardy syrtqa tebu, qazaq qazanyna qaynatqysy kelmeu kókeykesti armandary. Belgili bir top «barlyghyna oralman kinәli, olar jalqau, toghyshar, pәlen-pәshtuәn» degen әngimeni sypsyndatyp, shulatyp jýredi. Negizi mәselening basty týiinin kórsetip, jaghdaygha basqasha kózqaraspen qaraytyn uaqyt jetti.

Oralmandar eng birinshi bolyp elimizge Mongholiyadan júmys kvotasymen keldi. Barlyghymyz quandyq. Aldyn mal saldyq, qoldap qarjy berdik, sol jetedi dep oilaydy baz bireuler. Olay bolmay shyqty. Bauyrmaldyq jetpey qaldy. Aghayyndar kelgennen bastap túrmystyq dengeyde antoganizm payda boldy. 

Olar ananday eken, mynanda eken, olay emes, búlay isteydi eken» degen gu-gu jel sóz Qazaqstannyng týpkir-týpkirine tarady. Ony taratqan kim? Biz, osy eldegi qazaqtar. Degenmen, ózimizdi de jazghyrmay, basqagha da kinә artpay, búl fenomenge baysaldy saraptama jasap kórelikshi.

Elimizde túratyn qazaqtar patsha ókimeti bar, kenes ókimetining 70 jyldyghy bar, orystyng sayasi-ekonomikalyq yqpalynda bola otyryp, otarshylardyng mәdeni, әleumettik qúndylyqtaryn boyyna sinirip alghan, orysta bar jat qasiyet - ózining bauyryna bezbýirektik dertine shaldyqqan. Qala qazaghy bar, auyl qazaghy bar, barlyghymyz orys bolugha tyrystyq, «bilimning kózi – orys tilinde» dep tәrbiyelendik, onyng ishinde men de barmyn. Bir orys joq auylda 6-7 jasymda tilim oryssha sayrap shyqqan. ORyssha bildik dep basqagha mensinbey qarau bizding әdetimizge ainaldy. Shynyraugha ketip bara jatqanymyz, ózimizding ruhany jaghdayymyzdyng mәz emestigi bizdi alandatpaytyn boldy, kerisinshe, shynyraugha terendegen sayyn, biyigimiz soghúrlym joghary tәrizdendi.

Mәdeniyetimiz jattandy. Oryspen aralasqan, onyng jamandy-jaqsyly qúndylyqtaryn boyyna sinirgen, olardyng shovinizmining birazyn qabyl alyp, boy úsynghan mәdeniyet. Orystar shovinizmin bizge istese, biz syrttan kelgen ózimizding bauyrymyzgha sany az bolghandyqtan ba, kelgen kezinde әleumettik túrghyda әlsiz bolghandyqtan ba, әiteuir orys shovinizmin solargha qarsy qoldandyq, tizemizdi batyrdyq. Kórsettik kókesin shovinizmnin. «Monghol» atadyq, «qytay» atadyq, «týrik», «aughan» dedik. Aytpaghan sózimiz qalmady.

Biraq búlar da shydamdy eken. Basqa bireu bolsa, bayaghyda qashyp ketetin edi. Búlar tózdi, kóndi soghan. Mening әkem ózining Qytaydan kelgen tughan әkesine úrsyp otyratyn. Syrtqa shyghyp, Ángir atam, «qaytesing onyng da kórmegeni joq» dep ózin-ózi júbatyp túratyn. Dәl solay, búlar da biz jóninde «kórmegeni joq, keshirimdi bolayyq» - dedi me, ýndemedi, tózdi.

Kósh toqtamady, olar kele berdi. Kelgende siz ben bizding ruhany kýiimizdi jaqtyryp, osylargha kiriptar bolayyq, bosaghasynda jýreyik dep kelgen joq. Olar bizding ruhany әlsizdigin, biraz «bas auyruymyzdyn» bar ekendigin bes sausaqtay biledi. Kelgen aghayyn jan-jaqtan demografiyalyq, mәdeni, til qysymyna úshyrap jatyr. Biraq balam, nemerem qazaq bolyp qalsyn dep, bәrine tózip otyr. Qazaqstannan basqa barar jer, basar tau joq olarda!!! Qarjy túrghysynan emes, últtyq sana túrghysynan. Sonda qaysysymyzda qazaqylyq basym?! Oilanyp kórinizder.

Kóp adamdarmen kezdestim. Ombyda bir apa ózining órimdey jas nemeresin kórsetip, «mynaghan elden, bir qolayly jigit tauyp berinder. Áytpese orysqa shyghyp ketedi» - dep aitqany bar. Olar bizdi El deydi!! Dәl osynday jaghday Ózbekstannyng da, Qytaydyng da qazaghynda bar. Ózimiz jete almasaq ta balalarymyz barsyn, qyz bolsa jatyrynda qazaqtyng balasyn kótersin, úl bolsa qazaqtyng úrpaghyn ósirsin dep oilaydy olar. Qazaqtyng últtyq damuyn kim kóp oilap otyr sonda, ishte jýrgen biz be, syrtta jýrgen olar ma?!

Endi jalqaulyq, masyldyq mәselesine kósheyik. Jalpy qay qazaq bolmasyn, óleng qúrap, jazu-syzugha ket ary emes. Búl qazaqtyng tabighy bolmysy. Kezinde bireu «Shyghys órkeniyeti Batystyng tomdaghan filosofiyalyq traktattaryn biraq maqalmen týsindiruge qabiletti» dep aitqan. Yaghni, qazaq filosof, aqyn halyq. Qol enbegine qazekeng onsha beyim emes.

Al endi oralmandargha keleyik. Ras, kóshting basyn búlargha qiyn boldy. Bizge ýirene almady. Qazir ýirendi, sóilesken kezde, bizge qúiryghyn ústatpay ketetin neshe týrli sheneuikterdi ornyna otyrghyzyp qoyady.

Ózderi memleketting kómeginsiz sauda-ekonomikalyq qatynastargha týsip, elding naryghynda sudaghy shabaq tәrizdi jýzetin boldy. Býginde elimizge úzyn-qysqasy 1 millionday oralman kelipti. Olar bizding ekonomikagha qanday ýles qosyp jatyr?
Qytaydan kelgen aghayyndar, elge kóshpes búryn sol jaqta zeynet aqygha shyghyp alady. Olarda zeynetaqy bizden 2-3 ese kóp. 

Sol, basqa bir memleketting zeynetaqysyn osy Qazaqstanda jaratady!! Osynda kelip óz aqshalaryna jer alady, ýy alady, kishi-girim magaziyn-kafe ashady. Olardyng әkelgen aqshalary tóte jolmen auylgha jetip, qazaq kóp jýretin bazardy, qoyshylardyng jaylauyn aralap ketedi. Sondyqtan kórinbeydi. Sonymen, kishi-girim túrmys-tirshilik aqshasy bolghandyqtan ol syrt kózge onsha kórinbeydi. Biraq biylikting tynym tappay aityp kele jatqan elimizdegi kishi biznesting stimulyatory osy jandar. 

Eger oralmannyng bir janúyasy jylyna 20 000 dollar әkeledi dep eseptesek (key kezderi soma odan eki ese kóp bolady), jylyna Qazaqstangha 2 mlrd AQSh dollaryn kiredi eken!! Búl adam investisiyasy, bizding elde qalatyn qarjy. Osy qarjydan salyq tólenedi, kishi-orta sauda jýredi, taghysyn-taghylar.

Mongholiyadan kelgen aghayyndar býkil elimizdi jihazben qamtamasyz etip otyr. Tipti, Almatynyng iri jihaz fabrikasynyng ózi osy shaghyn kәsipkerlerding bәsekelestigine tótep bere almaghanyn birimiz bilsek, birimiz bilmeymiz.

Jaqyn bolashaqta múnaydyng uniyversaldyq mәni bәsensui yqtimal. Sol kezde ekonomikany ishki tútynu ghana algha sýirey alady. Búl Dj. Keynsting kezinen belgili aksioma. Sol ishki tútynudy jasay biletin osy kisiler. Elding ekonomikasy ýy sharuashylyqtary arasyndaghy aiyrbas damyghan kezde túraqty bolady. Búlar ýy sharuashylyghy biznesining maytalmandary.

Olardyng osy elding mәdeniyetine bergen ýlesin aityp, aitysker aqyn, maytalman jurnalist, túnghiyq tarihshylardy tizbelemey-aq qoyayyq. Olardy bizsiz-aq býkil qazaq jaqsy biledi, jaqsy kóredi, olardyng tvorchestvosynsyz býgingi Qazaqstannyng mәdeniyet, aqparat salasyn elestetu mýmkin emestigi aidan-anyq nәrse.

Búlar әr-bir qazaqta bar auru – biylikke talaspaydy, sayasatqa aralaspaydy, kýibindep, óz túrmys-tirshilikterin jasap jýredi. Býgingi biylikke óte ynghayly adam ónimi. Mening apam da Qytaydan kelgen. Ol kisining ýnemi qara júmys isteytinin kórip tang qalatynmyn. Shóp tasidy, ony týsiredi, kartop suarady, tamaq isteydi, tynym tappaydy.
Shetten kelgen aghayynnyng barlyghy qara júmys, enbekten qoryqpaydy - kózdi ashyp kórgenderi sol. Jalqau, enjar degen sóz ótirik, jalghan!!

Olar bizsiz ómir sýre ala ma? Qazirgi túryp jatqan elderinde, olar qoghamnyng beldi mýshesi, syily-siyapatty. Yaghni, ómir sýre alady. Azar bolsa qytay, orys, ózbek, monghol bolyp keter. Endi әkesining qara shanyraghy qabyldamasa ne isteydi. Bireuge ógey bolady da. Al biz osyndaghy qazaq sorly bolamyz. Óz inindi bauyryna tartpasan, sorly bolmaghanda, nemene?!
Jalpy, qazaqtyng qay janúyasyn alsang da, týbinde bir oralman túrady. Eger erteden bastasaq, qazaqtyng teng jartysy oralman degen sóz. Men de oralmanmyn, mәselen! Atam Qytaydan kelgen. Onda barlyghymyzdy gettogha tyghyp, qúrtyp jibermeysinder me? Kóreyik, kósegenderinning kógergenin.

Al olardy bóten bireuding qazanynda qaynatqannan, ózimizding qazanymyzda qaynatu bizge tiyimdi me? Áriyne tiyimdi. Biraq ony úghatyn qazaq barma?!

Bir bilimdi, oy órisi tereng dep jýrgen azamat olar «halyavany» jaqsy kóredi dedi , bir ret. Oilanyp otyrsam biz olargha emes, olar bizge «halyava» eken.

Erlan Sairov, sayasattanushy

Abai.kz