10 mamyr kýni «Týrkistan ualayatynyng gazeti» shygha bastaghanyna 140 jyl

10 mamyr kýni «Týrkistan ualayatynyng gazeti» shygha bastaghanyna 140 jyl

Osydan dәl 140 jyl búryn, 1870 jyldyng 10-mamyry kýni Týrkistan general-gubernatory kenessinde orys, qazaq jәne ózbek tilderinde «Týrkistan ualayatynyng gazeti» degen atpen býkil Ortalyq Aziyadaghy túnghysh gazet jaryq kórdi. Tәshkende shyqqan osy basylym qazaq baspasózining alghashqy ýlgisi edi. Ol gazet bizding qazirgi gazetterimizding dengeyine jetpegenimen, últ tilinde basylghandyqtan qazaqtyng oi-pikirining janasha qalyptasuyna belgili dәrejede әser etti. Óz zamanynyng ozyq azamattarynyng biri, oqymysty, publisist N.P. Ostroumovtyng aitqanynday: «Týrkistan ualayatynyng gazeti» HÝII-HÝIII ghasyrlarda orystargha Úly Petrding «Vedomostary» qanday qymbat bolsa, HIH ghasyrda qazaqtargha da dәl sonday manyzdy edi. Gazetti shygharghandaghy otarshyl ýkimetting maqsaty jergilikti el azamattaryna patshanyng búiryq-jarlyqtaryn, ýkimetting týrli núsqalaryn óz tilinde taratu edi. Oghan qosa «ghylym-bilim, óner tataru, halyqty әleumettik-ekonomikalyq jaghynan zertteu» maqsaty algha qoyyldy. «Týrkistan ualayatynyn» tigindilerin qarap otyrsanyz sol kezdegi qazaq qoghamy túrmysynda onyng qanday manyzdy ról atqarghanyn bayqaymyz. Resmy jolmen, әr bolysqa mindetti týrde taratylyp otyrghan gazet betterinde búiryq-jarlyqtardan basqa habar-osharlar, elding jaghdayy turaly materialdar, halyq auyz әdebiyetining ýlgileri keng oryn aldy. Sóitip, hat tanityn qazaqtar úlan-baytaq mekenining týkpir-týkpirinde bolyp jatqan oqighalardan habar alatyn mýmkindikke ie boldy.  Gazette әlemdegi jәne Resey memleketindegi janalyqtargha, týrli habarlargha eleuli oryn berildi. Mysaly: «Bizding orys júrtynyng ónermendi adamdary» degen maqala 1870-1874 jyldaghy «orystyng su kemesining jer sharyn ainalyp shyqqany» aitylghan. /1877, №3/

«Týrkistan ualayatynyng gazeti» qazaq dalasyna boylap enip kelip jatqan kapitalistik óndiristik qatynastardyng mәnin oqyrmandaryna qarapayym da týsinikti etip úghyndyryp otyrdy. Búl túrghydaghy ekonomikalyq nasihattyng mәni zor edi. Óitkeni otarlau sayasatyna qaray jana túrmysqa beyimdele almaghan qazaq halqy qúryp ketuding aldynda bolatyn. Demek, tovar-aqsha qatynastaryn bilu, qoldaghy shiykizatty úqsatyp, qarajatqa ainaldyru-halyqtyng janasha damuynyng basty sharty eli ghoy.

Gazet qyzmetkerleri kóshpeli túrmysty jaqsy biletin, qazaq qoghamynyng aldaghy kýrdeli mәselelerding sheshuin taba alatyn zerdeli azamattar bolatyn. Olardyng ishinde shahmardan Ibragimov - Shoqannyng dosy, Omby kadet korpusyn bitirgen, әri general-gubernatordyng tilmashy, әri qazaqsha, ózbekshe gazetting redaetory mindetin atqarghan. Sonday-aq Hasen Jaqyshev, zamanbek Shәihәlibekov, Jýsip Qazybekov siyaqty bilimdi azamattar bolghan.

«Týrkistan ualayatynyn» Arqa aimaghyna, Aqmola, Kókshetau, Qarqaraly, Omby, Semey oyazdaryna da taratylghany turaly mәlimet bar. Mysaly, 1877 jylghy 3-sanda basylghan hatta «Semey jaqtyng qazaqtary qazaq tilinde shyqqan búl gazetti qyzyghyp oqityndyghy» aitylghan. Qarqaraly men Aqmoladan habarlar basylyp túrghan. Sol 1877 jyldyng ózinde-aq gazet betinde «Eger Arys ózeninen Týrkistangha deyin kanal qazylsa-qazaqtardyng eginine su bolatyny» manyzdy mәsele retinde kóterilgen. Aqmoladan kelgen bir hat bylay delingen: «Jataq degenimiz - elding qazaghynan kóp ilgeri Óitkeni kóbi oryssha biledi, ýi-ishi bolsa taza: samauyr, stol, qasyq-ayaq, kiyim-keshegi bәri týzu. Kóshede eki kisi ketip bara jatsa qaysy biri jataq, qaysy biri elding qazaghy ekenin óziniz aitpay-aq tanyp alasyz» /1875,№27/. Osylaysha halyqty zaman kóshinen qalyp qoymaugha ýndeydi. Sonymen qatar gazet betinde kapitalistik óndiris qatynastarynyng sәby minezdi, anqau qazaqqa qatty batatyny da jazylghan «Saudagerler tovarlaryn nesiyege satady da ósim alady, ósimqorlar ýlken oljagha batady, momyn qazaq zararda qalady», - deydi birde gazet tilshisi /1877,№12/.

Qazaq dalasynda basylyp túrghan ekinshi gazet «Dala ualayatynyng gazeti» /1888-1902 dep ataldy. Búl da ókimet oryndarynyng yntasymen, memleket qarjysyna shygharylyp túrghan. «Týrkistan ualayatya» qaraghanda búl gazet edәuir ilgeri. Uaqytynda apta sayyn, «resmi» jәne «beyresmi» degen eki bólimmen  basylghan. Gazet sol kezdegi ómirding ainasy dese bolghanday. Qatang baqylau, senzura jaghdayynda shyqsa da gazet jurnalisteri otarlau sayasatyna narazylyqty túspaldap aita bilgen. Myna ýzindige kóz salyp kóreyikshi:  «Aqmola oblystyq vedomostary» dep alatatyn oryssha basylymgha qosymsha retinde «Dala ualayaty» degen atpen shyghyp túrghan búl gazetting tónireginde birqatar әngime aitugha bolady. Tipti, 1894 jyldan bastap «Dala ualayaty» keneyip, týrlenip jeke bapasóz organy boldy. Áuelde «Dala ualayaty» patsha ýkimeti men jergilikti ókimet әkimderning búiryq-jarlyqtaryn qazaq júrtynyng arasyna óz tilinde jetkizip túrugha arnalghan edi. Osyghan say gazetting resmy jәne resmy emes bólimderi boldy. Resmy emes bólim bizding qazirgi týsinigimizben qaraghanda búqaralyq aqparat qúralynyng mindetin atqardy. Gazet redaksiyasy tóniregine general-gubernator kensesinde júmys isteytin oqyghan qazaq ziyalylary jinaldy. «Dala ualaayaty» qazaqtyng alghashqy qalamgerlerin, jurnalisterin qalyptastyruda erekshe ról atqardy. Gazet redaksiyasynda tikeley qyzmet atqarghan jәne jer-jerden ýzbey jazyp túrghan azamattardyng arasynda Dinmúhamed Súltanghaziyn, Raqymjan Dýisembaev, Qorabay Japanov, Asylqoja Qúrmanbaev, Otynshy Áljanov, Júbandyq Bolghambaev, Eshmúhamed Abylayqanov, Mәshhýr Jýsip taghy basqalarynyng enbegi erekshe. Qatang senzura, resmy shek qoy jaghdayynyng ózinde gazet jurnalisteri qazaq qauymynyng ekonomikalyq jәne әleumettik mәselelerin óz әlinshe jap-jaqsy kóterdi. Búl kez qazaq jerlerining Resey imperiyasyna tolyq qosylyp bolghan shaghy edi goy. Áriyne, otarshyl sayasat ústanghan Resey patshalyghynyng qazaqstandy ózine qosyp aluynyng progrestik jaqtaryn joqqa shygharugha bolmaydy. Ólkede ónerkәsip kәsip oryndary payda bola bastady, eginshilik, otarshylyq negizderi qalandy. Alghashqy orys-qazaq mektepteri qazaq halqyn orys mәdeniyetine, sol arqyly Evropa mәdeniyetine jaqyndatuda aituly ról atqardy. Qazaqstan búrynghy tomagha-túiyq jaghdaydan silkinip, qoghamdyq enbek bólisine aralasty, Resey jәne әlem sharuashylyghyna da ene bastady.

Osynau keng kólemdi., týbirli ózgeristerding әrbir kórinisi «Dala ualayaty» betinde sóz bolyp otyrghan. Tipti, qazaqtyng sol kezdegi alghashqy jurnalisterin tolghandyrmaghan bir de bir әleumettik-sayasi, ghylymiy-mәdeny mәsele bolghan joq desek artyq emes. Qazaq qalamgerleri kapitalistik óndiristik qatynastargha kóndige almaghan qazaq halqyn qúryp ketuden saqtaytyn joldardy izdestirdi. Jana әleumettik jәne sayasy jaghdaydy týsindirip, sharuashylyqty jetildiru negizinde basqa elder qataryna qosudy ýndedi. Gazet tigindilerin aqtaryp otyrghanda aiyz qandyratyn, auyz túshyntatyn talay-talay materialdardy kórdik. Qalamger atalarymyz senzuranyng qamalyn sheber oraghytyp ketip, qazaq halqynyng otarlaushy últpen teng boluy, últtyq dәstýr men mәdeniyetti, tildi saqtau jóninde san mәrtebe mәsele kóterdi. Áriyne, gazet jurnalisterning múnday erkindigi, «erkeligi» otarshyl әkimderge únay qoyghan joq. Olar әr joly tobyqtan qaghyp, túsau salugha tyrysty. Osynyng aighaghy retinde «Dala ualayaty» gazetining baghdary turaly»  dep atalghan qúpiya qaghazdan biz mynaday sózderdi oqydyq: «Qazaqtar siyaqty qaranghy halyqqa jergilikti bastyqtardyng búiryqtary men jarlyqtarynan basqa, sharuashylyq jýrgizu jóninde, qazaqtardygh óz mindetin dúrys týsine bilui jóninde /bayqaysyz ba, qúqy emes, mindetter turaly ghana aitady. Z.T./ maghlúmattar berilip, búl shenberden shyqpauyn qadaghalap otyrghan jón bolar edi. Al, Vamberiyding «Týrik tarihy» siyaqty kitapty qazaqshagha audaryp basudyng qanday qajeti bar edi...»

«Dala ualayaty» 1894 jylghy birinshi sanynda mynaday qúlaqtandyru basyldy: «Gazetting resmy emes bóliminde:

I. Resey imperiyasyndaghy jәne oghan qaraytyn halyqtardyng arasyndaghy oqighalar, әrtýrli jerlerdegi sharuashylyq bastamalary, sauda-ónerkәsip ortalyqtary men jәrmenkelerdegi jaghdaylar, qazaq dalasynan shygharylatyn ónimderding qalay satylatyny turaly maghlúmattar;

II. Ólkening jaghrapiyasy, tarihy, etnografiyasy búratana halyqtyng taypalyq jәne tildik qúramy, kóshpendilerding qoghamdyq-rulyq tirligi, salt-dәstýrler, anyzdar, ertegiler siyaqty maqalalardy;

III. Auyl sharuashylyghy jәne mal sharuashylyghyna arnalghan maqalalardy;

IÝ. Halaq meyramdarynyng sipaty, halyq arasynda belgili adamdardyng ólimine arnalghan minahibter /nekrolo/  men biyler sotynyn, bolys siazdarynyng ýkimderi, tabighy qúbylystary men apattar turaly materialdar jaryq kóredi».

Álbette, qazaqtyng alghashqy baspasóz qayratkerlerning aghartushy, ghylym men bilim nasihatshysy retinde basymyraq kórinuining jóni de bar edi. Búl túrghyda olar Shoqan Ualihanovtyn, Abay Qúnanbaevtyn, Ybyray Altynsarinning iydeyalary men izdenisterin jalghastyrdy. Qazaq jurnalisteri әlemdegi bolyp jatqan ózgeristerden qazaq halqyna layyq oryn izdedi, últtyng qúryp ketpeu jolyna talpyndy. Sóitti de aldymen qazaqtyng kózin ashu, kónilin oyatu, tirlikke kәsipke shaqyru túrghysynda qajymay enbek etti. Qyr tósinde ashylghan әrbir mektep, sol mektepke qosylghan әrbir úl men qyz gazet tilshilerin quantty. Mysaly, «dala ualayatynyn» belsendi tilshilerning biri Pavlodar oyazyndaghy mektepter jaghdayynyng qiyn ekendigine qynjylyp: «Tughan jerimizde ghylym-bilimning quanyshty sәulesi qashan týser eken? Bizding qazaq ghylym-bilimning paydasyn qashan týsinip, iygiligin kórer eken? Qyr mektepterinde de layyqty múghalimder qashan kóbeyer eken? Eldegi bolystar partiya bolyp biylikke talasqansha osynau manyzdy iske den qoysa bolmay ma? /1895, 5-nauryz/, - dep jazdy. Ekinshi bir tilshi Asylqoja Qúrmanbaev qazaq dalasyndaghy auyl sharuashylyghy kәsibieing mektepteri turaly jazdy. «Sol mektepterding birinde tórt jarym jyl, birinde birjarym jyl istegenim de bayqagham - olargha kedeyler ghana balalaryn beredi. Al auqattylar búl mektepterding kerekktigin týsingisi kelmeydi, mәngi bay bolyp túra beremin dep oilaydy». /1894,20-nauryz/.

«Dala ualayatynyn» jetekshi avtorlarynyng biri, edәuir sol gazetting redaktory bizding jerlesimiz Raqymjan Dýisembaev boldy. /Ol Qarqaraly ónirinde tuyp ósken/. Raqymjannyng jurnalist retinde qalyptasuynyng ózi qyzyq. Áueli qatardaghy audarmashydan bastaghan R. Dýisembaev qalymdy qalamgerlik qasiyetin tez-aq kórsetti. El ómirin jaqsy biletin, sauatty, azamattyq qalamynan shyqqan maqalalar batyl әri mazmúndy, tili oramdy keledi. Mysaly, biz onyng 1895-1896 jyldary jazghan problemalyq materialdaryna qarap otyryp, qyr ekonomikasyn jete biletindigin, kapitalizm zandylyqtaryn týbegeyli týsingenin anghardyq. «bizding qazaq kýnnen-kýnge kedeylep barady. Jerin-suyn yqshamdap, ýkimet alyp qoyghannan keyin búrynghy keng jaylau, qútty-qystau kózden bir-bir úshty. Patshanyng qonystandyru sayasatyna qarsy túratyn kýsh joq. Endigi jol - bireu ghana, ol - әrkim óz sharuasyn týzeui, malyn, onyng eti men sýtin, terisi men jýnin úqsatuy. Biraq múny týsinetin qazaq joq. Áli kókke qarap, tәnirining meyirimine qol sozyp otyr. Jút bolyp, maly qyrylsa - allanyng әmiri, qúrghaqshylyq bolyp egin-shóp shyqpay qalsa - allanyng әmiri dep jansyz-kýisiz úiqyda jatyr. Ou, qazaq, ne oilaghanyng bar?!» Dәl osy sózderdi qazirgi naryq ekonomikasy jaghdayyndaghy halqymyzdyng atyna aitylghan demeske shara joq. «Men qazaqpyn, tekke ashtan ólip, kóshten qalghym kelmeydi. Qazaq óz ómiri, túrmysy ýshin ózi talpynuy qajet.

Resey patshasynyng otarshylyq sayasaty asqynyp, jergilikti halyqtyng basty baylyghy - jerin tartyp aluy qazaqqa óte qiyn tiydi. Ásirese, kazak әskerlerine eng qúnarly, tәuir jerler berildi. Al, qazaq bolsa, sol jerlerge týsken maly ýshin aiyp tóleuge tiyis edi. Zaysannan Eginshi Bisharin degen laqap atpen hat jazghan tilshi gazet arqyly ókimet әkimderine bylaysha súraq qoyady: «Qazaq-orystar qazaqtargha Kendirlik ózenining suyn bermey qoygha haqysy bar ma? Qazaq-orystardyng beyitin shәiip ketedi dep ózendi baylap, suyn búrugha haqysy bar ma? Onda da beyitti bsqa jerge nege kóshirmeydi?» Mine, jer dauyna arnalghan múnday hattar gazette jii basyldy. «Qazaq-orys» liniyasy dep atalatyn bolghany da ókimetting bassyzdyghy ekeni kórsetildi. Qonys audarghandar, qazaq-orystar әskeri kóbiygen sayyn jergilikti halyqtyng túrmysy qúldyray berdi. Jerinen, suynan aiyrylghan qazaq sharualary orys poselkelerindegi bay-qúlaqtargha qúl bolyp jaldandy. Múnday jaghdaylardyng Zaysanda, Qapalda, Aqmolada jәne Qarqaralyda órship bara jatqanyn gazet kýiine jazdy. Ne isteu kerek, amal qaysy? Qazaq óz sharuasyn týzep, kәsippen ainalyspasa qúridy. Jogharyda atalghan Raqymjan Dýisembaev Qazaqstannyng Soltýstik auyldaryna shyghyp jýrgen kezinde ózi bas bolyp may shayqaytyn kәsiporyn qúrmaq bolghan. Manaydaghy sharualardyng siyrlaryn bir jerge jinattyryp, saudyrady, mayyn jәrmenkege shygharyp sattyrady. «Shiykizat kýiinde mal ónimderi qazaqty bayytpaydy, dep jazdy Raqan. - Soyylghan maldyng terisin, qyrqylghan jýnin eng bolmasa túzdap, juyp qúndyraq etip nege satpasqa? Maldyng túqymyn da asyldandyru kerek». «Dala ualayaty» ólkeni basqarudyng qúrylymy, sot-tergeu tәrtibi, saylau jýiesi siyaqty sayasy mәselelerden de tartynbady. «Demokratiya» degen jeleumen qazaq auyldarynda ótetin bolys saylaulary halyqtyng berekesin ketirip otyr, - dep jazdy Kerekuden Qorabay  Japanov. - Aldau, arbau, paraqorlyq, aryzqoylyq siyaqty kesel osy saylaulardyng әserinen bolyp otyr. Saylauy qúrsyn, ókimet ózine jaqqan adamdy tikeley nege taghayyndaydy?». Aghartushylyq baghyt ústanghan gazet betinde ghylym-bilim nasihaty erekshe oryn alady. Myna bir qyzyq jaydy aita keteyik. 1897 jyldyng II mamyrynda gazette oqyrmannyng mynaday bir haty jariyalandy:

«Orazanyng 24-i kýni, yaghny nauryzdyng 7-si kýni ekindi shamasynda Zaysan oyazynyng halqy ontýstikten asa zor jaryq júldyz kórdi. Jaryq júldyz dogha jasap batysqa qaray jyljyp ótti. Aspanda әppaq orasan úzyn iz qaldy. «Júldyz» kózden ghayyp bolghannan keyin keminde 150 shaqyrym jerden kýrkiregen kýshti dybys estildi. Bizding oiymyzsha júldyz tarbaghataygha qúlaghan boluy kerek. Oilaymyz, bir ghajap bolatyn shyghar dep. Halyq qorqyp otyr, múndaydy kórmegen edik/. Redaksiya hattyng sonyna shaghyn eskirtpe berip basypty. Onda «qorqatyn eshtene joq, tabighattyng bir qúbylysy shyghar. Keler joly oqymysty adam mәn-jaydy týsindirip bardi». Ayytqanday-aq, mausymnyng basynda «dala ualayaty» búl mәselege qayta ainalyp soghyp, «Qúiryqty júldyzdar» /№22, 1897/ degen kólemdi maqala jariyalady. Onda astronomiya degen ghylym bar ekenin, onyng zertteytin mәselelerin týsindirdi. «Qúiryqty júldyzdar» degenimiz túmandy jaryq nemese túmandy qabyrshyq, al ýlken domalaq - onyng basy jarqyrap túrady. Shashy jan-jaqqa sәule shashady. 1811 jyly Gersheli degen astronom osynday bir qúiryghy 30 million shaqyrym kometany ashqan edi. 1758 jyly Galliyley taghy bir komete ashty, ol 75 jyldan keyin adamdargha kórinuge tiyis edi. Rasynda 1835 jyly jer betindegi adamdar Galliyleyding kometasyn kórdi». Osyny jaza otyryp, gazet tanytady, dep oqyrmandaryna kenes beredi.

1889 jyly úly aghartushy Ybyray Altynsarinnyng dýniyeden qaytuyna baylanysty «Dala ualayatynda» minaqip /nekrolog/ basyldy. Onda Ybyraydyng qazaq júrtyna Evropa mәdeniyetining tanytqan úly aghartushy ekendigi, halyq ýshin atqarghan ólsheusiz isi aitylghan. Shoqan Ualihanovtyng 60 jyldyghyna baylanysty, Ghabdolla Toqay jәne Dorjy Banzarov qúrmetine maqalalar basyldy. Sonda olardyng bәri óz halqynyng baqyty ýshin ómirin sart etken, halqynyng ary men abyroyy deuge túrarlyq azamattar retinde madaqtalady. Jastardy sonday úly ghalymdardan ónege alugha ýndeydi. G.N. Potaninning «qazaq ziyalylarynyng mindetteri» /1894j. 8 mamyr/ degen maqalasyn audaryp basudyng da nasihattyq mәni bar. Qazaq oqyrmandary «Dala ualayaty» betinde túnghysh ret V.A. Jukovskiydin, A.S. Pushkinnin, I.A. Krylovtyn, N.N. Tolistoydyn, G.N. Uspenskiydin, Mamin Sibiryaktyng shygharmalaryn óz tilinde oqyp, tanysty. Gazetting mazmúndy, ghylymy jaghynan saliqaly shyghuyna A. Alektorov, V.Radlov, G. Potaniyn, A. Ivanovskiy, Veliyaminov-Zernov siyaqty әigili oqymystylardyng jazghandaryn audaryp beru de әser etti. Búl arada qazaq audarmasynyng ghajayyp dәuirleu kezeni dәl sol tús ekenin basa kórsetkimiz keledi. Osy kýni qoldanylyp jýrgen kóptegen ghylymi, sayasi, ekonomikalyq terminder sol kezding ózinde-aq qazaqshalanghan. Gazet betinde ukraiyn, gruziyn, armyan, tatar, japon, qytay, litva әdebiyetterining ýlgileri qazaqshagha audarylyp basyldy. Áygili «myng bir týn» osy gazette ýzindilerimen kórindi. Demek, últtyq sana oyanuyna «dala ualayatynyn» qosqan taghy bir ýlesi osynday.

«Dala ualayaty» úly Abaydyng shygharmalaryn túghysh ret óz betinde tasqa basyp shyghardy. Osy orayda zertteushi Ýshkiltay  Súbhanberdinanyng 1964 jyly Abaydyng «Eskendir» dastanyn jazuyna «Dala ualayatynyn» әseri boluy mýmkin degen joramalynda negiz bar ekenin kóremiz. 1895 jyly gazette «tәkappar әsker basy turasynan» degen taqyryppen Aleksandr Makedonskiyding sәtsiz joryghy jayynda әngime basyldy. Súbhanberdina osy materialdyng avtory Abay emes pe eken? Degen boljam jasaydy. Óz mýmkindigining qansha shekteuli, qúrsauly bolghanyna qaramastan «Dala ualayaty» 14 jyl boyyna qazaq qoghamynyn, qazaq jerining shyn mәnindegi ainasy bola bildi. Gazetting sandaryn aqtaryp otyrsanyz halyqtyng ómiri, qoghamdyq sananyng damuy jóninde shejirege bergisiz mәlimetter tabasyz.

«Dala ualayaty» әli de bolsa tútas qamtylyp, zerttelgen joq. Ras, jekelegen tarihshylar, tilshiler, ekonomister qarady, qajet maghlúmattaryn sýzip, onyng ózinde markstik iydeologiya túrghysynda irikteledi. Onyng ózinde zertteushiler barlyq sanyn týgel qarap shyqpady dey alamyn. Al endi men qaydan kórdim? «Dala ualayatynyn» alghashqy sanynan songhysyna deyin týp-týgel S. Peterburgtegi Saltykov-Shedrin atyndaghy kitaphananyng baspasóz qorynda saqtauly. Bylgharymen qaptalyp, týptelgen, syrtyna «Kirgizskaya Stepnaya gazeta» dep basylyp jazyldy. Ony әrkimge bermeydi. Tanysamyn degenderge mikrofilimin nemese fotokóshirmesin ghana ústatady. S-Peterburgke ýsh mәrte barghanymda kitaphanadaghy shyghys әdebiyeti bólimining qyzmetkerleri - tatar azamattary arqyly gazetke qolym jetti. Alghashqy kóruim 1972 jyly. Shirkin, Qazaqstannyng bagha jetpes últtyq baylyghy retinde «Dala ualayatynyn» tigindilerin Almatygha aldyratyn kýn bolsa. IYә, jogharyda «Dala ualayaty» qazaq ómirining ainasy boldy deuim jetkiliksiz. Ol - HIH ghasyrdyng songhy shiyregindegi Qazaqstannyng tolyq mәndi ensiklopediyasy. Al 1880, 1900 jyldardyng qazaq qoghamy ýshin qanday qiyamet-qayym, shym-shytyryq oqighalargha toly ekendigin әrkim biledi.

Keyingi «Serke» /1907/, «Qazaq gazeti» /1911/, «Qazaq» /1913/, «Qazaqstan» /1911-1913/ gazetteri, «ayqap» jurnaly /1911/ - bәri osy «Dala ualayatynyn» ýlgisimen shyqqan, sonyng izin basqan baspasóz orgondary dep senimmen aitamyz. Onyng osy uaqytqa deyin ózine layyq baghasyn ala almay kele jatuynyng sebebi nede? Sebebi - bizding iydeologiyamyzdyng shamshyldyghy, «Qoryqqangha qos kórinedinin» kerimen últqa, onyng tarihy men mәdeniyetine baynalysty oqshau týsinik, oqys pikirden ýrikkendigimiz. Qazaqsha-ózbekshe shaqqan «Týrkistan ualayaty», «Dala ualayaty» gazetterning shyghyp túrghan kezinde kórgen qoqayy az bolmasa, keyingi tariyh-taghdyry osynday. Tipti, qazaq baspasózi tarihynyn   ýzdik bilgiri, ghúlama professor Hayyrjan Bekqojinnyng ózi sonau 1949 jyly: «dala ualayaty» burjuaziyalyq qúrylystyng iydeyasyn nasihattady» dep jazugha mәjbýr boldy ghoy. «Dala ualayatynyn» biz aitqan jәne aitpaghan qalamgerleri oqymystylyghy, bilgerligi, kezinde belsendilik tanytqany ýshin burjuaziyashyl-últshyl oqyghandar dep tanylyp keldi. Patsha zamanynda onynan ai, solynan kýn tumaghan sol ardagerler sovet zamanynda da eki et, bir may jegen joq. Áytpese, qarap otyrsanyz gazet avtorlarynyng kim ekendigin myna birneshe esim-aq bildirer edi. Olar: Tomuniyversiytetining týlegi, dәriger Ámire Aytbaqiyn. Onyng bir úly Mәskeudegi artilleriya uchiliyshesin, ekinshi úly - Mәskeuding múghalimder seminariyasyn, ýshinshi úly - sibir kadet korpusyn bitirgen. Áuelde gazet baspahanasynda әrip terushi bolyp istegen Ábdirahman Qylyshbaev S-Peterburg uniyversiytetin bitirdi. Ábilfayyz Appasov pen Jaqyp Aqpaev bireui Mәskeudin, ekinshisi - S-Peterburgtyng uniyversiytetterinde Zang ghylymy qanyqty. Satylghan Sabataev Mәskeudegi Lazarev atyndaghy shyghys tilderi institutyn tәmәmdady. Otynshy Áljanov, Asylqoja Qúrmanbaev  Ombydaghy múghalimder seminariyasynda bilim aldy. Áriyne, shaghyn gazet maqalasynda «Dala ualayaty» qamtyghan mәselelerdi saralap shyghu mýmkin emes. Degenmen, osydan 120 jyl búryn kóterilse de, dәl qazir kókeykesti bolyp otyrghan myna bir jaghdaydy aitpaugha bolmas edi: ol - til mәselesi, tilding tazalyghy, tilding bayytyluy, әlip tandau mәselesi. Qay dәuirde de ghylymiy-tehnikalyq revolusiya ózining iygi jemisterimen birge ziyandy zardaptar tughyzghan. Ásirese til ayasyn taryltyp, halyq tilining jútandauyna tikeley әser etetin de osy ghylymiy-tehnikalyq revolusiya. Jalghyz qazaq tili emes, búl keseldi әlemning barlyq tilderi, onyng ishinde orys tili de kórip otyr. Áriyne, búl aitqanymyz sóz arasyndaghy eskirpe ghana.

IYә, sonymen qazaq tilindegi «Dala ualayaty» gazetin shygharushylar ana tilimizding daghdyry ýshin sol kezde-aq bel sheship kýresken eken. «Bilikti jurnalisterding biri Asylqoja Qúrmanbaev «Qazaq tili turasynda /1894j. 10-shilde/ bylay dep jazdy: «Qazaq tili turaly óz tilin ghana emes, ózge de kóptegen shyghys tilderine jetik, sondyqtan olardy salystyrugha mýmkindigi bolghan belgili Altynsariyn: «Qazaq tilining baylyghy sonshalyq, onymen kez-kelgen taqyrypqa kitap jazugha bolady» deushi edi... Qazaq tilining baylyghyn Altynsarin sóz jýzinde ghana dәleldep qoyghan joq, taza qazaq tilinde orys әripimen «Qyrghyz hrestomatiyasy» degen kitapty jazu arqyly ispet kórsetti. Birneshe jýzdegen betten túratyn búl kitapta bir de bir qazaqtiki emes sóz joq. Al, «Sóz basy», «Týlki men qargha», «Jaz» taghy basqa ólenderi bóten tilderden tazalyghymen tamasha ekeni bylay túrsyn onyng ýstine qazaq tilining qazaq óleni men sóz saptauynyng tamasha ýlgisi bolyp tabylady... qazaq halqy men onyng tilin qúrmetteushilerge marqúm Altynsarinnyng salghan jolymen jýrse jaraydy. Onyng tilin jóndep, erejesin bir izge keltirudegi bastaghan izin әri qaray damytsa jaraydy».

Al, Raqymjan Dýisembaev «Qazaqsha jazu turasynda» degen maqalasynda taghy bir manyzdy mәsele kótergen. «Arab әlibining basty kómekshisi - ondaghy dauysty әripterding azdyghy jәne sol әripterding keyde dәstýr boyynsha jazyla bermeytindigi. Sonda ylghy dauyssyz dybystar arqyly tanbalanghan birine-biri úqsas sózderdi oqu qiyndyq keltiredi», - deydi de qazaq tilining dybystyq jýiesin tolyq bere alatyn alfavit jasau qajettigin, osy iske tez kirisu qajettigin aitady. Osy túrghyda oiymyzgha mynaday bir manyzdy jaghday oralady:

Kópke mәlim, arab jazuynda bergi kezge deyin belgili bir tynys belgisi bolghan emes. Sondyqtan jalghyz qazaq qana ma, arab jazuyn paydalanghan shyghys tilderining qay-qaysysynda da kópke deyin tynys belgileri bolmady. Alghashqy gazetimiz «Týrkistan ualayatynda» alghashqy sandarynda da tynys belgileri joq. Tynys belgileri qoyylmaghan son, bas әripteri bolmaghan song sóilem jigin ajyratu onaygha týspegeni mәlim. Ony myna men de óz basymnan keshirdim. Osyny sezgen jәne qazaq jazbasyn jetildiruge ijdahat qylghan gazet qyzmetkerleri 1894 jyldan bastap sóilemderdi bóluge, siyrek te bolsa syzyqsha, әrtýrli júldyzshalar qoiygha talpyndy. Al 1896 jylghy tamyzdyng 4-inen bastap /№31/ tynys belgilerning jana jýiesi turaly arnayy habar basyp, ony gazet betinde qoldana bastady. Búl habarda osy kýni qoldanylyp jýrgen tynys belgilerining syzyqshadan basqasynyng barlyghy da kórsetilip, olardyng qoldanylatyn oryndary turaly týsinik berilgen. Alayda, búl tynys belgileri jýiesin «Dala ualayatynan» basqa sol kezdegi baspa núsqalarynyng eshqaysysy da qoldanbaghan. Tipti bertinge, HH ghasyrdyng basyna deyin jaryq kórgen әdebiyetterde de tynys belgileri dúrys saqtalmaghan.  Osy arada basyn ashyp alatyn taghy bir mәsele boy kóteredi. Songhy 2-3 jyldyng múghdarynda arab әlibin qazaqshagha beyimdegen, tynys belgilerin qoyghan Ahmet Baytúrsynov degen tújyrymdy jii estiymiz, oqimyz. Aqannyng ghalymdyghyna, janashyldyghyna pәk keltirmeymiz. Biraq odan búryn qazaq jazbasyn eshkim jetildirgen joq deu - jansaq pikir. Joqtan bar payda bolmaydy. Búl arada «Dala ualayatynyn» enbegin kórmeu, bilimsizdik bolar edi. Tildi tazartu, bayytu joldary, onyng biregey grammatikasyn jasau turaly mәsele Aqannan әldeqayda búryn kóterilgen. Osy kýngi bedeldi ghalymdardyng ózi múny bayqaghysy kelmeui - aqiqatqa qiyanat qoy. Dәl basqa emes, «Dala ualayaty» betinde arab әlibin týrlendiru, qazaqtyng bar dybysyn beretindey etu jәne arabtyng asty-ýsti belgilerin shaghyndau jóninde әldeneshe ret aitylghan. Búl talpynystardyng naqty avtorlary, olardyng isterining nәtiyjeleri barshylyq.

Til damuynyng tabighy prosess ekendigin, ýzilmeytindigin Dinmúhamed Súltanghazin 1896 jyly bylay dep tújyrymdaydy: «Álbette, qazaq tiline qay júrttyng tilinen bolsa da sóz qosugha qarsy kelgenimizding orny joq jәne mýmkin emes..., sebebi halyqtyng tili, sózi halyqtyng ózi tәrizdi ósip-ónedi, ózgeredi, týrlenedi». Sol Dinmúhamed 1890 jyly terminder jóninde mynaday tamasha oilar aitqan: «Qazaq tiline kirgen orys sózderi turaly aitatynymyz, búlardy jazghanda sózderding onaylyghyna hәm qazaqsha qansha úghymdylyghyna qarau kerek. Qazaqqa úghymdy bolsa orystardyng óz sóilegenderine úqsastyryp jazugha tyrysu kerek. Mysaly, qazaqtar «jandaral», «janaral» deydi, hәm «general» degendi de jaqsy payymdaydy. Sol sebepten «general» dep jazu kerek. Orystyng kóp sózderi qazaq tilinde eshbir ózgergen joq. Mysaly, knyazn, sudiya, pisar degen sózder» Búl aitylghandar dәl qazir, qazaq tilin damtudyng asa bir eleuli kezeni bolyp otyrghan tústa eske alugha túrady ghoy.

Bertin kele «Dala ualayaty» betinde memlekettik sayasattyng týbegeyli mәselelerin qozghaytyn, otarshyldyqqa qarsy baghyttalghan maqalalar men hattar kóbeye berdi. Senzura múny bayqap qaldy, tosqauyl qoyyp otyrdy. Tipti keybir materialdar qysqaryp, «aq joldar» da kezdesti. Demek, senzuranyng qiyp tastaghany ekeni kórinip túr. Onyng ýstine redaqsiyanyng ózi «senzuranyng qysqartqany» dep silteme beruden tayynbady. Jurnalister erkin oiy ýshin qughyndaldy. Otar elding últtyq sanasy oyanuynan seskengen patsha әkimderi gazetting óresin tarylta týsti. «Dala ualayaty» birte-birte solyp, kórkinen aiyryla bastaydy. Kóbine sharuashylyq, jarnama basylymgha úqsay beredi. Sóitip kelip, 1902  jyldyng sәuirinde «Dala ualayaty», «Auyl sharuashylyghy gazetine ainalatyny jәne onda «Kóbinese sharuashylyq jәne kәsipkerlik jayy habarlanatyny әigilendi. Múny shyn mәnindegi «Dala ualayatynyn» tynysy toqtaghany dep bilemiz. Al endi taratylghan redaksiyanyng jurnalisteri ne boldy? Mysaly, Raqymjan Dýisembaev, Otynshy Áljanov, Júbandyq Bolghambaev sonynan «qúpiya baqylau» qoyyldy. Olar sayasy senimnen aiyryldy. Dinmúhamed Súltanghazin tilmәshtyqqa ketti, Asylqoja Qúrmanbaev múghalimdikke jiberildi. 1905-1907 jyldardaghy alghashqy orys tónkerilisi kezinde qazaqtyng jurnalisteri de elding erkindigi ýshin taysalmay kýresti. R. Dýisembaev Kókshetau týrmesine qamalyp, sayasy tútqyn retinde Arhangeli guberniyasynyng Kotlas degen qalasyna jer audaryldy. Otynshy Áljanov pen Júbandyq Bolghambaev qyzmetinen alynyp, jauapqa tartyldy. Satylghan Sabataev sheninen aiyryldy. Qorabay Japanov Pavlodar oyazy Aqsu bolysyna múghalim bolyp ketti.

«Men búl jurnaldy úiymdastyrghanda jaqsy atymdy shygharayyn dep, nemese payda tabayyn degen niyette bolghanym joq», dep jazdy 1911 jyly Múhametjan Seraliyn.-«Jurnalymyz qazaqty ilgerige bastasyn, úiqydan oyatyp, sanasyna sәule týsirsin». Osylaysha 1911 jyly qazaq tilindegi túnghysh jurnal «Ayqap» jaryq kórdi. «Ayqap» aldyndaghylargha qaraghanda «Eresek, esti, tentek» bolghanyn bayqaymyz. Otarshyl ýkimet sayasatyn, әkimshilikting jergilikti halyqqa salqyn qabaq tanytuyn ashyq synady. Sol ýshin onyng bas jazushysy M. Seralin birneshe  ret aiypty da boldy. Patsha ýkimetining rúqsat qaghazy boyynsha tek «әdebiy-mәdeny taqyryptargha ghana jazyp, kәsipkerlik pen qolónerdi nasihattaugha» tiyis jurnaldy qazaq ziyalylary basqasha paydalandy. «ayqap» betindegi sayasy pikirtalas, týbegeyli mәselelerding aiqyn qoyylysy dәl qәzirgi oqyrmannyng aiyzyn qandyrady.

1905 jyldyng mausym aiynda 14500 qazaqtyng atynan Qoyandy jәrmenkesinde Álihan Bókeyhanov, jaqyp Aqpaev, Ahmet Baytúrsynov qalamynan tariyhqa әigili «Qarqaraly petisiyasy» tughany mәlim. Onda qazaq halqynyng mýshkil jayy bayandalyp, patsha aldyna naqty talaptar qoyylghan. Mine, osy petisiyanyng ýshinshi tarmaghynda bylay dep jazylghan. / Orysshadan audardyq/: «Qazaq halqynyng kýndelikti qajettilikterin aiqyndap otyru ýshin qazaq tilinde gazet shygharu kerek, ol ýshin senzurasyz gazet shygharudy jәne baspahana ashudy eshkimning kelisimisiz sheshetin tәrtip ornatu kerek». Qanday batyldyq, qanday kóregendik. Biyleushining auzyna qarap, anshynyng tazysynday jaltaqtaghanbaspasózde kýn bar ma? Átten, әli solay ghoy. Biraq búl talap oryndalghan joq. Raqymjan Dýisembaevtyng gazet shygharmaq bolghan niyetine qoyylghan tosqauyldy bilemiz. Onyng ótinishine baspasóz departamenti «Net nikakoy neobhodimosti» dep jauap beripti. 1907 jylghy nauryzdyng 28-i kýni Memlekettik dumanyng deputaty, músylmandar partiyasynyng jetekshileri Shahmardan Qosshyghúlovtyn, Ábdirәshit Ibragimovtyng yntasymen Peterburgte «Serke» atty qazaq gazeti shyqty. Gazetting alghashqy sanynda Mirjaqyp Dulatovtyng «Jastargha» degen óleni jәne «Bizding maqsatymyz» degen sayasy maqalasy basyldy. Mirjaqyptyng «Maqsaty» memleket sayasatyna qayshy kelip, «Serkenin» ekinshi sanyna tiym salyndy.

Búl kezde tatar, bashqúrt tilinde birneshe gazet pen jurnal shyghyp túrdy. Qazaq ziyalylary óz oilaryn, sayasy tújyrymdaryn sol basylymdarynyng betinen bildirdi. 1907 jyly Troyskide «Qazaq gazetinin» bir sany shyghyp Tomda oqityn qazaq  jastary «Dala» gazetin shygharmaq bolyp edi, ol da iske aspady. 1911 jyly әueli Bókey ordasynda, keyin Oralda «Qazaqstan» gazetin Shәngerey Bókeev pen Eleusin Búirin shyghardy. 18-shi sanynan keyin ol da jabyldy. Revolusiyagha deyingi qazaq baspasózining shejiresin sholghanda gazetter men jurnaldardyng ataluynyng ózi qazirgi bizge oy salghanday.

Qazaq qoghamy sanasynyng oyanuyna óte-móte sebepshi bolghan «Qazaq» gazetine toqtalmasqa bolmaydy. «Qazaq» 1913 jylghy 2-aqpannan 1918 jylghy 16-qyrkýiekke deyin shyghyptúrdy. Jana dәuirding shejiresindey mәni bar gazetting redaktory Ahmet Baytúrsynov edi. Óz túsynda eng kóp taralghan, oqyrmanyna jaqyn bolghan «Qazaq» zamana aghymyn, sayasat angharyn ainytpay tanydy. Keyinde búl turaly M. Dulatov: «publisist retinde Ahmet Baytúrsynov eshqanday qarajat bolmasa da, 1913 jyldyng basynda, Orynborda shyn mәnindegi túnghysh qazaq gazeti «Qazaqtyn» negizin qalap, onyng betindegi qazaq halqynyng mún-múqtajyn batyl sóz etip otyrdy» dep jazdy.  «Qazaqtyn» bitimi men baghyty qanday bolghanyn avtorlardyng atynan-aq biluge bolady. Gazetke ýnemi qatysyp, qalam terbegender: M. Dulatov, A. Baytúrsynov, Á. Bókeyhanov, M. Tynyshbaev, A. Boshtaev, Shәkәrim Qúdayberdiyev, Túraghúl Qúnanbaev, Ghabdiken Qúnanbaev, taghy basqalary. Shala sauatty «jazghyshtar» emes, ónsheng bilimdi, sayasatker, oishyl, jigerli azamattar. Bizding oiymyzsha «Qazaq» tek aqparat, ýgit-nasihat qúraly ghana emes, qazaqstan tәuelsizdigi ýshin kýresken qayratkerlerding ordasy, gibadathanasy bolghangha úqsaydy. Mine, qysqa qayyrghangha qazaqtyng últtyq baspasózining osynday-osynday shoqtyqty tústary, eleuli kezenderi bolghan. Baspasóz-shejire, әdeby tarihi. Al A. Baytúrsynov aitpaqshy: «Tarihy әdebiyetti joq halyqtyng dýniyede ómir sýrui últtyghyn saqtap ilgeri basuy qiyn. Ádebiyeti, tarihy joq halyqtar basqalargha sinisip, jútylyp joq bolady. Qay júrttyng bolsa da jany әdebiyet. Jansyz tәn jasamaq emes».

Zarqyn TAYShYBAY,

M.Qozybaev atyndaghy Soltýstik Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining professory

e-mail: zarkyn-42@mail.ru