Europasha bilim alghan qazaqtar shoghyrynyng kóshbasshysy, etnograf-ghalym, foliklortanushy, geograf, etnolog, sayasatker, aghartushy-demokrat әm suretshi, bir sózben aitqanda, saharada sanlaq tughan Úly Shoqan Uәlihanov túnghysh ret tughan halqyna óz tilinde «ýn qatqaly» túr. Siz rasynda tang qaluynyz mýmkin, osy kýnge deyin Múhammed-Hanafiya (Shoqan) Shynghysúlynyng tolyq shygharmalary qazaq tilinde jaryq kórmegen edi. Sonda deymiz-au, býgingi deyin Sh. Uәlihanov atyndaghy tariyh, arheologiya jәne etnografiya  instituty qayda qarap otyrghan? Keshegi alyptar shoghyry Shoqandy óz tilinde sóiletuge qalaysha pәrmen jasay almaghan? Shoqantanushylar búl mәselege nege jete mәn bermegen? Keyingi 4-5 jyldyng sheginde iygiligti ister atqaryp ýlgergen «Mәdeny múra» baghdarlamasyna Shoqan shygharmalary nege enbey kelgen? Jә, eshten kesh jaqsy.

Biyl Úly Shoqannyng tughanyna qarasha aiynda 175 jyl tolady. Osy mereyli mereke qarsanynda ghalymnyng 6 tomdyq shygharmalar jinaghy alghash ret qazaq tilinde basylyp shyghuda.

Europasha bilim alghan qazaqtar shoghyrynyng kóshbasshysy, etnograf-ghalym, foliklortanushy, geograf, etnolog, sayasatker, aghartushy-demokrat әm suretshi, bir sózben aitqanda, saharada sanlaq tughan Úly Shoqan Uәlihanov túnghysh ret tughan halqyna óz tilinde «ýn qatqaly» túr. Siz rasynda tang qaluynyz mýmkin, osy kýnge deyin Múhammed-Hanafiya (Shoqan) Shynghysúlynyng tolyq shygharmalary qazaq tilinde jaryq kórmegen edi. Sonda deymiz-au, býgingi deyin Sh. Uәlihanov atyndaghy tariyh, arheologiya jәne etnografiya  instituty qayda qarap otyrghan? Keshegi alyptar shoghyry Shoqandy óz tilinde sóiletuge qalaysha pәrmen jasay almaghan? Shoqantanushylar búl mәselege nege jete mәn bermegen? Keyingi 4-5 jyldyng sheginde iygiligti ister atqaryp ýlgergen «Mәdeny múra» baghdarlamasyna Shoqan shygharmalary nege enbey kelgen? Jә, eshten kesh jaqsy.

Biyl Úly Shoqannyng tughanyna qarasha aiynda 175 jyl tolady. Osy mereyli mereke qarsanynda ghalymnyng 6 tomdyq shygharmalar jinaghy alghash ret qazaq tilinde basylyp shyghuda.

Bodandyq qamytyn arqalap, Reseyge qosyludyng songhy kezenin bastan ótkerip jatqan tughan halqynyng taghdyry ony tereng tolghandyrdy. Sh. Uәlihanov otarshylardyng qazaq halqynyng әdet-ghúryp, salt-sanasyna qayshy keletin әreketterine batyl qarsylyq kórsetti. Biraq, ol orystyng aldynghy qatarly ziyaly qauymymen jete aralasyp, dostyq qarym-qatynasta boldy. Ondaghy basty maqsaty - óz halqyn europalyq jәne býkil adamzattyq óner-bilimdi iygeruge bastap, jol kórsetu edi. Osy úly múrat bar bolghany 30 jyl ómir sýrse de artyna ólmes múra qaldyrghan Shoqan Shynghysúlyn qazaqtyng kógindegi jaryq júldyzgha ainaldyrdy.

Onyng enbekterin eline jetkizuge Álkey Marghúlan kóp kýsh júmsap, 1961-1972 jyldar aralyghynda Shoqan shygharmalarynyng 5 tomy basylyp shyqty. Al, myna qazaq tilindegi kóp tomdyq sol basylymnyng negizinde dayyndaldy. Búghan bastamashy bolghan Sayasy mәdeniyet jәne ónertanu institutynyng diyrektory Erlan Sairov myrza. Erlan Biyahmetúlynyng tikeley ýilestiruimen ghylymy újym men kәsiby audarmashylar ýsh jyl boyy tynbay enbektenip, kóp tomdyqtyng qazaqsha basylyp shyghuyna qol jetkizdi. Jana jinaqta búrynghy basylymdarda ketken keybir kemshilikter týzelip, birqatar týsindirmeler naqtylandy.

Qazaq býgin de Shoqan zamanyndaghyday jolayryqta túr. Tek qazirgi aiyrmashylyghymyz tandau erki ózimizde. Al Shoqan bizge kerekti, qazaqqa qajettini ózining enbekterinde tolyq aityp ketken edi.

Qazaq tilinde túnghysh jaryq kórip otyrghan 6 tomdyq Shoqan shygharmalaryn D. Mederova, T. Júmanov, D. Mәzen.  A. Núrmanova, A. Tausogharova, L. Músaly sekildi kәsiby tәrjimeshilar audardy.

Jobanyng ýilestirushisi - E.B. Sairov. Redaksiyalyq alqa - Q.S. Aldajúmanov, M.Q. Ábuseyitova, M.M. Áuezov, Á.S. Beysenova, Á.B. Ghali, S.Z. Zimanov, T.E. Jabelova, K.L. Esmaghambetov, S.A. Qasqabasov, B.E. Kómekov, S.F. Majitov, S.K. Óteniyazov, A. Sarym, E.J. Uәlihanov.

Kóptomdyqtyng elektrondy tolyq núsqasy «Abay.kz» aqparattyq  portalynda jariyalanady.

«Abay-aqparat»

Suretterde:

1. Shoqan auylyndaghy Shoqan eskertkishi.

2. Altynemeldegi Shoqannyng jambasy tiygen jer.

3. Kóptomdyqtyng jaryq kóruine baylanysty Altynemeldegi (Kerbúlaq audany, Almaty oblysy) Úly Shoqannyng basyna baryp, bir top jas tәu etip qaytty.

XVIII GhASYR BATYRLARY TURALY TARIHY

ANYZ-ÁNGIMELER

1. Abylay han1 jongharlardy2 shapqan bir shabuylda 1000 adamdy barlaushy ghyp algha jiberipti. Olardy ekige bólip eki batyrdy bas etedi: qarabújyr qanjyghaly Jantay3 jәne sol rudyng ýlkeni Bógenbay4. Batyrlar úzaq uaqyt oralmaydy; Abylay qatty mazasyzdanady, olardyng taghdyry turaly jyrauy Búqardan5 súraydy, «Mening batyrlaryma ne boldy, olar nege oralmay jatyr?» deydi. Oghan Búqar bylay jauap beredi:

«Jantay Talqyn6 arqyly ótedi, Bógenbay Qúljanmen7 ótedi. Han Baba8 keri qashady. Jantaydyng Talqyndaghy joly tar әri qauipti». Jantay batyr qaterge úryndy dep oilaydy Abylay. «Jantay barady, baryp úlysty shabady, kýlin kókke úshyryp, Jantay әkelgen aqsha bet qyzdy han Abylay alady». Abylay keyinnen Búqardyng aitqany kelgende, tóbem kókke jetkendey quandym deydi*1.

2. Birde Abylay qytaylarmen soghysta sheginuge mәjbýr bolady. Jeniltek qyrghyzdargha osy bir shaghyn sәtsizdik qanshalyqty әser etetinin oilap, qatty yzalanyp, qayghyrady. Sonda onyng jyraularynyng biri Tәtiqara jyrau9 sheginip bara jatqan qaysaqtardyng jәne Abylaydyng ruhyn kóteru ýshin bylaysha jyrlaydy: «Qashqan qytaylar qaytadan óz әreketterin bastady, qúlan jotasynan adyrnalar sozyldy. Kebeje qaryn, keng qúrsaq Abylay búl isti qoya túr. Jau qytaylardyng attary boldyrdy, joq han Abylay qashpady, «qashty» degen dúrys emes, ol tek qighash tartty. Bәsentin Syrymbet10, jebesin zaulatyp, soghysty. Qashqan kezde oilanba! Asyghystyq salqyn qandylyq emes! uaq*2 Bayan11, iyә, biz múny kórdik! Ol artyna búrylyp, nayzamen týirep jatqan sәtte»

3. Abylay ýisin bii Erdendi bir qateligine bola jazalau ýshin onyng auylyn shabugha qol jinaydy. Búl joly hannyng qatuly bolghany sonshalyq, qasyna jaqyndaugha eshkimning jýregi daualamaydy. Sonda halyqtyng ótinishimen han aldyna Búqar jyrau baryp, bylaysha tolghaydy:

«O, Abylay, Abylay! Sening sózdering arsy men gýrsi*3 siyaqty taumen talasyp gýrildeydi; sening bosatqan qúldarynnyng bes qaqpasyna da syimaydy*4. Alataugha barynyz, ashuynyzdy basynyz, ashuynyzdy bassanyz, boz shekpendi qúlynyz Erden sizding aldynyzgha 80 týrli at-shapan aiybymen kelmey me?».

4. Anyz boyynsha, Týrkistannan shyqqan Abylay birde eng jaqyn tuysqany Ábilmәmbet12 hannyng ordasyna tuysy Orazben bir atqa mingesip keledi jәne biraz uaqyt boyy qarauyl ruynan shyqqan dәuletti qyrghyz jaqsylyq Dәuletbaydyng qyzmetinde bolyp, jylqysyn baghady. Dәuletbaydyng әieli jat jerlikting ózderi úsynbayynsha, eshqashanda tamaq súramaytynyn bayqaydy, úsynghan tamaqty da yqylassyz alatynyna jәne eshqashan kir ydystan as ishpeytinine qatty tandanady. Búl qyrghyzdargha mýldem tәn qylyq emes. Búghan qojayyn da nazar audarady, sonda ol Orazdy tergep, onyng shyqqan tegin bilgen son, eng jaqsy atyn mingizip, Ábilmәmbet hangha alyp barady. Búl at әigili Shalqúiryq bolatyn. Jas súltannyng shayqastaghy alghash serigi sonymenen jaugha shauyp, Abylaygha batyr ataghyn әpergen de osy Shalqúiryq bolatyn.

5. Abylaydyng Qaldan Serenge13 tútqyngha týsui. Jongharlardyng qyrghyzdargha jasaghan bir shabuylynda Abylay jekpe-jekte Qaldannyng úly Sharshyny óltiredi. Sýiikti úlynyng qazasyn estigen Qaldan kim bolsa da, qayda bolsa da, ústap aldyna әkeludi búirady.

Qalmaqtar ang aulap jýrgen Abylaydy tútqiylda qolgha týsirip, qasyndaghy birneshe by jәne atyghay ruynyng әigili batyry Qúdayberdi Jәpekpen*5 Qaldangha alyp keledi.

«Mening úlymdy qay jerde óltirdin» degen súraqqa Abylay bylay jauap beredi: «Sen meni aiyptap otyrsyn, biraq ony óltirgen halyq, men tek sol halyqtyng qalauyn oryndap Sharshynyng basyn aldym». Qaldannyng búl jauapqa razy bolghany sonshalyqty: mön, mön dep birneshe ret qaytalaydy da, jendetin toqtatyp, Abylaydy kiyiz ýige qamap, qatang baqylau qoyady. Abylaydyng naghyz azaby sonda bastalady: Sharshynyng anasy úlyn óltirgen qazaqty (qyrghyzdy) kóru ýshin kýnde keledi, kelgen sayyn oghan qarghys jaudyryp laghynetteydi; «sen ony ne ýshin óltirdin», «oghan qalay qolyng bardy» dep aiyptaydy. Abylaydyng tózimi tausylady, bir kýni ana tisin shyqyrlatyp ózining әdettegi saualyn qoyyp júdyryghyn týie úmtylghanda ol bylay dep jauap beredi: «Sening úlyng siyaqty qanghyghan qúldar qayda ólmedi deysin, kәri qalmaq!» Áyel kýieuine jýgirip, astamsyghan qazaqty óltirudi talap etedi. Abylaydy óltirip jýrmesin dep qoryqqan Qaldan ony jәne Japaq batyrdy tútqynnan bosatyp jiberedi14. Amanatqa Japaqtyng úlyn qaldyrady, ol ózining batyrlyghymen jәne tapqyrlyghymen kózge týsip, Sary qazaq15 atanady.

6. Abylaydan ýsh jýzding batyrlarynyng ishinde kimdi qatty qúrmetteysing dep súraghanda ol bylay dep jauap beredi: «Ózimnen búrynghylardan Qaldannyng tútqynynan 90 adamdy alyp shyqqan qarakesek Qazybek16 pen óz adamdaryn tútqynnan bosatyp alghan uaq Derbisәlige qatty tanqalamyn. Birinshisi Qaldannyng aldyna ózi barsa, ekinshisi auylynda otyryp, jauyn yqtyrghan. Mening batyrlarymnyng ishinde bәsentin Malaysary17 baylyghy men batyrlyghy jaghynan, al uaq Bayan aqyly men erjýrektigi jaghynan barlyghynan artyq».

7. Taraqty Bayghozy18 batyr. Reseyden qashqan torghauyttardy qualaghan19 qyrghyzdar ashyq dalada damyldap, qazangha sýrlengen jylqy etin asyp, torsyqqa qúrt ezip, kýni boyyna nәr bolatynday etip tanghy astaryn iship otyrady. Bir shatyrda Abylay,keleside ózining tәkapparlyghymen tanymal arghyn Shaqshaq Jәnibek batyr20 otyrady. Batyr nasybay atyp otyrghanda, bir jas qyrghyz jigit shatyrgha kelip, atynan týspey qolyn sozyp: «Jәnibek batyr, shaqshandy tasta» deydi. Jәnibek oghan esh nazar audarmaydy, biraq oghan ózining mensinbegenin kórsetip, asyqpay shaqshasyndaghy qaldyqty qyzyl etigining ókshesine qaghyp, baptap qaltasyna salyp qoyady. Kóp úzamay jasaq qozghalyp, әrbir ru óz tuynyng astyna jinalady, batyrlar sadaq-jebelerin asynyp, shenber qúryp handy qorshap túrady. Kenesip, jaudyng kóptigine qaramay, shabuyl jasaugha sheshim qabyldandy. Birinshi qarauyl jiberip bayqap almaq ýshin eriktilerdi shaqyrady, alghash bolyp baghanaghy Jәnibekten shaqshasyn súraghan jigit shyghady. Sholghynnan oralghan son, Jәnibekting súraghyna*4 jigit: «Az da emes, kóp te emes» dep jauap beredi. Shabuyl bastalady, qalmaqtardyng sany 10 000, qyrghyzdar kóp shyghyngha úshyrap, aqyry shydamay qashugha mәjbýr bolady.Eng aldyda tu ústaghan, qara atqa mingen úzyn boyly qalmaq, qyrghyzdardyng qataryna kirip, birnesheuin attan týsirip ketedi. Jәnibek te shegingenderding arasynda bolyp, qatty qapalanyp, bar dauysymen «Átten, myna dýleydi*7 óltiretin qyrghyzda bir azamat tumaghany ma?» dep aighay salady. Osy kezde baghanaghy jas jigit sadaghyn qolyna alyp, bar kýshimen tartyp, kózdep túryp jiberip qalady. Jebe zulap baryp tura taghdyr-tesikke qadalyp, qalmaq jerge domalap týsedi. Jas batyr jebesining dәl qadalmay iyrek jasaghanyna ókinip «Búl ózi Allanyng nazaryndaghy bireu boldy ghoy» deydi. Batyrlarynyng ólimin kórgen qalmaqtar abyrjyp qalady, osy sәtti paydalanyp qyrghyzdar qarsy soqqy berip, jeniske jetedi. Sonda Bayghozy (baghanaghy jas qazaq) shaqshasyn atyp Janybaygha*8 jaqyndap: «Batyr, endi mine shaqsha atugha bolady» deydi. Taraqty Bayghozy batyrdyng esimi elge osylaysha tanylady.

(Ýzindi)

Sh. Uәlihanov, 1-tom, 186-189 better