فوتو: azattyq.mobi

ەلىمىزدە، كەيبىرەۋدى تىنىم تاپتىرمايتىن، قوعامنىڭ ءبىر بولىگىنە قۇبىجىق ءتارىزدى كورىنەتىن ءبىر ماسەلە بار. ول – ورالماندار ماسەلەسى. ولاردى سىرتقا تەبۋ، قازاق قازانىنا قايناتقىسى كەلمەۋ كوكەيكەستى ارماندارى. بەلگىلى ءبىر توپ «بارلىعىنا ورالمان كىنالى، ولار جالقاۋ، توعىشار، پالەن-ءپاشتۋان» دەگەن اڭگىمەنى سىپسىڭداتىپ، شۋلاتىپ جۇرەدى. نەگىزى ماسەلەنىڭ باستى ءتۇيىنىن كورسەتىپ، جاعدايعا باسقاشا كوزقاراسپەن قارايتىن ۋاقىت جەتتى.

ورالماندار ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەلىمىزگە موڭعوليادان جۇمىس كۆوتاسىمەن كەلدى. بارلىعىمىز قۋاندىق. الدىن مال سالدىق، قولداپ قارجى بەردىك، سول جەتەدى دەپ ويلايدى باز بىرەۋلەر. ولاي بولماي شىقتى. باۋىرمالدىق جەتپەي قالدى. اعايىندار كەلگەننەن باستاپ تۇرمىستىق دەڭگەيدە انتوگانيزم پايدا بولدى. 

ولار انانداي ەكەن، مىناندا ەكەن، ولاي ەمەس، بۇلاي ىستەيدى ەكەن» دەگەن گۋ-گۋ جەل ءسوز قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنە تارادى. ونى تاراتقان كىم؟ ءبىز، وسى ەلدەگى قازاقتار. دەگەنمەن، ءوزىمىزدى دە جازعىرماي، باسقاعا دا كىنا ارتپاي، بۇل فەنومەنگە بايسالدى ساراپتاما جاساپ كورەلىكشى.

ەلىمىزدە تۇراتىن قازاقتار پاتشا وكىمەتى بار، كەڭەس وكىمەتىنىڭ 70 جىلدىعى بار، ورىستىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالىندا بولا وتىرىپ، وتارشىلاردىڭ مادەني، الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ العان، ورىستا بار جات قاسيەت - ءوزىنىڭ باۋىرىنا بەزبۇيرەكتىك دەرتىنە شالدىققان. قالا قازاعى بار، اۋىل قازاعى بار، بارلىعىمىز ورىس بولۋعا تىرىستىق، ء«بىلىمنىڭ كوزى – ورىس تىلىندە» دەپ تاربيەلەندىك، ونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. ءبىر ورىس جوق اۋىلدا 6-7 جاسىمدا ءتىلىم ورىسشا سايراپ شىققان. ورىسشا بىلدىك دەپ باسقاعا مەنسىنبەي قاراۋ ءبىزدىڭ ادەتىمىزگە اينالدى. شىڭىراۋعا كەتىپ بارا جاتقانىمىز، ءوزىمىزدىڭ رۋحاني جاعدايىمىزدىڭ ءماز ەمەستىگى ءبىزدى الاڭداتپايتىن بولدى، كەرىسىنشە، شىڭىراۋعا تەرەڭدەگەن سايىن، بيىگىمىز سوعۇرلىم جوعارى تارىزدەندى.

مادەنيەتىمىز جاتتاندى. ورىسپەن ارالاسقان، ونىڭ جاماندى-جاقسىلى قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرگەن، ولاردىڭ ءشوۆينيزمىنىڭ ءبىرازىن قابىل الىپ، بوي ۇسىنعان مادەنيەت. ورىستار ءشوۆينيزمىن بىزگە ىستەسە، ءبىز سىرتتان كەلگەن ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىزعا سانى از بولعاندىقتان با، كەلگەن كەزىندە الەۋمەتتىك تۇرعىدا ءالسىز بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ورىس ءشوۆينيزمىن سولارعا قارسى قولداندىق، تىزەمىزدى باتىردىق. كورسەتتىك كوكەسىن ءشوۆينيزمنىڭ. «موڭعول» اتادىق، «قىتاي» اتادىق، «تۇرىك»، «اۋعان» دەدىك. ايتپاعان ءسوزىمىز قالمادى.

بىراق بۇلار دا شىدامدى ەكەن. باسقا بىرەۋ بولسا، باياعىدا قاشىپ كەتەتىن ەدى. بۇلار ءتوزدى، كوندى سوعان. مەنىڭ اكەم ءوزىنىڭ قىتايدان كەلگەن تۋعان اكەسىنە ۇرسىپ وتىراتىن. سىرتقا شىعىپ، اڭگىر اتام، «قايتەسىڭ ونىڭ دا كورمەگەنى جوق» دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ تۇراتىن. ءدال سولاي، بۇلار دا ءبىز جونىندە «كورمەگەنى جوق، كەشىرىمدى بولايىق» - دەدى مە، ۇندەمەدى، ءتوزدى.

كوش توقتامادى، ولار كەلە بەردى. كەلگەندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ رۋحاني كۇيىمىزدى جاقتىرىپ، وسىلارعا كىرىپتار بولايىق، بوساعاسىندا جۇرەيىك دەپ كەلگەن جوق. ولار ءبىزدىڭ رۋحاني السىزدىگىن، ءبىراز «باس اۋىرۋىمىزدىڭ» بار ەكەندىگىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. كەلگەن اعايىن جان-جاقتان دەموگرافيالىق، مادەني، ءتىل قىسىمىنا ۇشىراپ جاتىر. بىراق بالام، نەمەرەم قازاق بولىپ قالسىن دەپ، بارىنە ءتوزىپ وتىر. قازاقستاننان باسقا بارار جەر، باسار تاۋ جوق ولاردا!!! قارجى تۇرعىسىنان ەمەس، ۇلتتىق سانا تۇرعىسىنان. سوندا قايسىسىمىزدا قازاقىلىق باسىم؟! ويلانىپ كورىڭىزدەر.

كوپ ادامدارمەن كەزدەستىم. ومبىدا ءبىر اپا ءوزىنىڭ ورىمدەي جاس نەمەرەسىن كورسەتىپ، «مىناعان ەلدەن، ءبىر قولايلى جىگىت تاۋىپ بەرىڭدەر. ايتپەسە ورىسقا شىعىپ كەتەدى» - دەپ ايتقانى بار. ولار ءبىزدى ەل دەيدى!! ءدال وسىنداي جاعداي وزبەكستاننىڭ دا، قىتايدىڭ دا قازاعىندا بار. ءوزىمىز جەتە الماساق تا بالالارىمىز بارسىن، قىز بولسا جاتىرىندا قازاقتىڭ بالاسىن كوتەرسىن، ۇل بولسا قازاقتىڭ ۇرپاعىن ءوسىرسىن دەپ ويلايدى ولار. قازاقتىڭ ۇلتتىق دامۋىن كىم كوپ ويلاپ وتىر سوندا، ىشتە جۇرگەن ءبىز بە، سىرتتا جۇرگەن ولار ما؟!

ەندى جالقاۋلىق، ماسىلدىق ماسەلەسىنە كوشەيىك. جالپى قاي قازاق بولماسىن، ولەڭ قۇراپ، جازۋ-سىزۋعا كەت ارى ەمەس. بۇل قازاقتىڭ تابيعي بولمىسى. كەزىندە بىرەۋ «شىعىس وركەنيەتى باتىستىڭ تومداعان فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىن بىراق ماقالمەن تۇسىندىرۋگە قابىلەتتى» دەپ ايتقان. ياعني، قازاق فيلوسوف، اقىن حالىق. قول ەڭبەگىنە قازەكەڭ ونشا بەيىم ەمەس.

ال ەندى ورالماندارعا كەلەيىك. راس، كوشتىڭ باسىن بۇلارعا قيىن بولدى. بىزگە ۇيرەنە المادى. قازىر ۇيرەندى، سويلەسكەن كەزدە، بىزگە قۇيرىعىن ۇستاتپاي كەتەتىن نەشە ءتۇرلى شەنەۋىكتەردى ورنىنا وتىرعىزىپ قويادى.

وزدەرى مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ءتۇسىپ، ەلدىڭ نارىعىندا سۋداعى شاباق ءتارىزدى جۇزەتىن بولدى. بۇگىندە ەلىمىزگە ۇزىن-قىسقاسى 1 ميلليونداي ورالمان كەلىپتى. ولار ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا قانداي ۇلەس قوسىپ جاتىر؟
قىتايدان كەلگەن اعايىندار، ەلگە كوشپەس بۇرىن سول جاقتا زەينەت اقىعا شىعىپ الادى. ولاردا زەينەتاقى بىزدەن 2-3 ەسە كوپ. 

سول، باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ زەينەتاقىسىن وسى قازاقستاندا جاراتادى!! وسىندا كەلىپ ءوز اقشالارىنا جەر الادى، ءۇي الادى، كىشى-گىرىم ماگازين-كافە اشادى. ولاردىڭ اكەلگەن اقشالارى توتە جولمەن اۋىلعا جەتىپ، قازاق كوپ جۇرەتىن بازاردى، قويشىلاردىڭ جايلاۋىن ارالاپ كەتەدى. سوندىقتان كورىنبەيدى. سونىمەن، كىشى-گىرىم تۇرمىس-تىرشىلىك اقشاسى بولعاندىقتان ول سىرت كوزگە ونشا كورىنبەيدى. بىراق بيلىكتىڭ تىنىم تاپپاي ايتىپ كەلە جاتقان ەلىمىزدەگى كىشى بيزنەستىڭ ستيمۋلياتورى وسى جاندار. 

ەگەر ورالماننىڭ ءبىر جانۇياسى جىلىنا 20 000 دوللار اكەلەدى دەپ ەسەپتەسەك (كەي كەزدەرى سوما ودان ەكى ەسە كوپ بولادى), جىلىنا قازاقستانعا 2 ملرد اقش دوللارىن كىرەدى ەكەن!! بۇل ادام ينۆەستيتسياسى، ءبىزدىڭ ەلدە قالاتىن قارجى. وسى قارجىدان سالىق تولەنەدى، كىشى-ورتا ساۋدا جۇرەدى، تاعىسىن-تاعىلار.

موڭعوليادان كەلگەن اعايىندار بۇكىل ەلىمىزدى جيھازبەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ءتىپتى، الماتىنىڭ ءىرى جيھاز فابريكاسىنىڭ ءوزى وسى شاعىن كاسىپكەرلەردىڭ باسەكەلەستىگىنە توتەپ بەرە الماعانىن ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلمەيمىز.

جاقىن بولاشاقتا مۇنايدىڭ ۋنيۆەرسالدىق ءمانى باسەڭسۋى ىقتيمال. سول كەزدە ەكونوميكانى ىشكى تۇتىنۋ عانا العا سۇيرەي الادى. بۇل دج. كەينستىڭ كەزىنەن بەلگىلى اكسيوما. سول ىشكى تۇتىنۋدى جاساي بىلەتىن وسى كىسىلەر. ەلدىڭ ەكونوميكاسى ءۇي شارۋاشىلىقتارى اراسىنداعى ايىرباس دامىعان كەزدە تۇراقتى بولادى. بۇلار ءۇي شارۋاشىلىعى بيزنەسىنىڭ مايتالماندارى.

ولاردىڭ وسى ەلدىڭ مادەنيەتىنە بەرگەن ۇلەسىن ايتىپ، ايتىسكەر اقىن، مايتالمان جۋرناليست، تۇڭعيىق تاريحشىلاردى تىزبەلەمەي-اق قويايىق. ولاردى ءبىزسىز-اق بۇكىل قازاق جاقسى بىلەدى، جاقسى كورەدى، ولاردىڭ تۆورچەستۆوسىنسىز بۇگىنگى قازاقستاننىڭ مادەنيەت، اقپارات سالاسىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ايدان-انىق نارسە.

بۇلار ءار-ءبىر قازاقتا بار اۋرۋ – بيلىككە تالاسپايدى، ساياساتقا ارالاسپايدى، كۇيبىڭدەپ، ءوز تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىن جاساپ جۇرەدى. بۇگىنگى بيلىككە وتە ىڭعايلى ادام ءونىمى. مەنىڭ اپام دا قىتايدان كەلگەن. ول كىسىنىڭ ۇنەمى قارا جۇمىس ىستەيتىنىن كورىپ تاڭ قالاتىنمىن. ءشوپ تاسيدى، ونى تۇسىرەدى، كارتوپ سۋارادى، تاماق ىستەيدى، تىنىم تاپپايدى.
شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ بارلىعى قارا جۇمىس، ەڭبەكتەن قورىقپايدى - كوزدى اشىپ كورگەندەرى سول. جالقاۋ، ەنجار دەگەن ءسوز وتىرىك، جالعان!!

ولار ءبىزسىز ءومىر سۇرە الا ما؟ قازىرگى تۇرىپ جاتقان ەلدەرىندە، ولار قوعامنىڭ بەلدى مۇشەسى، سىيلى-سياپاتتى. ياعني، ءومىر سۇرە الادى. ازار بولسا قىتاي، ورىس، وزبەك، موڭعول بولىپ كەتەر. ەندى اكەسىنىڭ قارا شاڭىراعى قابىلداماسا نە ىستەيدى. بىرەۋگە وگەي بولادى دا. ال ءبىز وسىنداعى قازاق سورلى بولامىز. ءوز ءىنىڭدى باۋىرىڭا تارتپاساڭ، سورلى بولماعاندا، نەمەنە؟!
جالپى، قازاقتىڭ قاي جانۇياسىن الساڭ دا، تۇبىندە ءبىر ورالمان تۇرادى. ەگەر ەرتەدەن باستاساق، قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى ورالمان دەگەن ءسوز. مەن دە ورالمانمىن، ماسەلەن! اتام قىتايدان كەلگەن. وندا بارلىعىمىزدى گەتتوعا تىعىپ، قۇرتىپ جىبەرمەيسىڭدەر مە؟ كورەيىك، كوسەگەڭدەرىڭنىڭ كوگەرگەنىن.

ال ولاردى بوتەن بىرەۋدىڭ قازانىندا قايناتقاننان، ءوزىمىزدىڭ قازانىمىزدا قايناتۋ بىزگە ءتيىمدى مە؟ ارينە ءتيىمدى. بىراق ونى ۇعاتىن قازاق بارما؟!

ءبىر ءبىلىمدى، وي ءورىسى تەرەڭ دەپ جۇرگەن ازامات ولار «حالياۆانى» جاقسى كورەدى دەدى ، ءبىر رەت. ويلانىپ وتىرسام ءبىز ولارعا ەمەس، ولار بىزگە «حالياۆا» ەكەن.

ەرلان سايروۆ، ساياساتتانۋشى

Abai.kz