-          Preziydent jasaghan songhy auys-týiister jayly ne aitasyz? Qanday da sayasy logikagha negizdelgen ózgerister dep oilaysyz ba, әlde merzimdik, kezekti kadrlardy almastyru isi me? Nege Imanghaly Tasmaghambetov Qorghanys ministrligine taghayyndaldy? Serik Ahmetovti qyzmetinen ketiruding qanday sebebi boldy dep sanaysyz?

-          Kez kelgen biylik ishinde osynday auys-týiis bolyp jatady. Onyng eshqanday sókettigi  joq. Alayda bizde, Qazaqstanda, joghary jaqtaghy kadrlyq ózgeristerdi jaqyndap qalghan preziydenttik saylau men aldaghy postnazarbaevtik kezeng túrghysynan qarastyru qajet. Shahmatta «endshpili» degen úghym bar, yaghny oiynnyng sony. Bizding rejim de sayasy endshpiylin basynan keshirude,endi tek kim «shah» deydi, kim «mat» bolady, sol jaghy belgisiz.

Bizdegi kadr sayasatynyng bir basty kemshiligi bar: ol bir adamnyng (Astanada – preziydenttin, oblysta –әkimnin) ghana qalauy men pәrmeni arqyly jýzege asyrylady. Qoghamnyng pikiri mýldem eskirilmeydi. Ol degeniniz baryp túrghan subektivizm men voluntarizmgeәkep soghady. Sondyqtan da keshe ghana taghayyndalghan әkim en ministr erteng ne júmysyn jóndi atqara almay, ne isti bop jatady.

Onyng ýstine jana kýshter men túlghalardy ósirmey, eski kadrlardy ana jerden alyp, myna jerge tyqpalay beru - biylik ishinde kadrlyq daghdarys oryn alghandyghynyng bir   belgisi ispettes. Onyng ózi qolynan is keletin, biraq tiyisti memlekettik qyzmetke qoly jetpey jýrgen jana úrpaqtyng zandy narazylyghyn tughyzuda. Búl da bir myqty әri ýlken saldary bar antibiyliktik faktor!  

Songhy kezde Serik Ahmetovtyng tónireginde dau-damay kóbeyip ketkeni ras. Óz basym múny «qaraghandylyq sayasy mafiyanyn» ishki talas-tartysynyng bir kórinisi dep bilemin. Preziydent әkimshiligning basshysy da sol jaqtan emes pe? Ahmetovtyng osy kýnge deyin júmyssyz jýrgeni osy taytalasqa baylanysty. Meninshe, onyng taghdyry Qaraghandydaghy sot prosesterine baylanysty. Kim biledi, ertengi kýni bir kuәger shyghyp, onyng da atyn kinәli adamdar sanatynda atap jiberui әbden yqtimal...

Tasmaghambetov – Nazarbaevtyng senimdi bir seriktesi. Onyng karierasynyng kýrt ózgerip ketuining týpki sebebin olar ózderi biler. Al meninshe, Qorghanys ministrligindegi jemqorlyqtyng osy jyldarda qordalanyp qalghan Avgiy atqorasyn tazalaugha jiberuide mýmkin. Qalay degenmen, bir qaladaghy jylu men tazalyqqa jauap beruden góri tútas bir memleketting qorghanysyna jauap beru – salmaqtyraq qyzmet dep sanaymyn.

Ekinshi jaghynan, ol Tasmaghambetov sekildi bedeldi túlghany sayasy alannan shettetu әreketi boluy da әbden mýmkin.

Qay joramalymyz ras ekenin uaqyt kóp úzamay kórsetedi dep oilaymyn.

-          Nazarbaev memleket negizine qatysty pikirin nege ózgertti dep oilaysyz? Qazaq handyghynyng mereytoyyna oray mәlimdemesine qatysty pikiriniz?

-          Biylik últshyldyq-patriottyq alanda ózining bedeli tómendep bara jatqanyn sezgen sekildi. Sondyqtan da osy mereytoydyng bastamashysy retinde el aldynda biraz sayasy úpay jinap alghysy keletin siyaqty. Osy mәlimdemeni osyghan deyin Putin «qazaqtarda Nazarbaevqa deyin memleket bolghan joq» degen synaydaghy oigha ózinshe bir qarsylyq bildiru talpynysy dep te qabyldaugha bolady. Ókimet halyqshyl bolmay-aq, ózin «últshyl»  etip  kórsetkisi keletin sekildi.

Meninshe, qazaqtyng tarihynyng týp terenin anyqtauda asyghudyng keregi joq.

Memlekettikting týp-tamyryn terennen izdeu kerek, jәne de ol júmys beysayasy bolyp, qazirgi sayasy koniunkturagha tәueldi bolmauy tiyis! Jasyratyn nesi bar, arghy-bergi tarihymyzdy zertteude biz әli de keshegi sovet zamanyndaghy shtamptar men iydeologemalardan aryla almay kelemiz! Bizding tarihymyz «sosialistik realizm» janrynda jazyldy, әli de sol qalpynda! Bar júmysty sodan bastau kerek!

Basqa elderdi qaranyz:óz tarihyn Adam ata men Haua anadan bastamasa da, myndaghan jyldardan bastaydy.Bizge ne kedergi bar? EAEO odaghyna birge engeli jatqan Reseyding ózi Rusiting mynjyldyq tarihy bar («tysyacheletnyaya  Rusi») dep jatyr emes pe? Bizding nemiz kem? Sol orys bar jerde onyng kórshisi qazaq bolghan joq pa?

Áytpese, bizding biylikke kiriptar ghalymdargha salsanyz, «osydan bes ghasyr búryn qazaq jerinde «Núrotan» partiyasynyng bastauysh úiymy qúrylghan eken» dep shygha kelui әbden mýmkin!

Eng bastysy – búl data bir adamnyng basyna tabynu sayasatynyng taghy da bir jalghasy hәm qosymshasy bolmasa kerek. Bir adamnyng emes, bir últtyng shashbauyn kóteretin data bolu kerek ol!

Jәne de búl data qazaq handyghynyng ghana emes (ol degeniniz últ damuynyng bir satysy ghana emes pe?), adamzat tarihynda óz ornyn basqa últpen qatar oiyp alatyn Alashtyn, onyng úiymdyq formasynyng payda boluy men damu prosesin zertteu, 550 jyl ghana emes, odan da әri erterek zamangha jetkizetindey qozghalystyng bir ýlken bastauy boluy kerek!

Biraq, qazirgi jekebasqa tabynu zamanynyng bir salqyny osy jaqsy bastamagha tiyip ketpese eken degen oy taghy bar.

Meninshe, sol sebepti osy nauqandy әzirshe toqtata túru qajet.

Aldymen, tarihshylargha tolyq erkindik berip, shynymen de biz, qazaq últy, qaydan jәne qashan payda boldyq, bizding genealogiyamyz ben etimologiyamyzdyng negizi qayda jәne de últtyq túrghydaghy bizding jylnamamyz qay kezennen bastalady degen asa manyzdy saualdargha jan-jaqty, naghyz ghylymy túrghyda jauapty әzirlep aluymyz kerek siyaqty.

Áytpese, atalghan datany biylik ózining saylaualdy baghdarlamasynyng bir bóligi retinde paydalanyp, ishki mәn-mazmúnyn arzandatyp jiberui әbden mýmkin.

-          Euraziyalyq ekonomikalyq odaq bolashaghy qanday bolmaq? Álide shyghugha mýmkindigimiz bar ma? Álde tәuelsizdikten airylghanymyz osy ma?

-          «Bir nәrse bop qalsa, osy Odaqtan shyghamyz!» dep preziydentting ózi de aityp jatyr emes pe?

Meninshe, osy Odaqtyng shynayy qaupin biylik bilmeydi emes, biledi.

Tәuelsizdik sekildi kiyeli úghymdy attap, elge kópe-kórineu jaqpaytyn osynau qadamgha biylik nege baryp jatyr?

Onyng artynda ne túr?

Meninshe, búl mәselege bolashaq múragerge Kremli jaqtan beriletin jan-jaqty kepildik túrghysynan qarauymyz kerek!

Sol ishki intrigasy bar sayasy oiyn men qazirgi preziydentting jeke bas mýddesi jeme-jemge kelgende tútas bir elding syrtqy sayasatynyng basty baghytyn anyqtap otyr emes pe?

Sondyqtan da qoghamdaghy antieuraziyalyq oryndy da útymdy tendensiyalardy paydalanyp, kýresimizdi jalghastyra beruimiz qajet!

Bir nәrse anyq:bәlkim, naqty bir biylik ókili (preziydent bolsyn, erteng onyng múrageri bolsyn) Reseyge ishtey tәueldi boluy mýmkin, biraq tútastay bir el eshbir elge tәueldi bola almaydy. Ol ýshin Konstitusiya da, zandar da bar. Solardy dúrys paydalanuymyz kerek.

-          Reseymen Qazaqstan arasyndaghy Shartta «kelisilgen syrtqy sayasat jýrgizu» turaly bapqa qatysty oiynyz qanday?

-          Búl sayasy nonsens!

Bir nәrse aiqyn: Kremli eshqashan da syrtqy sayasatyn Aqordamen kelisip jýrgizbeydi! Ol bizding pikirge pysqyrmaydy da! Sondyqtan da búl bapty Reseyding bizge zorlap tanghan baby dep týsinu kerek.

Mәselen, EAO turaly kelisim men keshe ghana Senat bekitken «Qazaqstan men Resey kelisilgen syrtqy sayasat jýrgizedi» degen dýdәmal baby bar eki el arasyndaghy Kelisim-shartty Ata Zangha sәikes kelu-kelmeuin qarastyruy ýshin nege Konstitusiyalyq keneske bermeske? Búl da sayasy prosesti bir jandandyratyn qadam emes pe?

Reseymen qarym-qatynas ornatuda, ortaq qújattargha qol qoyghanda biz bir nәrseni týsinuimiz qajet: býtkil órkeniyetti әlem, onyng ishinde Batystyng damyghan elderi Reseyding neoimperiyalyq sayasatyna qarsylyq bildirip, ony oqshaulaudy qolgha alyp jatyr. Sondyqtan da Kremli ózining keshegi satelitterin qayta manayyna jiyp, ózining bir oqshau әlemin qalyptastyrghysy keledi. Eng basty qauip sol: sol oqshau qoragha kirip ketpeyik! Bizge órkeniyetti әlemmen baylanysty ýzuge bolmaydy!

-          Songhy kezderi Qazaqstanda sayasy oppozisiya qalmady dep jatady. Sayasy partiyalardy biylik «tazalap» bitti desek te bolady. Demokratiyalyq oppozisiya ókili retinde onyng bolashaghy turaly ne aitar ediniz?

-          Halyq pen biylik bar jerde әrqashan da oppozisiya, syny әri balama pikir aitushylar bolady. Ol auylda da bar, ortalyqta  da bar.

Sondyqtan «pәlenshe men týgenshe oppozisiyadan ketipti, ne «eki partiya birige almay qalypty» degen sebeppen «elde oppozisiya qalmady» dep aitqandy dúrys dep sanamaymyn.

Bir sózben aitsam:

«Bitke ókpelep, tondy órteme!

Bәz bireuge ókpelep,oppozisiya joq deme!».

Bayqap otyrsam, men oppozisiyada jýrgenime 16 jyldan asyp barady eken. Ol degeniniz adam ómirining tútas bir kezeni. Mine, osy uaqyt ishinde men Qazaqstan oppozisiyasynyng birigui jolynda shama-sharqymsha kýsh júmsadym dep aita alamyn.

Sondyqtan da 2011 jylyT úyaqbay jәne onyng qazirgi ainalasynyng endi ghana ayaqqa túryp jatqan JSDP «Azat»partiyasynyng birligin byt-shyt qylyp, ortaq uaghdalastyqtardy zymiyandyqpen búzyp ketkenin sayasy túrghydan qatelik, kerek deseniz, qylmys dep sanaymyn. Tarih ol aramdyqqa әli óz baghasyn beredi dep oilaymyn!

Biraq sol adamdargha qarap, barlyq oppozisiya osynday eken degen teris pikir qalyptaspauy kerek. Bizding ishimizde ortaq iske adal, bir demeushining ghana soyylyn soqpaytyn, jalpymemlekettik túrghydan oy týiip, qimyl-әreket jasap jýrgen túlghalar jeterlik. Óz basym sol kýshter men túlghalardyng aldaghy preziydent jәne parlament saylauy kezinde belsendilik tanytyp, bir ortaq mәmilege kelip, naqty týrde birigetinine senemin! Jәne de solay boluy ýshin ózimning bar kýshimdi salamyn!

Qogham damuymen qatar ,oppozisiya da damyp, jetile týsude.

Qúdaygha shýkir, oppozisiyanyng jana tolqyny qalyptasyp keledi. Olar keshegi men býgingi oppozisiyanyng ashy sabaqtaryn eskerip, bizding qatelikterdi qaytalamasa eken deymin.

-          Siz orynbasary bolghan JSDP qazir Euraziyalyq odaqty da, Aqordanyng Ukrainagha qatysty sayasatyn da tikeley qoldap jýr. Jarmahangha, Baltash pen Svoikke habarlasyp, «qazaqtyng mýddesine nege qarsy shyghyp jýrsinder?» dep aitqynyz kelmey me? Olardyng búl әreketin qalay baghalaysyz?

-          Men olarmen sóilespegeli qashan... Bir-eki telefon shalghym kelgen, biraq...

Tútas bir úiymgha ghana emes, býkil oppozisiyagha obal jasaghan adamdarmen qalay sóileserindi bilmeydi ekensin. Bireuler birligimiz ýshin janyn qiyp jatsa, olar bir lauazym ýshin ózining jighan-tergen abyroyynan bir kýnde aiyrylyp qaldy emes pe?

Osyghan deyin oppozisiyanyng dingegi bop kelgen JSDP-nyng qazirgi sayasy bet-beynesi tipti týsiniksiz bop barady.

Euraziyalyq Odaqty ashyqtan-ashyq qoldauy jәne de osy oidy ónmendep BAQ arqyly nasihattauy, sózsiz, partiyanyng sýiegine týsken tanba dep esepteymin.

Aytynyzshy, qazirgi qimyl-qareketsiz qalghan, biylikke ashy syn aita almaytyn, joghary jaqqa jaltaqtaytyn JSDP-ny el naghyz oppozisiya  dep aita ala ma?

Qaranyz, eldi eleng etkizgen, qarapayym halyqtyng kýndelikti ómirine tikeley әser etken talay sayasi-ekonomikalyq oqighalar bolyp jatyr. Júrttyng jaghdayy kýrt tómendep ketti. Bagha men tarifter aspandauda. El Tәuelsizdigine qauip tónude.

Naghyz sayasy partiya osynday kezderde óz dauysyn shygharyp, belsendi qimyl-әreketterge barmay ma?

Tek sol partiyadan aqsha alatyn bir-eki gazet pen sayttan «kezekti «domalaq» ýstel ótkizdi» degendi estip qalamyz. Dýiim júrt JSDP-nyng qazirgi basshylarynyng bet-әlpetin úmytyp ta qaldy emes pe?

Ekinshiden, Siz aitqan adamdardyng EAEO-ny ashyqtan-ashyq qoldauyn (ýndemey otyrsa, eshkim de renjimes edi ghoy) biylikting tapsyrmasy ne bolmasa, erteng parlamentke ótu ýshin jasap jatqan beyshara tirligi dep bilemin. Bәlkim, osylaysha biylikke jaghyp, saylauda tiyisti dauys jinap alamyz dep ýmittenetin bolar.

Biraq mening búl syny pikirimning JSDP qataryndaghy myndaghan adal azamattargha esh qatysy joq.

Qayteyin, birneshe qúmalaq basshy bir partiyanyng qarnyn shiritip jatyr. Onyng da óz finaly bolar...

-          Qazir Reseyge Batys tarapynan kóptegen sanksiyalar salyndy. Nazarbaevtyng ózi osyghan qatysty múnyng Qazaqstangha da әseri bolatynyn mәlimdedi. Shyn mәninde, osynyng salqyny qanday bolady dep sanaysyz?

-          Sanksiyalardan jabyq shekara, kedendik kedergi arqyly saqtanugha bolar edi.

Biraq biz býtkil órkeniyetti dýnie alastap jatqan Reseymen bir Odaqqa kirip jatyrmyz ghoy.

Kemedegining jany bir demey me?

Jәne de ol múhitty sharlap, dittegen portyna jetetin keme bolsa, bir sәri. Al eger de ol reseylik«Titaniyk» bop shyqsa she?!

Sondyqtan da bizding ókimet osy sanksiyalardyng әserin meylinshe azaytudyng joldaryn osy bastan qarastyruy kerek. Ol ýshin qoghammen, mamandarmen aqyldasyp, tútastay bir baghdarlama jasaluy tiyis.

Biraq ta osy jolda bir ýlken kedergi bar, onyng aty Euraziyalyq Odaq.

-          Biyliktegi birqatar auys týiisterden jaqyn arada saylau bolady degen әngime de shyqty. Osyghan qatysty ne aitar ediniz? Nazarbaev saylaugha qatysa ma, әlde ózining statusyn «ómirlik» preziydenttikke auystyra ma?

-          Bәri de mýmkin.

Saylaudy preziydent dәl býgin jariyalap jiberuine tolyq mýmkindigi bar. Sayasy jýie sonday.

Meninshe, osy jolghy saylaugha Nazarbaev taghy da ózi týsedi. Sóitip, taghy da jeti jylgha ózining mәselesin sheship alady.

El ishinde «óz múragerin otyrghyzady, onyng janynda jýrip, elding kózi men qúlaghyn oghan ýiretedi, sayasy kýshterdi oghan baghyndyrady» degen de әngimeler bar ekeni ras.

Biraq qazirgi preziydent ondaygha bara qoymas, óitkeni, ol ózin preziydent qyzmetinen tys kóz aldyna elestete almaydy!

-          Qoghamda Ákejan Qajygeldin jaqynda Qazaqstangha keledi degen әngime jii aitylady. Ári búrynghy premier ministr qazir Aqordagha qyzmet etip, Rahat Áliyevke qarsy nauqandy Europada jýrgizip jatyr degen de әngime az emes. Búl turaly preziydentting eks-kýieu balasy da jazdy. Osy mәselege qatysty Qajygeldindi jaqsy biletin adam retinde ne aitar ediniz?

-          Ángimening eki jaghy bar. Rahat Áliyevting qazaq qoghamyna, sonyng ishinde oppozisiya men bizneske jasaghan qiyanatyn bәrimiz de bilemiz. Onyng onday qylmystarynyng kuәlary elde barshylyq. Kajygeldinning jәne onyng seriktesterining sol teperishti óz kózimen kórip, kýieu bala tarapynan qiyanatqa úshyraghanyn eskersek, sol turaly aityp, jauapkershilikke tartu turaly talap qoiy әbden dúrys dep oilaymyn. Jәne de onymen tek Qajygeldin ne RNPK ókilderi ainalyspauy tiys. Basqalar da nege ýn qospaydy, nege sol kezdegi onyng aiuandyghy turaly aityp, sotqa bermeydi, satisfaksiya talap etpeydi?

Jәne de ol tek qana bir adam – Áliyevti әshkereleu bolmas edi. Ol sonday fenomendi tughyzghan, onyng qalyptasyp, kýshke minuine tiyisti jaghday qalyptastyrghan tútas sayasy jýieni әshkereleu bolar edi! Ol degeniniz bolashaqta «әliyevter» dýniyege kelmeuining bir myqty kepili bolar edi!

Óz basym Ákejan Maghjanúlyna: «Eger de búl bastamanyz Aqordanyng tilegi bolsa, Siz olargha senbeniz, aldap ketedi Sizdi!», - dep eskertu de aitqanmyn.

Ekinshiden, ol tәuelsizQazaqstan tarihyndaghy Ýkimet basshylary ishindegi biregeyi, eng qiyn kezenderde ekonomikalyq reformalardy batyl týrde jýzege asyrghan qayratker. Ony Qajygeldinning dosy da, dúshpany da moyyndaydy. Sondyqtan eline kelip, el iygiligi ýshin enbek etip jatsa, qúba qúp bolar edi.

Biraq mәsele mynada: postnazarbaev kezeni qarsanynda klanaralyq teketires meylinshe ushyghyp jatqanda, jәne de әrbir milliarder ózin bolashaq preziydent retinde kóz aldyna elestetip jatqanda, onday el ishinde bedeldi әri derbes túlghanyng Qazaqstangha oralyp, olargha bәseke boluy ol toptargha qajet pe? Mine, gәp sonda!

Súhbattasqan Inga Imanbay

Derekkózi: «Ashyq Alan» (Qalam Mezgil) gazeti, № 7, 30.10.1014 j.

 Abai.kz