Qytay halqynyng últtyq muzykasyna ainalghan «Halyq jәne әsker marshy», «Otandy qútqaru marshy», «Tayhanshani taularynda», «Huanhe ózeni jayly kantata», «18 qyrkýiek» atty shygharmalarynyng avtory Siy-Sinhay nebәri 40 jyl ómir sýripti. Ol ómirining songhy kýnderin Qazaq jerinde ótkizdi. Áygili qytay kompozitoryna qazaqtyng úly pana bolyp, ashtyqtan aman alyp qalghan eken...
Ángimeni әriden bastasaq, Siy-Sinhay 1905 jyly Guandun pro¬vinsiyasyna qarasty, Faniuy uezinde, balyqshynyng otbasynda dýniyege kelgen. Sol jyly onyng әkesi qaytys bolyp, anasy ekeui joqshylyqtyng zardabyn әbden tartady. Siy-Sinhay bastauysh mektepti tәmamdaghan son, әri qaray bilimin jalghastyryp, óz kýnin ózi kóru ýshin júmys istep, aqsha ta¬bugha mәjbýr boldy. Ol Lininani uniyversiytetinde jәne Shanhay¬daghy Memlekettik konservatoriya¬da oqydy. Biraq konservatoriyadan ózining revolusiyalyq kózqarasy ýshin qudalanady. Bolashaq kom¬po¬zitor 1929 jyly Parijge qonys audardy. Ónerding astanasynda әigili fransuz muzykanttarynan dәris aldy. Parijde ótkizgen jeti jyl kompozitorgha onay soqpady. Naghyz muzykalyq bilim alu ýshin meyramhanada dayashy, qonaqýide shveysar, ashanada tazalaushy bolyp júmys istedi.

Qytay halqynyng últtyq muzykasyna ainalghan «Halyq jәne әsker marshy», «Otandy qútqaru marshy», «Tayhanshani taularynda», «Huanhe ózeni jayly kantata», «18 qyrkýiek» atty shygharmalarynyng avtory Siy-Sinhay nebәri 40 jyl ómir sýripti. Ol ómirining songhy kýnderin Qazaq jerinde ótkizdi. Áygili qytay kompozitoryna qazaqtyng úly pana bolyp, ashtyqtan aman alyp qalghan eken...
Ángimeni әriden bastasaq, Siy-Sinhay 1905 jyly Guandun pro¬vinsiyasyna qarasty, Faniuy uezinde, balyqshynyng otbasynda dýniyege kelgen. Sol jyly onyng әkesi qaytys bolyp, anasy ekeui joqshylyqtyng zardabyn әbden tartady. Siy-Sinhay bastauysh mektepti tәmamdaghan son, әri qaray bilimin jalghastyryp, óz kýnin ózi kóru ýshin júmys istep, aqsha ta¬bugha mәjbýr boldy. Ol Lininani uniyversiytetinde jәne Shanhay¬daghy Memlekettik konservatoriya¬da oqydy. Biraq konservatoriyadan ózining revolusiyalyq kózqarasy ýshin qudalanady. Bolashaq kom¬po¬zitor 1929 jyly Parijge qonys audardy. Ónerding astanasynda әigili fransuz muzykanttarynan dәris aldy. Parijde ótkizgen jeti jyl kompozitorgha onay soqpady. Naghyz muzykalyq bilim alu ýshin meyramhanada dayashy, qonaqýide shveysar, ashanada tazalaushy bolyp júmys istedi.
Ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynda Siy-Sinhay Pariyj¬den Shanhaygha oralyp, 1938 jyly Yaniangha kelip, Lu.Sini atyndaghy Óner akademiyasynyng muzyka bólimine dekan bolady. 1939 jyly ol partiya qúramyna ótip, 1940 jyly Qytay Ortalyq partiya komiytetining tapsyrmasymen, Huan Shun degen laqap atpen Kenes ýki¬metine jol tartty. Onyng maqsaty– «Mosfilim» kinostudiyasynda «Yaniani jәne 8-shi әsker» atty derekti filimning muzykasyn jazyp qaytu bolatyn. Biraq búl sapardan әigili kompozitor tughan topyraghyna oralmady...
1941 jyldyng 22 mausymynda Germaniya Kenes ýkimetine soghys ashqannan keyin, Mәskeudegi júmystar toqtatylyp, filim ayaq¬syz qalghan edi. Endigi Siy-Siyn¬hay¬dyng bar armany – Otanyna oralu bolatyn. Biraq ol búl maqsatyna jete almady. Aldymen Mongholiya arqyly Qytaygha ótip ketuge niyettengen, degenmen búl sapary sәtsiz ayaqtaldy. Keyinnen 1942 jyly qolyndaghy azghantay qarjy¬men itshilep jýrip, Almatygha keldi. Búl joly Qazaqstannan Siniszyangha ótip ketkisi kelgen bolatyn. Biraq Qytay azamatynyng Otanyna oraluyna mýmkindik berilmedi.
Qazaqstannyng sol uaqyttaghy astanasynda Siy-Sinhaydyng ba¬rar jeri, panalar orny bolmady. Qaltasyndaghy aqshasy da tausyl¬ghan. Amalsyz «kolhozshylar ýiin¬de» týnep jýrdi. Búl jerde adam ainalghysyz bir bólmeni jeti-segiz jan bólisetin. Qazaq kompozitory Baqytjan Bayqadamovpen jo¬lyq¬¬paghanda, Qytay janashyl últ¬tyq muzykasyn jasaushylardyng biri joqshylyqtan ashtan óler me edi, kim bilsin!?
– Ákem men sheshemnen kómek súrap keletinder kóp edi. Biraq jaryqtyq ata-anam eshkimning be¬tin qaytaryp kórmepti. Bizding ýii¬mizde kimder túrmady? Auyldaghy aghayynnyng barlyghy aldymen bizding ýiimizge kelip, esigimizdi qa¬ghyp túratyn. Mәselen, Múqan Tó¬lebaevtyng ózi ómirining qiyn sәt¬te¬rinde, bir jylday bizding otbasymyz¬ben birge túrdy. Qazirgi Halyq әr¬tisi Molodov ta Mәskeu konserva¬to¬¬riyasyn tәmamdaghan son, alghash¬qy әieli Sveta ekeui bizding ýii¬mizden oryn tapty. Ukrainanyng kәsiby muzykasynyng negizin qa¬laushylardyng biri, professor Skoruliskiy de kezinde shanyra¬ghy¬myzdy panalady. Ayta berse, tausylmaydy. Ákem men sheshemning kónili ken, elding bәrin qúshaq jaya qarsy alatyn jandar edi ghoy.
Ákem Siy-Sinhaydy alghash kóshede kórip qalady. Kóshening bo¬yynda chemodannyng ýstinde býrisip otyrghan, azyp-tozghan, aryq adam¬dy kórip, ayap ketken boluy kerek. Qa¬syna jaqyndap keledi. Jel¬toq¬san aiynyng ortasy bolatyn, kýn suyq. Álgi adamnyng ýstinde syrt kiyimi de joq eken, tonghanynan býrsen-býrseng etedi. Chemodangha skripka sýieuli túr. Aspapqa qa¬rap, әkem birden búl jannyng mu¬zykant ekendigin týsingen. Jón súrayyn dese, muzykant ne orys, ne qazaq tilinde sóiley almaydy. Aghylshyn, fransuz tilderinde birdene aitpaq bolady. Al búl til¬derdi әkem bilmeydi. Ekeui birshama shýldirlesedi. Jalpy, muzykant¬tyng tilin muzykant biledi degen tý¬sinik bar ghoy. Eng bastysy, әkem ózin Huan Shun dep tanystyrghan jangha kómek kerek ekendigin týsi¬nip, ýige birge ala keledi. Ýige kel¬se, esikten tórge deyin iyin tiresken adamdar. Bos oryn joq. Ákem osylardyng arasynan oryn tauyp, Huan Shunnyng aldyna as qoyyp, ýstine kiyim-keshek beredi.
Ol uaqytta sheteldik adamdy ýige alyp keluding qanshalyqty qauipti ekeni anyq. Múny joghary jaq bilse «ondyrmasy» belgili. Sonda әkem múqtaj jangha kómek kórsetu ýshin qanday tәuekelge baryp túr desenshi? Bir jaghynan әkem Baqytjan Bayqadamov әigili Alashorda qayratkeri, 1930 jyly atu jazasyna kesilgen Bayqadam Qaraldinning úly emes pe? Halyq jauynyng úly bolghany ýshin әkemdi ýsh mәrte instituttan shygharmaq bolghan joq pa? Ony eshqashan pio¬ner, komsomol qataryna qabylda¬may qoydy emes pe? Tipti Otan qorghau mәrtebesin de alyp qoydy ghoy. Biraq osynyng birine qara¬mas¬tan, әkem әlgi qytay azamatyn alyp kelip, barynsha jaghdayyn ja¬saugha tyrysty. Huan Shun bizding ýiimizde bir jylday túrdy. Keyinnen 1944 jyly әkem ony Qostanaydaghy oblystyq filar¬mo¬niyagha júmysqa túrghyzdy, – deydi Baqytjan Bayqadamovtyng qyzy Baldyrghan Bayqadamova.
Qostanaygha kelgen son, Huan Shun, yaghny Siy-Sinhay qazaqtyng últtyq muzykasymen tanysugha qúsh¬tar bolady. Osy maqsatta әdeyi auyldardy aralap, el ishin¬degi әnderdi tyndap qaytqan kóri¬ne¬di. Keyinnen ózining jetekshiligi¬men muzykalyq ansambli qúryp, shygharmashylyq újym el aldynda óner kórsete bastaydy. Ansambli¬ding túsaukeser konsertinde Siy-Sinhay qazaqtyng birneshe muzy¬ka¬syn skripkamen oryndap ber¬gen eken.
Qostanayda ol ózining «Últtyq Azattyq» atty túnghysh simfo¬niya¬syn ayaqtap, «Amangeldi» piesa¬syn ómirge әkeledi. Qazaq batyry Amangeldi Imanovqa arnalghan shygharmasyna qytay kompozitory bar ynta-jigerimen kirisken eken. Ol tipti Amangeldining ómirbaya¬ny¬men tolyqtay tanysyp shyghady. Qostanay qalalyq teatrynda ótken Amangeldi Imanovty eske alu keshinde alghash osy shygharma oryndalyp, kópshilikting qosheme¬tine bólenedi. Skripkamen avtor¬dyng ózi sýiemeldep túrdy.
Qostanay qalasynda Siy-Siyn¬hay shabyttanyp, kóptegen tuyn¬dy¬laryn ómirge әkeldi. Qazaqtyng birneshe kýilerin, әnderin óndeuge atsalysty. Osylay janadan ty¬nysy ashylghanday kýy keship jýr¬geninde, ol gastrolidik saparlar¬dyng birinde ókpesine suyq tiygizip aldy. Aurudyng saldarynan tuber¬ku¬lez ben gepatit siyaqty eski syr¬qat¬tary qayta qozdy. Nauqastyng jaghdayy nasharlap ketken son, ony Mәskeudegi Kremli auru¬ha¬nasyna jetkizedi. Biraq dәrigerler onyng ómirine arasha bola almady. 1945 jyldyng 30 qazanynda qytay kompozitory Siy-Sinhay mәngi¬lik¬ke kóz júmdy.
Ómirining songhy kýnderinde ol auruhana tóseginde tanylyp jatsa da, Kenes mәdeniyetining negizin salushy kóptegen qayratkerlermen aralasyp, hat jazysady. Mәselen, R.M.Glierge jazghan hatynda «men kóp jyldan beri jana baghyttaghy qytay muzykasyn jasaugha barym¬dy salyp kelemin. Jana ruh, jana forma, jana ýndestik tapqym ke¬ledi» dep jazypty. Endi bir ha¬tyn¬da oiyn «cәl esimdi jiyp, kishkene әldensem, dәrigerler maghan oty¬rugha múrsat berer edi. Sol kezde «Jenis» atty jana poemamdy ja¬zugha kiriser edim» dep sabaqtapty.
– Eng qyzyghy, әkem kimge kómek kórsetkenin Siy-Sinhay ómirden ótken kezde bir-aq bildi. Gazetterding birinde «Qytay kompozitory Siy-Sinhay mәngilikke kóz júmdy» degen nekrolog jaryq kórgen eken. Jaqshanyng ishinde Huan Shun dep jazylypty. Múny oqyp, әkemning ózi tan-tamasha qalypty. Qytay halqynyng әigili úlyna kórsetken kómegi ýshin bizding otbasymyzgha degen alghysy sheksiz. Mәselen, 1999 jyly QHR tóraghasy bolyp túrghan uaqytynda Szyan Szemini Qazaqstangha kelgen saparynda bizding ýiimizge at basyn búryp, dastarqanymyzdan dәm tatyp ketti. Osy joly ol ózimen birge Siy-Sinhaydyng jalghyz qyzy Ninany birge ilestire kelipti. Nina búdan búryn 1987 jyly bizdi arnayy izdep kelgen bolatyn. Biz ony әuejaydan kýtip aldyq. Adam kóp, yghy-jyghy. Nina bir top adamnyng arasynan bizge qaray jaqyndap keldi de, qúshaqtay alyp, jylap jiberdi. Keyinnen ol «meni kýtip túrghan sender ekenin jýregim sezdi» degendi aitty. Hu Szinitaonyng da Qazaqstanda alghash bas súqqan shanyraghy bizding ýiimiz boldy. Ol da kezdesu barysynda sheksiz alghysyn jetkizdi. Mening oiymsha, qayran mening әkem men sheshem eshqanday erlik jasadym dep oi¬la¬maghan bolar. Olar múqtaj jan¬gha kәdimgi, qalypty, adamy kómegin kórsetti. Jalpy, bireuge qol úshyn sozu kóshpendilerding barlyghynyng qanynda bar qasiyet ghoy dep oi¬lay¬myn. Mening әkem men sheshem osyn¬day jandar edi. Bizding esigimiz esh¬qashan jabylmaytyn. Tipti ber¬tin¬ge deyin qúlyp degenning ne ekenin bilmedik qoy. El arasynda «Bay¬qadamov ýiining ishine kiyiz ýy tigip qoyypty» degen әngime de tarap ketken bolatyn–deydi Baldyrghan Bay¬qadamova.

Dayyndaghan Maqpal QARATAYQYZY
«Ayqyn» gazeti, 28 mamyr 2009 jyl