– Qazaqstannyng tәuelsizdik jyl­daryndaghy jetken jenisteri men tat­qan jemisterining barshasynyng bas­ty kepilderining biri – syrtqy sayasa­ty­myzdyng sarabdaldyghy. Tәuelsizdik jolyna qatar týsken elderding arasynda halyqaralyq arenada dәl Qa­zaq­­standay tez tanylghan, tez qúrmet­telgen, Batys ta, Shyghys ta qatar moy­­yndaghan dәl bizding eldey el joq desem artyq aitqandyq bolmaydy. Bas­­qasyn bylay qoyghanda Qazaq­stannyng EQYÚ-gha tóraghalyqqa qol jet­ki­zuining ózi bilgen jangha tamasha tabys. Biz búl biyikke býkil TMD kenisti­ginde, býkil týrki әleminde, býkil mú­sylman dýniyesinde birinshi kóterilgen memleketpiz. Osylay tarihta qaldyq.

– Sózing dúrys. Al sen EQYÚ-gha tóragha bolyp túrghanda sol úiymnyng sam­miytin ótkize alghan jәne ózinde ótkize alghan qazirshe jalghyz el de Qazaq­stan ekenin aitudy úmytpasang tipti dúrys bolady. Onyng ýstine ol sammit kezegi kelgende ótkizilgen, bylaysha aitqanda, sol jyly ótkiziluge tiyisti sam­mit emes edi. Ol kezeng EQYÚ belgili bir dәrejede daghdarysqa úshyrap, túraq­ty shaqyrylatyn sammitteri úiym­dastyrylmaghanyna on bir jyl bolghan kýrdeli kezeng edi. Astana sammiytining qadir-qasiyetining bólektigi de sonda.

– Endi sol biyikke qalay kel­ge­nimizdi әngimeleudi súraymyn. Osy әngimege dayyndalu barysynda kezin­de oqyghan «Sto velikih diplomatov» degen kitapty tynghylyqty týrde qaytadan qarap shyqtym. By­la­y­yn­sha biz diplomattar degende eng aldymen elshilerdi, elshiliktin, kon­suldyqtyn, Syrtqy ister ministr­ligining qyzmetkerlerin oigha alamyz ghoy. Al janaghy kitaptaghy úly diplomat atalghandardyng arasynda patshalar, korolider, imperatorlar, preziydentter, kanslerler kóp-aq.

– Tariyhqa qarap otyrsang erte­degi әmirshilerding de, bertindegi bas­shy­lardyng da bәrining (әriyne, men elin jaqsy basqaryp, izgi iz qaldyrghandaryn aityp otyrmyn) halyqaralyq qatynastardyn, soghys pen beybitshilikting barlyq mәselelerin tikeley óz qoldarynda ústap otyrghanyna kózing jetedi.

«Ghasyrlar toghysynda» degen kita­bymda maghan erekshe әser etken sayasat­kerlerding arasynda Sharli de Gollidi bóle aitqan edim. Onyng óz elin Germaniya fashizminen azat etu so­ghysyn KSRO-men, AQSh-pen, Úlybriy­taniyamen birlese, solardyng kómegine sýiene otyryp jýrgizip, sonymen qosa birde-bir mәselede odaqtastarynyng yrqyna ketip qalmauy, keyinnen Fran­siya koloniyalaryndaghy últ-azattyq qozghalystarynyng aldyn alyp, Af­riy­­kadaghy búrynghy 15 koloniyagha tәuel­sizdikti ózi úsynuy diplomatiyalyq ke­mengerligin kórsetedi. 1958 jyly Aljirde әskery býlik bastalghanda Fran­siya parlamenti de Gollidi el biyligine shaqyryp, sol jyly ol Fransuz Respublikasynyng preziydenti bolyp saylanghan. Ol kezde Aljirding Fransiya qúramynda qaluyn el halqynyng kóp­shiligi jaqtaydy eken. Shyn mәninde fransuz halqy sol tústa ataqty generaldy Aljirdi qolda saqtap qalatyn adam retinde preziydenttikke qalaghan. Aljir daghdarysynyng tórt jyly ishinde Sharli de Golli otarshyldyqtyng kýni ótkenine, Aljir mәselesin el taghdyryn elding ózi tandau qaghidaty boyynsha sheshu kerektigine halyqtyng kózin jetkizip, 1962 jyly Aljirge tәuelsizdik beru jónindegi kelisimge qol qoyghanda sodan biraz búryn kópshiligi Aljirdi qoldan jibermeudi jaqtap túrghan fransuzdardyng toqsan payyzdan astamy endi Aljir tәuelsizdigin qoldaytyn bolyp shyqqan. Mine, diplomatiyanyng kýshi degen osy. Sharli de Golliding «Sayasat – qoldan keletindi jasay bilu óneri» degen ataqty sózi sol kezde aitylghan. Onyng «Na ostrie shpagiy» degen tamasha kitaby bar. Sonda sayasatker bar qayrat-qabiletin halyqty sonynan ertuge júmsaugha, keybir mәselelerde kezi kelgenge deyin ózining týpki maqsatyn ishine býge ústaugha, ony dәl der shaghynda ghana ashugha tiyisti ekendigi aitylghan. Este ústaytyn sóz. Osynday mysaldardy el basqarghan adamdardyng talayynan tabugha bolady. Solardyng biri – ózimizding aibyndy hanymyz Abylay. Onyng basqa enbegin bylay qoyyp, tek Resey men Qytay arasynda jýrgizgen diplomatiya­syn dúrystap aita alsaq ta kim-kimdi de qayran qaldyrar edik. Eki jaqpen de til tabysa jýrip óz elin ondaghan jyldar boyy is jýzinde, «de-fakto» deymiz ghoy, tәuelsiz ústap túra alghany, aqyr ayaghynda ózining dúshpanyn, yaghny jongharlardy olardyng ózining dúshpanynyn, yaghny Sin imperiyasynyng qolymen qyrghyzyp salghany, sóitip Jon­ghar memleketin jer betinen joyyp ji­bergeni (aman qalghan az bóligi qazaq dalasy arqyly Edil boyyna jetip, Reseyding qúramyna qosylyp, qal­maq kýiinde saqtaldy ghoy) әlemdik diplo­matiya tarihyndaghy ghajayyp qúby­lystardyng biri dep senimmen aitugha bolady. Tek sony tarihshy ghalymdarymyz jerine jetkizip jaza almay jýr.

– Abylay diplomatiyasyn ai­shyq­ty ashyp berdiniz. Osy arada tarih turaly súraqtar qoyghym-aq kelip ketti. Biraq, ol taqyryp boyynsha arnayy әngimege uaqyt tabasyz ghoy deymin.

– Taqyryptan auytqymayyq. Syrt­qy sayasatty qalyptastyrudyng bas­tapqy belesin aitqaly otyrmyn. El ómi­rindegi kez kelgen mәselege Preziydentti qa­tysty etip sóileuge bolady. Ana sharuagha da, myna sharuagha da mem­le­ketting basshysyn baylanystyryp aitu әdeti bayaghy zamannan bar. Qit etse impe­rator qayda qarap otyr, múndaygha koroli qalay jol beredi, osyny patsha bilmey me, kórmey me deytin sózder adamzatpen birge jasasyp kele jatqan shyghar. Áli talaygha deyin solay bola beretin de shyghar. Bizding qazekenning imperator túrmaq, patsha túrmaq, tura Qúdayynnyng ózin kinәlap sóileuden de tayynbaytyny bar tipti. Sondyqtan júrttyng ana iske de, myna iske de Preziydentti jauapty etip sóileytinine týsinistikpen qaraugha da bolady. Múnyng arghy jaghynda týptep kelgende jaqsylyq jatyr – elding Memleket basshysyna degen senimi, Preziydentke artatyn ýmiti jatyr. Al negizinde eshqanday imperatordyn, eshqanday korolidin, eshqanday patshanyng eldegi barlyq sharuadan tolyq habardar otyruy is jýzinde mýmkin nәrse bolghan emes. Demokratiyalyq ýrdister әlemde beleng ala bastaghan keyingi ghasyrlarda búl atymen mýmkin bolmaugha ainaldy. Eng bastysy – biylikting barlyq iske birdey tikeley jәne tolyq jauaptylyghy tú­jy­rymy qayta qaraldy. Qazir biz biylikti ortalyqsyzdandyru baghytyn jýzege asyrudamyz.

Bylaysha aitqanda, memleket bas­qaru isinde Preziydent strategiyany oi­las­tyrady, aiqyndaydy, belgileydi, al onyng jýzege asyrylu taktikasyn biylikting basqa ýsh tarmaghy – atqarushylyq, zang shygharushylyq jәne sot tarmaqtary sheshedi.

Biraq, Preziydentting memleketting syrtqy sayasatyna baylanysty qyzmetine oray sәl basqashalau aitugha tura keledi. Syrtqy sayasat – preziydenttik sayasat. Búl sayasattyng strategiyasy da, taktikasy da Preziydentting qúzyretinde. Múny atap aitu kerek, qadap kórsetu kerek. Elding syrtqy sayasatyn memleket bas­shysy tikeley aiqyndaydy, tikeley jýrgizedi. Búl – basy ashyq aqiqat. Týr­li vedomstvolardyng derbes syrtqy sayasaty bolmaytyny tәrizdi, ózin-ózi qúr­met­teytin әrbir memlekette kóp syrtqy sayasat bolmaydy. Syrtqy ister ministrligi – atqarushy organ. Ol Pre­ziydentting syrtqy sayasatyn tiyimdi týrde jýzege asyrugha jauap beredi.

Qoghamdyq-ekonomikalyq for­ma­siyanyng auysuy qashanda zor ózgerister tuyndatady. Ol ózgerister dәiim adam­dar sanasyndaghy ózgeristerding kýrdeli ýderisimen birge jýredi. Osyghan oray qoghamda sol ózgeristerge say keletin tiyisti ahual tughyzu qajet. Al onday ahual barlyq salalardaghy, sonyng ishin­de iydeologiya siyaqty erekshe, nәzik, jauapty saladaghy sarabdal sayasattyng arqasynda ghana jasaluy mýmkin. Memleketting tәuelsizdigin nyghaytudy biz syrtqy sayasattaghy baghdarymyzdy qalyptastyrudan bastadyq deuding de esh artyqtyghy joq. Men tәuelsizdik tizgini qolgha tiygen alghashqy kýnderden bastap syrtqy sayasat mәselelerine qatty kónil bóluge tyrystym. Oghan naqty dәlel mynau. 16 jeltoqsanda biz Tәuelsizdigimizdi ja­riya­ladyq. Sol kýnning erteninde-aq men Mәskeudegi shetel elshilerine jolyghyp, Qazaqstannyng tәuelsizdigine baylanysty oi-pikirlerin biludi jәne jinaqtap, mәlimet berudi tapsyrdym. «Mәskeudegi shetel elshilerine jolyghyp» degenime sen tandanbaysyn, óitkeni sol tústa apparatta júmys istedin, biraq keyingi jastar múnday sózge tandanatyny anyq, bәlkim, tipti týsinbeytin de shyghar. Mәskeudegi elshiler degeni qalay deytin shyghar. Mәsele mynada. Bastap­qy kezde tek bir bizding emes, TMD el­derining bәrining shet elderdegi mýdde­leri Reseyding diplomatiyalyq ókildik­teri arqyly qorghalatyn. Birde-bi­reu­inde sheteldik elshilikter bolmay­tyn. Óitkeni, bizding Syrtqy ister miniys­tr­ligining aty bar da zaty joq edi. Odaq­tas respublikalardaghy onday miniys­tr­lik­terdi Ortalyq әiteuir kóz qylu ýshin, respublika eken degizu ýshin ghana qú­ryp qoyghan bolatyn. Olardyng qyzmeti diplomatiyadan alys jatatyn. Sol kez­de aitylatyn «respublikanskaya diplo­matiya» degen kekesindi sóz de bolatyn.

– Partiyanyng Ortalyq komiyte­tinde júmys istegen kezimnen myna bir jaghday esimde qalypty. IYdeologiya bó­li­minde mәdeniyet sektoryn basqar­ghan edim. Anda-sanda sheteldik qonaq­tar kelip qalady. Solardy alyp jýru, qala aralatu, Almatynyng manyn­daghy kórikti jerlerdi kórsetu Syrt­qy ister ministrligine tapsyryla­tyn. Baghdarlamalardyng bir-birine úqsas­tyghy sonday, basylghan qaghaz­dyng bir danasyn saqtap qoyyp, tek elin, qonaqtyng aty-jónin ózgertip, «Po­seshenie vysokogornogo katka Medeu», «Poseshenie doma-muzeya Jam­byla Jabaeva» degen siyaqty­lardy, jauapty mekemege ministr­likti sol kýiinde qaldyryp, naqty oryn­daushynyng túsyna әdette sheteldik qonaqqa ere jýretin eki-ýsh adamdy biletin tiline qaray auystyryp ja­zyp, mәshinkege qayta-qayta bas­tyra beretinbiz… Basqa kezde sol ministr­likting bar-joghy bilinbeytin de.

– Rasynda da, aqylgha syimaytynday auyr jaghday ghoy. Tәuelsiz memleket. She­telde birde-bir diplomatiyalyq ókildigi joq. Mamandary taghy joq. Ha­lyqaralyq dәrejedegi birde-bir kelisimge qol qoyyp kórmegen. Ózimizding derbes syrtqy sayasatymyzdy tezdetip qalyptastyrmasaq, eldik mýddelerimizge orasan núqsan kelui mýmkin ekendigine kózimiz jetti. Sondyqtan tәuelsizdik tizgini qolgha tiygen alghashqy kýnderde-aq men elimizding óz tәuelsizdigin jariya­lauyna baylanysty kózqarastaryn anyqtap, jinaqtaudy tapsyrdym.

– Bizding syrtqy sayasatymyzdaghy eng basty ústanym qanday bolyp belgi­lendi?

– Elimizding geografiyalyq túrghydan ornalasuyn, memleketting geosayasy jagh­dayyn, kópúlttylyghymyzdy, kóp­din­­­diligimizdi, kóptildiligimizdi eskere otyryp bizding syrtqy sayasat­taghy eng basty ústanymymyz kópjaq­ty bagh­dar boluy kerek degen toqtam­gha keldik. Sóitip, halyqaralyq bayla­nys­tary­myz­dyng arqauy etip jaqyndaghy, alys­taghy elderding bәrimen birdey ózara tiyimdi qatynastar ornatuymyz qajet dep sheshtik. Búl arada da biz ózimizdi tol­ghandyrghan kóp súraqqa jauapty úly Abaydan tapqanday boldyq. Onyng «Adam­zattyng bәrin sýi, bauyrym dep» aitatyn sózi naghyz halyqaralyq diplomatiyanyng oy qazyghy emes pe?

Jalpy, biz halyqaralyq arenadaghy is-qimyldarymyzdy tәuelsizdikke deyin-aq bastaghanbyz. 1991 jyldyng ba­synda men Týrkiya Preziydenti Túrghyt Ozaldy Qazaqstangha shaqyrghanmyn. Ol kezde KSRO subektilerinin, yaghny odaqtas respublikalardyng Mәskeudi ainalyp ótip, syrtqy sayasat salasynda әreket jasauyna qúqy joq bolatyn. Soghan qaramay men birqatar elder basshylarymen tikeley qarym-qatynas ornattym. AQSh Preziydenti Djordj Bushpen, Úlybritaniya Premier-Miy­nistri Djon Meydjormen, Ontýstik Koreyanyng Preziydenti Ro De U-men kezdestim. Singapur liyderi Ly Kuan Yu-di Almatygha shaqyryp, kóp sóilestim. Onyng bizding ekonomisterding aldynda leksiyalar oquyn úiymdastyrdym.

Áriyne, kez kelgen egemen memleket ózining últtyq qauipsizdigin qorghanys qabilettiligin saqtau arqyly nyghay­tatyn bolady. Sondyqtan biz ә degennen-aq soghysty boldyrmau sharalaryn da oilastyrdyq, elimizdi, jerimizdi qor­ghau­dyng әdisterin kózdeytin әskery doktrinany, tiyisti zandardy qabyl­dadyq. Biraq búl mәselening bir jaghy ghana. Mynanday almaghayyp dýniyede óz qauipsizdigin qamtamasyz etu mәselesin bizdey jeri kóp, eli az, kýrdeli geosayasy jaghdaydaghy memleket qorghanys qabiletin kýsheytumen ghana sheshe almaq emes. Qazaqstannyng ózindik ereksheligi, ekonomikasynyng damuy men әskery qúrylysynyng dengeyi elding qauipsizdigin qamtamasyz etude әskery qúraldardy emes, eng aldymen ózining ishki quatyna jәne parasatty, salmaqty diplomatiyagha sýienip otyryp, osy zamanghy sayasy qúraldargha basymdyq etudi aldymen qajetsinetin edi. Shekarany taspen qorshamau kerek, shekarany dospen qorshau kerek. Biz solay ettik. Qazaqstan shekaralaryn zandy týrde bekitudi biz әu bastan syrtqy sayasattyng basty buynynyng biri dep sanadyq. Ol jayynda ótken joly aitqanmyn.

– 2015 jylghy kóktemde Jastar forumynda sóilegen sózinizde siz Qazaqstannyng ekonomikalyq da­muyna týbegeyli yqpal etetin naqty­ly jәne qarapayym faktorlar qa­tarynda geografiya men klimatty, yaghny ýl­ken araqashyqtyqty, tenizge shyghu joly­nyng joqtyghyn aityp ediniz. Is jý­zinde biz osynday kóptegen obek­­tivti jaghdaylargha qaramay algha basu­da­myz degensiz. Sonda elimizding tiyimdi geosayasy jaghdayy nede bolyp shyghady?

– IYә, sonday jaghdaylargha qaramay algha basudamyz. Al janaghy aitqan mәselelerding ishindegi eng bastysy – bizding tenizge shyghatyn jolymyzdyng joqtyghy ýlken kemshiligimiz ekeni ras. Ózinning porttaryng bolyp, sol porttardan jýk tiyelgen kemelering múhit aidynymen әlemning kez kelgen portyna jol tartyp jatsa, jaqsy emes pe? Áriyne, jaqsy. Ol bizde joq. Búghan kónbeske amalyng taghy joq. Tenizge shyghatyn joly joq elder myna dýniyede tolyp jatyr. Biraq bar mәsele kemshilikti artyqshylyqqa ainaldyruda ghoy, solay emes pe? Bizding jerimiz ejelden Batys pen Shyghystyng arasyndaghy sauda jәne sayasy baylanystardyng sahnasy bolghan. Ataqty Jibek jolynyng ýlken bir bóligi qazaq dalasy arqyly ótken. Sondyqtan da bizding elimiz Europany, Ortalyq Aziyany, Aziya-Tynyq múhit aimaghyn, Aziyanyng ontýstigin baylanystyrushy buyn retinde manyzdy strategiyalyq ról atqara alady. Atqara da bastady. Bir jamandyqtyng bir jaqsylyghy bar degen sol. Mysaly, biz óz tauarlarymyzdy elding bir shetinen bir shetine, odan asyp shetelge aparu ýshin qosymsha kóp shyghyn júmsaymyz. Onyng esesine ózge elder óz tauarlaryn bizding el arqyly tasymaldasa janaghy bizge kedergi sanalatyn qashyqtyq endi payda kózine ainalady, óitkeni tranzittik tariften alatynymyz kóbeye týsedi. Sondyqtan jiyrmasynshy ghasyrdyng sonyna qaray, mynjyldyqtar toghysatyn tús­ta әlemning sayasy kartasynda jana geosaya­sy jaghday tudy deymiz. Onda Qazaq­stan Europany Aziya-Tynyq múhit aima­ghymen baylanystyratyn kenistikti alyp jatyr. Búl kenistik syrtqy sayasy jәne strategiyalyq túrghydan tiyimdi kenistik.

Elimiz egemendik ala salysymen búryn odaqtas respublika retinde tipti ainalysyp kórmegen problemalarmen betpe-bet keldi. Qazaqstan halyqaralyq sahnagha shygha salysymen tipti ózge or­tagha qoydy da ketti. Sol tústa bizding eng aldymen sheship alghan, qazaqsha ait­qanda salghan betten basyn ashyp alghan mәselemiz el territoriyasynda orna­lasqan yadrolyq qarudyng taghdyry edi. Onyng jay-japsaryn kezinde ózine әngi­melegenmin.

Myna bir jaghdaydy da aita keteyin. Ol bizding týrkitildes aghayyndarmen araqatynasymyzgha baylanysty. «Qúday qosqandy adam ajyrata almaydy» degendey, myng jyldyq ýzilisten keyin týrik bauyrlarymyzben qayta tabys­qany­myz ras. Olar Anadoly dalasyna bizding Syr boyynan barghan ghoy. Qyp­shaqtar men oghyzdardyng bólinetin túsy sol. Tәuelsizdik tany atqan tústa bizge týrik biznesmenderining kóp kómegi tiydi. Sonymen birge, týrikterding birden-aq bizge aqyl aitugha, tym qamqorshy bolugha úmtyluy sekem aldyrghan edi. Biz degen «ýlken aghadan» jana ghana qútylghan el emespiz be? Osy mәsele boyynsha mening ózim erekshe syilaytyn adamym – Týrkiya Preziydenti Túrghyt Ózaldy renjituime de tura kelgen kezi bar. Qayteyin, bәri de elding qamy ghoy.

– Núrsúltan Ábishúly, el tәuelsiz­digi 1991 jyly jariyalanghanymen is jýzinde tәuelsizdik jaghdayynda ómir sýrgen alghashqy jylymyz dep 1992 jyldy ataghan jón. Siz ol kezde 52 jasqa jana attaghan ediniz. Ózimizding eluden jana asqan kezimizdi, qazirgi eluden asqandardy kóz aldymyzgha keltirgende sol bir tarihtyng talmau túsynda boyynyz ben oiynyzgha týsken jýkting salmaghyn qalay qayyspay kótergeniniz qayran qaldyrady. Niu-Yorktegi sózinizde Mark Tvenning jasy 48-ge kelgenshe pessimist kýiinde qalghan adam tym kóp biledi, al jasy 48-den asqanda da optimist kýiinde qalatyndar tym az biletinder degen sózin keltirgensiz. Mark Tvennen góri mening jolym bolynqyraghan siyaqty, óitkeni, jasym 52-ge qaraghan shaqta men elimning bolashaghyna senimmen qaraymyn degensiz. El bolashaghyna sengendikten de, elimiz halyqaralyq qoghamdastyqtyng ómirine dendep aralasugha qúqyly, soghan layyqty dep bilgendikten de sol jyly, Qazaqstan Birikken Últtar Úiymyna mýshelikke qabyldanghannan keyingi BÚÚ-nyng Bas Assambleyasynyng alghashqy, yaghny 47-shi sessiyasynda sóilegen sózinizde-aq siz әlemdik auqymda bastama kóterdiniz. Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jóninde kenes úiymdastyrudy úsyndynyz. Búl iydeya qalay tuyndap edi?

– Jalpy, Europadaghy qauipsizdik pen yntymaqtastyq kenesi siyaqty qúrylymdy Aziyada nege qúrmasqa degen iydeya eshkimning kónilining týkpirinde atymen jýrmeui mýmkin de emes edi. Biraq ony naqty iske ainaldyrudyng tetikterin qarastyru kerek qoy. Sony bizge deyin eshkim de qarastyrmapty. Bizding enbegimiz – Euraziya qúrlyghyndaghy beybitshilik pen qauipsizdik problemasy boyynsha Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenes ótkizu boyynsha Qazaqstannyng naqty bastamasyn kótergenimiz. Eng bastysy – onday kenesting mindetin, sipatyn belgilep, úiymdastyrudyng tetikterin kórsetip bergenimiz, kóptegen jyldar boyy jýieli júmys jýrgizip, maqsatty jerine jetkizgenimiz.

– Qytaygha jolym týskende Beyjindegi Shet tilderde әdebiyet shygharu baspasynan jaryq kórgen «O gosudarstvennom upravleniiy» degen kitapty ala qaytqan edim. Sy Szinipinning sózderining jinaghy eken. Qytay basshysy Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenesting 2014 jylghy 21 mamyrdaghy 4-shi sammiytinde sóilegen sózinde Qazaqstandy «AÓSShK-ning bastamashy memleketi» dep bólekshe atapty, biz múny elimizge degen qúrmetting bir kórinisi dep bilemiz.

– Qytay basshysynyng ol sózine rahmet. Bizding bәrimizding basymyzdy birlesken kýsh-jigermen Aziyada qauipsizdikting senimdi jýiesin jasaugha bolady, jalpy býkil dýniyede qauipsiz әlemdi ortaqtasa ornatugha bolady degen pikir qosyp otyr. Óz basym bara-bara AÓSShK Aziyadaghy qauipsizdikting aqiqat faktoryna ainalatynyna anyq senemin. Bizding osynday Kenes shaqyru jónindegi bastamamyzdy ә degennen-aq Aziya aumaghynyng 90 payyzyn alyp jatqan memleketter qoldaghanyn erekshe aitu kerek. – Siz úsynghan taghy bir iri bastama­nyng Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúru bastamasynyng jýzege asuyna dәl jiyrma jyl ketkenin qalay týsindirer ediniz? Búl endi qansha degenmen búrynghy Kenes Odaghy elderining arasyndaghy mәsele ghoy. – Búl súraghyna jauap berudi әriden bastaugha tura keledi. «Euraziya», «euraziyashyldyq» degen úghymdardy payymdaudan. Negizinde biz adamzat túraqty ómir sýretin materikter beseu deymiz: Aziya, Europa, Afrika, Amerika, Avstraliya. Al taza geologiyalyq, geografiyalyq túrghydan qarasaq, Aziya men Europa jeke-jeke materikter bolyp sanalmaydy. Aziya men Europa myndaghan jyldar boyy bir-birimen tyghyz baylanyspay, negizinen derbes ómir sýrip kelgendikten, tarihi, sayasi, diny sebepter ajyratqandyqtan әri jer kólemining óte ýlkendigine baylanysty shartty týrde eki materik retinde aitylady. Biz Euraziyany dýniyening eki bóliginen – Europa men Aziyadan qúralatyn Jer sharynyng eng ýlken materiygi dep biluimiz kerek. Alayda, reseylik euraziyashylar – Saviskiy, Trubeskoy, Berdyaev, taghy basqalar Euraziya úghymyna tek geografiyalyq maghyna bergen joq. Olar Euraziya dep sol kezde Resey imperiyasy alyp jatqan territoriyany atady. Reseydi Europa da emes, Aziya da emes, ózinshe «ortadaghy materiyk» dep sanady. Imperiyanyng tútastyghy ýshin «europalyq Resey», «aziyalyq Resey» úghymdary joq, ortaq Resey – Euraziya bar dedi. Búl – Euraziya úghymynyng sol kezdegi payymdaluy. Aghylshynnyng Helford Makinder degen ghalymynyng kimde-kim Shyghys Europany óz baqylauynda ústasa sol Hartlendte, yaghny Euraziya kontiynentinde, alyp qúrlyqta ýstem bolady, kimde-kim sol jerde ýstem bolsa, býkil әlemde ýstemdigin ornata alady dep jazghany bar eken. Búl sóz Euraziya aumaghynyng strategiyalyq túrghydaghy asa manyzdylyghyn kórsetedi. Odan beri de taghy bir ghasyrday uaqyt ótti. Sol uaqyt ishinde búrynghy Resey imperiyasynyng ornynda Kenes Odaghy degen memleket ornady, onyng qúramynda on bes respublika boldy, olar bir-birimen sonshalyqty tyghyz qoyyndasyp, elektr jelilerine deyin, temirjoldaryna deyin, avtokólik magistralidaryna deyin miday aralasyp ketken birtútas ekonomika qúrdy. Janaghy on bes respublikada ortaq til ornyqty, ortaq dil de ornyqty deuge bolady. Adamdardyng minez-qúlqynda, psihologiyasynda úqsas jaylar kóbeydi. Tәuelsizdik kelisimen barlyq elder bet-betimen ketti de, qalyptasqan ekonomikalyq baylanystardyng bәrining byt-shyty shyqty. Ortaq bazarymyzdan aiyryldyq. Bir eldegi tauar bir elge ótpeytin bolyp, qoymalargha jinala bastady, aqyry kәsiporyndar, zauyttar, fabrikalar bankrottyqqa týsti. Myndaghan adamdar júmyssyz qaldy. Ókinishke oray, KSRO-nyng qalghan qirandysynyng ornyna qúrylghan Tәuelsiz Memleketter Dostastyghy uaqyttyng obektivti talaptaryna tolyq say kelmedi, halyqtar zәru bolyp otyrghan integrasiyany qamtamasyz ete almady. Men 1994 jyly Mәskeu memlekettik uniyversiytetinde sóilegen sózimde tәuelsiz elder arasyndaghy qarym-qatynastyng sapalyq jana dengeyine auysuy qajet ekenin, múnyng pisip-jetilgenin aittym. Keshe ghana Odaqtan zorgha qútylghanday bolyp otyrghan elderding halyqtary «Odaq» sózinen shoshynatynyn bilip, birden-aq Europalyq Odaq bar ekenin, oidaghyday ómir sýrip jatqanyn qosa aittym. Olargha qúrugha bolatyn odaqty bizge nege qúrugha bolmaydy?

– Sizding Mәskeu uniyversiytetinde jasaghan úsynysynyz TMD elderinde әrqily pikir tughyzdy.

 – Olarda ghana emes. Búl joba Qazaqstannyng ózinde de birden qyzu qoldau taba qoyghan joq. Bireuler integrasiyany jaqtady, bireuler integrasiyany negizinen jaqtay túra, ony belgili bir mólsherde shekteudi úsyndy, bireuler integrasiyalyq ýderister qazir qajet emes dep sanady. – TMD elderinde sizding úsynysty qoldamaghandar qatarynda Ózbekstan Preziydenti Islam Karimov pen Týrikmenstan Preziydenti Saparmúrad Niyazov bolghany esimizde. – Qoldamaghandar degen qarsy bolghandar degen sóz emes. Olar múnday mәselelerding bәri keyinirek qarastyryluy kerek dep sanady. Mening dostarym búl ýderisting satylastyqpen, evolusiyalyq jolmen jýretinin, biraz uaqytqa sozylatynyn eskermedi ghoy deymin. Keyinnen kóp nәrse ózgerdi. Onshaqty jyl boyy Qazaqstannyng integrasiyalyq bastamalaryn qoldamay kelgen Ózbekstannyng ózi 2005 jyldyng ayaghynda Euraziya ekonomikalyq qoghamdastyghyna qosylu niyeti bar ekenin mәlimdedi, birneshe aidan keyin, 2006 jyldyng basynda Ózbekstan Qoghamdastyqqa qosyldy. Shynynda da, múnday odaqtar tәuelsizdikke tikeley qauip tóndiredi deu jónsiz. Europalyq Odaqqa qansha el birikken? Shekaralary ashyq. Kólikpen zulap kele jatqanynda kórshi elding jerine kirgenindi bayqamay da qalasyn. Aqshasy túrmaq, bankisi túrmaq, parlamentine deyin ortaq. Solar nemene, tәuelsizdiginen aiyrylyp pa eken? Qayta órkendep, damyp kele jatqan joq pa?

– Áytse de, 1994 jyly qazan aiynda Mәskeude ótken TMD elderi basshylarynyng sammiytinde sizding búl úsynysynyzdy qaperge alumen shektelu, ondaghy negizgi iydeyalardy TMD-nyng integrasiyalyq ýderisterin terendetu barysynda paydalanu jóninde sheshim qabyldandy. Sizding sol kezdegi kónil-kýiiniz qanday boldy?

– Áriyne, quandym dey almaymyn. Sonsha ókingen de joqpyn. Óitkeni, men búl iydeyanyng jýzege asuy úzaq jyldargha sozylatynyn anyq biletinmin. Mysaly, Europalyq Odaqqa qalay qúrylghan? 1950 jyly kómir men bolat jóninde fransuz-german birlestigin qúru jóninde deklarasiyagha qol qoyylghan. Odan jeti jyl ótkende Europa ekonomikalyq odaghy qúrylghan. Odan keyin tútas shiyrek ghasyr, yaghny 25 jyl ótkende baryp Europalyq Odaq qúru turaly Maastriht kelisimine qol qoyylghan. Sonda búl iydeyanyng bastaluynan týiindeluine deyingi uaqyt aralyghy bas-ayaghy 42 jylgha sozylghan bolyp shyghady.

Mening úsynysyma tym saqtyqpen qarau kәdimgi «Negizi dúrys qoy, sonda da ne bolyp ketetinin qaydan bileyik» degen siyaqty oy qisynynan edi. Ekinshi jaghynan, belgili bir túlghalar tarapynan iydeyanyng avtorlyghyna qyzghanyshpen qarau da atymen bolmady dey almaymyn.

– Biraq, búl arada myna jaydy eskeru kerek shyghar. Resey Federaldyq jinalysy Federasiya kenesining mýshesi Ramazan Abdulatipov Euraziya odaghy iydeyasynyng Ortalyq Aziyadan shyqqany biz ýshin óte manyzdy, iydeya Mәskeuden shyqqanda oghan birden-aq neshe týrli jamauataq, yaghny yarlyk japsyrylar edi degen bolatyn.

– Ol sózding de jany bar. Men Euraziyalyq odaq qalyptastyru jónindegi iydeyany әdeyi Mәskeu uniyversiytetinde, Resey ghylymy elitasynyng ókilderi aldynda aitqan edim. Jetekshi ghalymdardyng búl iydeyany qoldaghany oiymdy ornyqtyra týsti. Integrasiya degen KSRO zamanyna qayta oralu emes. Integrasiya – eng aldymen ekonomikalyq pragmatizm. Múnda da ózim ýnemi aityp otyratyn «Aldymen – ekonomika, sodan keyin – sayasat» degen qaghida algha ústalady. Mysaly, elimizding halqy nebәri 17 million adam. Shýkir, ósip jatyrmyz. Biraq, qanshalyqty óse beremiz? 20 milliongha jetpekshimiz. Jetemiz. 25 milliongha bararmyz. 30 milliongha bararmyz bir kezde. Biraq, myna jahandanghan әlemde onyng ózi óte tar naryq sanalady. Biz óz halqymyzdyng qajetin ghana qanaghattandyratyn ekonomikamen alysqa bara almaymyz. Bizge mindetti týrde syrtqy naryqtar kerek. Sol naryqtardyng eng ýlkeni – 170 million adamdyq Resey naryghy. Ókinishke oray, qazirshe bizding tauarlarymyz Europanyn, Amerikanyng naryghynyng talabyna tolyq jauap bere almaydy, Qytaydyng naryghy onsyz da tolyp túr. Al Resey naryghy, Belarusi naryghy, basqa da kórshiles naryqtar bizding tauarlargha ynghayly, bizding naryq ta olar ýshin ótimdi. Sondyqtan men Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúru jónindegi júmysty jyldar boyy jýieli týrde algha jyljytumen boldym. Aldymen Keden odaghy qúryldy. Odan keyin Euraziyalyq ekonomikalyq qoghamdastyq qúryldy. Odan keyin, 2014 jyly, yaghny iydeya ortagha salynghannan song 20 jyl ótkende Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúryldy. EAEO qúru jónindegi Shartqa Astanada qol qoyyluynyng simvoldyq mәni bar. Óitkeni, Qazaqstan búl iydeyany úsynyp qana qoyghan joq, Qazaqstan osy jyldardyng ón boyynda dәiim búrynghy kenestik kenistiktegi basty integrator retinde kórinip keldi. Kez kelgen iri sharua ayaq astynan keremet nәtiyjeler bere qoymaydy. Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng jana qúrylghan túsyna Batys әlemi men Resey arasyndaghy kýrdeli shiyelenister, týrlishe «sanksiyalyq soghystar» tap keldi, sondyqtan búl ekonomikalyq odaqtyng әleueti dәl qazirshe tolyq ashylmay túr. Biraq, memleketterimizding aldynan 170 million adamdyq baytaq naryq ashyp beretindigining ózi onyng bolashaghy jarqyn ekenin kórsetedi.

O bastan-aq maghan búl jobanyng ózimiz talaydan kóz jazyp qalghan izgilikke, jalpyadamzattyq qúndylyqtargha baghyttaluy manyzdy, tipti bir esepten basymyraq ta bolyp kórindi. Nege desen, bizding bәrimizding san ghasyrlyq ortaq tarihymyz bar, birlese ómir sýru dәstýrimiz bar, ortaq taghdyrymyz bar. Halyqtarymyzdyng bәri bir-birimen, qazaqsha aitqanda, «ishek-qarny aralasyp» ketken. Endi olardyng arasynda sheka­ralar túrady, kedender túrady, bir-biri­mizben neshe týrli bógesindermen bólinip qalamyz degen oimen kelisuding ózi qiyn. Onyng ýstine júrttyng bәri әlemde integrasiyalyq birlesu ýderisi jýrip jatqanyn, aitalyq, Europalyq odaq­qa birikken elderding órkendeu ýstinde ekenin әri eshqaysynyng da ege­men­di­ginen aiyrylmaghanyn kórip otyr.

Áriyne, biz Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúrugha birtindep, satylap kel­dik. Mysaly, әueldegi Euraziyalyq ekono­mikalyq qoghamdastyqtyng eng bas­ty jetistigi Belarusi, Qazaqstan jәne Re­sey arasyndaghy Keden odaghyn qúru turaly kelisimning jasalghandyghy. Bara-bara oghan Qyrghyzstan men Armeniya qo­syldy. Aytqanday, búl elder keyinnen Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa da qosyldy. Óitkeni, olar búl arada eski sayasy qúrylymdardy emes, búrynghy KSRO-ny qalpyna keltirudi emes, últtyq memleketterding ekonomikasy yqpaldastyq arqauy bola alatynyn basshylyqqa alyp otyrghanymyzgha kóz jetkizdi. Negizinde ómir tәjiriybesi ótken sayasy tarih ta, tipti, til men dinning birligi de naghyz yqpaldastyq ýshin azdyq etetinin kórsetip berip otyr. Bir dindegi, bir tildi arabtardyng ara-dara jýrgendigi – osy sózimning dәleli. Kiriguding naqty basty mýddesi ekonomikalyq mýdde bolghanda ghana ol bayandy bolmaq.

– Siz sol 1994 jyldyng kýzinde Ortalyqaziyalyq odaqty resimdeu jóninde de úsynys jasaghan ediniz. Dini ortaq, tarihy ortaq, tili úqsas, dili jaqyn aghayyndar ol úsynysty qoldap әkete qoymady. Onyng sebebi nede dep oilaysyz?

– Aghayyndar ol úsynysty dәl sol pishimde qoldap әkete qoymady degen oryndy bolady. Áytpese, sol jyly Birtútas ekonomikalyq kenistik qúru turaly shartqa qol qoyylyp, oghan Qazaqstan, Ózbekstan men Qyrghyzstan kirgen bolatyn. Aragha tórt jyl salyp, búl shartqa Tәjikstan qosyldy. Odan keyin «tórttik» Ortalyqaziyalyq ekonomikalyq qoghamdastyq qúrugha bel baylady. Ókinishke oray, ol qúry­lym negizinen qaghaz jýzinde qaldy. Nege «ókinishke oray» dep aitamyn? Olay aitatynym – biz mәdeniyetimiz ben tariy­hymyzdyng ortaqtyghy jaqyndastyryp otyrghan kórshiles memlekettermen jan-jaqty baylanystarymyzdy qazirgiden әldeqayda berik ete týsuge tiyis edik. Oghan negiz jetkilikti. Búrynghy bes kenestik respublika ornalasqan Ortalyq Aziya óniri 4 million sharshy kilometr jerdi alyp jatyr, búl degeniniz býkil Batys Europanyng aumaghynan da artyq. Múnda 60 millionnan artyq halyq túrady. Bәrining de tenizge shyghatyn joly joq. Bәrining su resurstary ortaq. Kenes Odaghy kezinde qatynas joldary tolyq tóselgen, gaz, múnay qúbyrlary tartylghan. Bizge birge boludy Qúdaydyng ózi qosh kóredi.

– Tәjikstannyng REGNUM aqpa­rat­tyq agenttigi kezinde taratqan bir pikirden Nazarbaevtyng úsynysy tәjik halqynyng mýddesine say kel­meydi degendi oqyghan edim. Ol avtor ónirding elderi ózderining kýsh-jiger­lerin anaghúrlym auqymdy yqpal­dastyq baghytynda belsendirek ete týsui kerek, búl ýderiske Aughanstan men Iran qosyluy kerek dep sanaydy. Sonyng ózinde de biz Ortalyq Aziya jerinde birtútas memleket qúryluymen kelise almaymyz, onday jaghdayda ózimizding tәuelsizdigimizdi, ózimizding tilimizdi, ózimizding tóltu­malyghymyzdy joghaltyp alu qaupi bar deydi. «My ne mojem soglasitisya s tem, chto na territoriy Sentralinoy Aziy mojet byti sozdano edinoe gosudarstvo», dep túp-tura aitylghan.

– Qaydaghy «edinoe gosudarstvo?» Mine, týsinispeu degen osyndaydan shyghady. Eshkim de birtútas memleket qúrudy úsynghan joq. Onday oy da bolghan joq. Qazaqstan osy arqyly ónirde gegemon memleket bolghysy keledi degen sózderding de eshqanday negizi joq. Ángime ónirlik naqty integrasiya jayynda. Adamdardyn, kapital men tauarlardyng erkin qozghaluyn qamtamasyz etetin birtútas ekonomikalyq kenistik qúru jayynda. Órkeniyetti әlemde shekaralar ashylyp jatqanda bir kezde bir halyq bolyp otyrghan halyqtardyng shekarany bekitip, kedendi kedergi etip otyrghany kókeyge qonymsyz. Men Ortalyq Aziyadaghy jaghdaydy túraq­tan­dyrudyng eng jaqsy joly ishki ónirlik yqpaldastyq degen oiymnan qayt­paymyn. Múnda biraz týiin jinaq­talyp qalghan. Tek su resurs­taryn bólu mәselesining ózinde biraz kelispeu­shilikter bar. Olardyng bәrin dәiim birlese sheshkende ghana bizding ónirimizdegi shiyelenis әleuetin azayta alamyz. Onyng ýstine úly derjavalardyng osy ónirde ekonomikalyq túrghydan basymdyq etu ýshin ózara bәsekelestikke týsip jatqanyn kórip otyrmyz. Bizge qazir bir-birimizge degen senimdi arttyra týsu kerek. Aralasu kóp bolghan jerde senim de kóp bolady.

– Rasynda da, qarapayym halyq týsine bermeytin, jan auyrtar jaylar bar. Men ózim Qazyghúrtta tughanmen, Keleste ósken edim. Audanymyzdyng ortalyghy Abaydan Tashkentke deyin 45 shaqyrym ghana. Ári ketkende ay sayyn baryp túratynbyz. Bala kýni­mizden bizdi órkeniyetti ómirge beyim­degen de sol qala bolatyn. Últtyq úghymgha erte әkelgen de sol qala edi. Sóitken Tashkentke qazir irgesindegi «Saryaghash» shipajayy­na baryp túryp kire almaymyz. Aldymyzdan kóldenendep kedeni shyghady.

DÁYEKTEME:

«…Qala jaqqa qarasam, kózime jas tolasyn,

Qalay qiyp ketermin Tóle biyding molasyn.

Eleusizdeu jýrgen bir aqyny edim dalanyn,

Sherge tolyp ózegim, keri attanyp baramyn.

Tilim barmay qosh deuge, qiya almay kóp qaradym,

Tashkentti úmytpa, oily tughan qaraghym.

Qosh, Tasqala, qayteyin,kirgizbedi kedenin,

Bile almadym bizderge ertengi úrpaq ne derin.

Qosh, Tashkent, ayaulym, kóshimdi artqa búrarmyn,

Tilegindi syrtynnan tileushi bop túrarmyn.

Shayyrlardan jayyndy hat arqyly súrarmyn,

Arhivterdi aqtaryp, onashada jylarmyn».

Qasymhan BEGMANOV, «Qazaq әdebiyeti», 2015 jylghy 3 sәuir.

 – Búl endi әr memleketting ózining sheshetin mәselesi. Oghan olay deuge de, búlay deuge de bolmaydy. Biraq, aghayyndas halyqtardyng aralas-qúralastyghy qazirgiden anaghúrlym artyq bolugha tiyis ekendigi taghy talassyz. Basqasyn aitpaghanda, múnyng ózi taza ekonomikalyq túrghydan da tiyimdi ekendigin dәleldep jatudyng da qajeti joq. Bizding syrtqy sayasatymyz Ortalyq Aziyadaghy yqpaldastyq ýderisterin jalghastyrudy, jandandyrudy jaqtaytyny, jay jaqtap qoymay, osy baghyttaghy júmysty jalghastyra beretindigi anyq.

– Sizding halyqqa jyl sayynghy Jol­dau­larynyzda syrtqy sayasat mәseleleri de qozghalyp túrady. Solar­dyng bәrinde basymdyqtar qatarynda aldymen Resey Federasiyasymen qarym-qatynas aitylady. Múnyng syry nede der ediniz?

– «Syry» deytindey eshtene joq. Qazaqstannyng aldynda myna әlemdegi negizgi әriptes pen negizgi odaqtas kim bola alady degen tandau túryp kórgen emes. Geografiyalyq túrghydan da, tarihy túrghydan da biz ýshin Reseyding orny bir bólek. Reseylik baghyt – Qazaqstan syrtqy sayasatynyng asa manyzdy basymdyghy degendi biz dәiim aitamyz. Bәrinen búryn kórshilermen dostyqta ómir sýru memleketimizding syrtqy sayasatyndaghy basty basymdyq desek, búl eng aldymen tarih tabystyrghan, taghdyr toghystyrghan Reseyge tikeley qatysty. Derbes memleketterge ainalghan qazirgi jana kezende de bizding búrynghysha ruhany etene kýide kele jatqanymyz óte sýiinishti. Damu ýderisindegi Qazaqstannyng basty seriktesi – Resey. 2006 jyly Memlekettik dumanyng 100 jyldyghyna arnalghan otyrysta sóilegen sózimde men tek bir jyldyng ózinde, atap aitqanda 2005 jyly Resey Preziydenti Vladimir Vladimirovich Putinmen 8 ret kezdeskenimizdi aitqanmyn. Múnday jaghday memleketter basshylarynyng arasynda siyrek dep oilaymyn. Basqasha boluy da mýmkin emes. Mәsele Qazaqstan halqynyng shiyrek bóligin orys etnosynyng ókilderi qúraytynynda ghana emes. Qazaqstan men Reseyding mәngilik әriptester bolugha tiyistigi talassyz. Menen Reseymen qarym-qatynasymyzdyng qanday bolghanyn qalar ediniz dep súrap jatady. Oghan kezinde júrtqa belgili sózdi paydalanyp jauap bergenmin. «Geografiya bizdi kórshi etti. Tarih bizdi dos etti. Ekonomika bizdi seriktes etti. Qajettilik bizdi odaqtastar etti», degenmin. Qazir de sony aitamyn. Janaghy sózdi aitqan adam – Djon Kennedi, ol sózi AQSh-tyng Kanadamen qarym-qatynasyna baylanysty aitylghan. Men Qazaqstan men Reseyding qarym-qatynasy osy sipatta bolghanyn qalaymyn. Ony Reseydegiler de jaqsy týsinedi. Gumiylevting bir sózi bar, Resey tek euraziyalyq memleket retinde ghana, tek euraziyalyq iydeyasy arqyly ghana el bolyp qala alady dep keletin. Eki elding arasynda syndarly ýnqatysu arqyly, ózara mýddelerdi eskeru arqyly sheshuge bolmaytyn birde-bir problema joq.

Jaghdaydyng qiyndaghany sol kezde Reseyde barlyq búrynghy kenestik respub­likalarda qos azamattyq engizilu kerek degen oidyng beleng alyp túruyna baylanysty edi. Biz elimiz aumaghynda bir ghana azamattyq boluy kerek dep sanadyq. Shynynda da, qos azamattyq pen tәuelsiz memleket úghymy tipti qiyspaydy. Onyng ýstine jekeshelendiruding jana ghana qyzu jýrip jatqan kezi. Menshikke baylanysty tuyndauy mýmkin kez kelgen daugha kórshi memleket ózining «jarty azamatynyn» mýddesi túrghysynan aralasa berse ne bolady? Jaraydy, onday daular zang jolymen sheshiledi dey qoyayyq. Al endi óz elinde túryp jatqan adamdardyng bir mezgilde kórshi elding de azamaty sanalatyn jaghdayyn kóz aldyna elestetip kórshi? Onday alang kónilmen birtútas memleket qúru, tipti, mýmkin emes. Ekinshi jaghynan, Kenes Odaghy ydyraghan kezde talay adam óz bolashaghyn jana qúrylyp jatqan jas memleketpen baylanystyrugha tәuekel etpey, ózderining tarihy otandaryna kóship ketken bolatyn. Qazaqstan ol kezde úzyn sany 3 millionday adamynan, eng bilikti mamandarynan aiyrylghan edi. Búl faktordy esepke almaugha bolmaytyn. Ol uaqytta qazaqstandyq azamattyq birtektilik mәselesi qazirgiden әldeqayda basqasha qarastyrylatyn. Men Syrtqy ister ministrligine óz elimizding aumaghynda qos azamattyqqa jol bermeytin, sonymen birge Qazaqstanda túryp jatqan Resey azamattaryna, Reseyde túryp jatqan Qazaqstan azamattaryna anau aitqanday qiyndyq tudyrmaytyn kelisim jobasyn dayyndaudy tapsyrdym. Ol qújatty talqylau úzaqqa sozyldy, óte talas-tartysty ótti. Mәskeudegiler Qazaqstandaghy reseylik azamattardyng qúqy qazaqstandyq azamattarmen birdey boluyn, sonyng ishinde qúqyq qorghau organdarynda, sottarda, tipti memlekettik basqaru organdarynda júmys isteu qúqy saqtaluyn tabandap túryp qorghady. Búghan kelisu mýmkin emes edi. Pikirtalastarmen bir jarym jylday uaqyt ótti. Aqyry mynanday toqtamgha keldik. Kórshi memleketting aumaghynda údayy túratyn azamattardyng qúqy birshama shekteletin boldy. Mysaly, olar ózderi túratyn elding joghary lauazymdy memlekettik qyzmetterine, biylikting ókiletti organdaryna saylana almaytyn boldy, diplomatiyalyq qyzmetke, qúqyq qorghau organdaryna, atqarushy biylik organdaryna ornalasa almaytyn boldy, eng bastysy – saylaulargha qatysa almaytyn boldy. Onyng esesine eki elde de kóship barghan adamdargha azamattyq alu jenildetildi. Búl memleketter arasyndaghy senimdi kýsheyte týsti. Janaghyday óz qúqyn ózi shekteu arqyly tolyqqandy azamat atana almaytynyna kózderi jetkennen keyin búryn eki oily bolyp jýrgen qazaqstandyqtardyng barlyghy derlik azamattyq jónindegi bir toqtamgha keldi.

– Osy tústa sizding diplomattyq qasiyetiniz de kómekke kelgen eken. Mәskeuge barghan bir saparynyzda resmy kelissózder bastalardan bir kýn búryn Boris Elisinmen beyresmy jaghdayda kezdesip, úzaq pikirlesip, biraz aitysyp, óz oilarynyzdy dәleldep, aqyry qos azamattyqty engizbeu jóninde uaghdalasqan ekensiz. Erteninde kelissóz bastalghan bette reseylik biylikting iri ókilderi qos azamattyq mәselesin qozghau qajettigin qayta-qayta aita bergen tústa Elisin ýndemey otyryp qalypty. Sol kezde siz: «Boris Nikolaevich, men bir nәrseni onsha týsinbey otyrmyn. Búl elde mәseleni kim sheshedi ózi? Biz keshe sizben qos azamattyq bolmaydy dep kelisken siyaqty edik qoy?» depsiz. Sol sóziniz shamyna tiyip ketip, Elisiyn: «Jetedi endi. Men Núrsúltan Ábishúlyna naqty aitqanmyn, qos azamattyq bolmaydy», dep kesip týsipti…

– Boris Nikolaevichting iri sóileytin, kesek turaytyn minezi bar edi. Kónil-kýiding adamy bolatyn. Keyde mәrttikpen de mәsele sheship tastaytyn. Bayqonyr gharysh ailaghy turaly biz reseyliktermen biraz yrghasqanbyz. Tәuelsizdik qolgha tiygennen keyin Bayqonyr Qazaqstannyng iyeliginde qaldy. Biraq ony ústap túra alatyn qarjy da, ony tiyisinshe paydalana alatyn mamandar da bizde bolghan joq. Qaytpek kerek? Oipyrmay, neshe týrli adamdar bar ghoy, sol Bayqonyrdy birjolata jauyp tastaudy úsynghandar da shyqty aramyzdan… Sondaghy aitatyndary – egemendigimizdi saqtau, qorshaghan ortany qorghau. Áriyne, biz Bayqonyrdyng Resey men Qazaqstan túrmaq, býkil adamzattyng ortaq qazynasy ekenin eskere otyryp óz úsynysymyzdy jasadyq. Onyng mәnisi osynau biregey keshendi býkil TMD elderining ortaq iygiligi ýshin saqtaugha sayatyn. Resey Bayqonyrdy Qazaqstan menshigi dep tanugha kelisti. Endi gharysh ailaghyn jalgha beru sharty boyynsha paydalanu kerek. Bar mәsele baghada. Biz jylyna 200 million dollar desek, reseylikter 50 million dollar da jetedi dep sanady. Tipti, eshtene tólemeu kerek deytinder de shygha bastady. Sonday bir tústa Mәskeuge barghan saparymda Boris Nikolaevichti 115 million dollar jalgha alu qúnyn tóleuge kóndirip qaytqanym bar.

Boris Nikolaevichting erkónildiligi erekshe edi. Keyde tipti namysqa sha­uyp, belden basyp ta jiberetin. Kaspiy tenizining tabanyn bólu siyaqty asa kýrdeli mәselening týiinin tabu kezindegi mәrt minezi esimde qalyp qoyypty.

Ókinishke oray, Astanagha songhy kelgen saparynda marqúmdy renjitip aldyq. Boris Nikolaevich ol kezde qúrmetti demalysta edi. Astanagha preziydenttik inaugurasiyagha kelgen bolatyn. Apparattaghy bireuler ol otyrghan jerde Putin ynghaysyzdanady degen siyaqty oy qisynyna erip, Elisindi preziydentter jeke kezdesetin keshting tiziminen shygharyp tastapty… Boris Nikolaevich ókpelep, qonaq ýige ketip qalypty. Ony men keyin bildim. Lanch bitisimen sәlemimdi jetkizip, mening atymnan keshki qabyldaugha shaqyrttym. Erkónildiligi sol ghoy, ókpesin úmytyp, qabyldaugha keldi, aghynan jarylyp tamasha sóz sóiledi. Jurnalisterding «Ensegey boyly er Elisiyn» dep jazatynday jóni bar.

– Qazaqstan diplomatiyasynyng tarihynan osy siyaqty taghy qanday oqighalar esinizde qaldy?

– Bir joly mynanday jaghday oryn aldy. Astanada óte auqymdy konferensiya ótip jatqan edi. Konferensiya baghdarlamasyna shúqshiya qarap otyrghan Putin bir kezde aldyndaghy mikrofondy qosyp: «Myna qaghazdy dayyndaghan adamdar – Nazarbaevtyng jaulary» dep saldy. Bәrimiz an-tang qaldyq. Sodan keyin Vladimir Vladimirovich óz oiyn: «Múnda Resey AQSh-pen, basqa da kýshtermen birge ónirden tys kýsh retinde kórsetilipti. Qashannan beri biz ónirden tys kýshke ainalyp jýrmiz?» dep týsindirdi. Sózi dúrys bolghan song men ýndemedim. Rasynda da, ózimizding qúday qosqan kórshimiz Resey biz ýshin qalay ónirden tys kýsh bola alady? Sóitsem, konferensiya qújattaryn dayyndau әdettegidey Syrtqy ister ministrligine emes, Ishki ister ministrligine tapsyrylghan eken, diplomatiyanyng qyr-syryn, eng bastysy – syrtqy sayasattyng mәn-jayyn olar qaydan bilsin?

Sonday taghy bir jaghday elimizding atauynyng aghylshynsha jazyluyna baylanysty boldy. Biz Birikken Últtar Úiymyna qabyldanghanda elding aty aghylshyn tilinde «Kazakhstan» kýiinde jazylatyn. Dúrys jazylatyn. Osylay bolghanda «kh» arqyly qazaqtyng tilindegi «q» dybysy dәl beriletin. Birneshe jyldan keyin onomastikalyq komissiya elding aghylshynsha atauyn «Kazakstan» dep jazu jóninde sheshim shygharypty. Sóitip, biz qazaqtardyng eli emes, kazaktardyng eli siyaqty kórinetin boldyq. Búl halyqaralyq úiymdarda kәdimgidey týsinispeushilik tughyzdy. Aqyry ol qatelikti jóndedik. Qazir el atauy bastapqy núsqasyndaghyday «Kazakhstan» bolyp jazylady.

Diplomatiyada úsaq-týiek degen bolmaydy. Bizding bir joghary lauazymdy diplomatymyz Birikken Últtar Úiymyna jasyl týsti kostum kiyip barghan kórinedi. Sol-aq eken diplomatiyalyq ortada búl arqyly Qazaqstannyng islamdyq memleket ekendigi menzelip túr degen әngime tarap ketipti. Odan keyin diplomatymyzdyng jasyl týsti kiyimge jolaudy qoyghany ózinen ózi týsinikti shyghar.

Osy arada taghy bir jaygha toqtala keteyin. Bizdi, mysaly, Birikken Últtar Úiymynda memlekettik tilde – qazaq tilinde sóilemedi dep kinә taghyp jatatyndar tabylady. Negizinde, onda qay tilde sóileseng de eriktisin. Biraq sózindi sondaghy resmy alty tilding bireuine sinhrondy audarmany qamtamasyz etuing kerek. Jaraydy, ony da jasaugha bolady deyik. Qazaq tilindegi sózdi, aitalyq, aghylshyn nemese fransuz tiline audaryp túrsyn deyik. Alayda, sol tilden ispan nemese qytay tiline әri qaray taghy audaru kerek. Múnday qosarlanghan audarmada sinhrondylyqty saqtau is jýzinde mýmkin emes. Onyng ýstine óte jauapty mәtinderding audarmasynda saya­sy túrghydan onsha dәl jetkizilmegen tústar da kezdesip qalatyny bolady. Maghan mynaday bir jaghdaydy aitty. Kenesten keyingi kenistik elderining birining delegasiyasy Birikken Últtar Úiymyna qabyldanatyn kýni BÚÚ minberinen óz tilinde sóilegen eken. Biraq, sinhrondy audarmada sayasy sipaty bar eleuli qate jiberilipti de, keyinnen delegasiya arnauly baspasóz reliyzin taratyp, ózderining dúrys pozisiyasyn týsindiripti. Sondyqtan, múndayda naqty jaghdaymen sanasugha tura keledi.

Men kelissózderdi qazaq tilinen senimdi audarmashy bar jerde qazaq tilinde jýrgizuge tyrysamyn. Amal ne, onday mýmkindik dәiim bola bermeydi. Audarmashygha da kóp nәrse baylanysty.

– Kóptegen kitaptarda sizding kelissóz jýrgizu mәneriniz jóninde jazylghan. Kelissózdi kónildegidey jýrgizu ýshin qanday qasiyetter qajet der ediniz?

– Eng keregi – memlekettik mýddelerge adaldyq. Ár kelissózge ýlken dayyndyq kerek. Mәselening mәn-jayyna qanyq bolu qajet. Diplomatiya degendi kóp adam aldymen aila dep oilaydy. Kelissózder kezinde qulyqpen, ailamen aldap soqqan jaghdaylar tarihta barshylyq, biraq býginde onday tәsilderding kýni ótken. Qu adam senimsizdik tughyzady. Men angharympaz jәne yntaly aqyl der edim. Parasatty payym kerek. Bayqampazdyqtyng da orny ýlken. Kelissóz jýrgizip otyrghan adamynnyng bet-jýzindegi bayqalar-bayqalmas ózgeristerden jan dýniyesindegi tolqynystardy tanu óte qiyn, biraq mýmkin nәrse. Jalpy, kelissóz jýrgizu óneri ózinmen sóilesushining aqyl-oyyna ózinning mýddeng talap etetin iydeyalardy bir-bir tamshylap qúya biluden kórinedi der edim.

– Kelissóz jýrgizuding әrtýrli dәstýrlerin qalay sipattaugha bolady?

– Olardyng óz erekshelikteri bary ras. Kelissóz jýrgizuding shyghystyq modelin stratagemdik kózqaraspen sipattaydy. Stratagemdik oilau jýiesi psihologiyalyq tiresuding ózindik zandary men talaptaryna negizdeledi. Arab әleminde sózding qadiri bólekshe. Arabsha biraz sóz bilip alyp, tipti bolmasa jattap alyp sóz bastasanyz kelissóz jýrgizushining kónili kóterilip sala beredi. Kelissóz jýrgizuding qytaylyq stiylining tamyry konfusiylik etikagha baryp tireledi. Japondar sheshim qabyldaudyng újymdyq jýiesin dúrys kóredi, mәseleni talqylaugha, kelisuge óte kóp adam tartylady, sodan da uaqyt kóp ketedi. Aziya-Tynyq múhit ónirindegi basqa eldermen salystyrghanda koreyler ózderining sezimderi men kónil-kýiin әldeqayda ashyq bildiredi. Qytaylardyn, japondardyng bet-jýzinen eshtene bayqay almasan, koreyler kelissóz barysynda-aq emosiya tanyta alady.

Kelissóz jýrgizip, óz elinning mýddesin qorghap qalu – óner. Birde kelispeysin, birde kelisesin. Biraq týpki oiyng ishinde bolady.

– Osy túrghydan qaraghanda bizding qazaqstandyq diplomatiyanyng da ózindik bet-beynesi qalyptasa bas­tady deuge bolatyn shyghar. Mysa­ly, últtyq dәstýrlerimizdi algha ústay otyryp, syrtqy sayasat joral­ghylaryn jasau jaqsy jemisin berip jýr. 2001 jyly men sizding AQSh-qa saparynyzdy kórsetetin jurnaliys­ter tobynda bolghanmyn. Sonda aldymen elding preziydenti Djordj Bushtyng әkesi túratyn Tehasqa barghanynyz, ýlken Bushpen beyresmy sóileskeniniz, nagrada tapsyrghanynyz, odan keyin erteninde Vashingtongha kelip, kishi Bushpen kelissóz jýrgizgeniniz óte әdemi shyqty.

– Jalpy, amerikalyqtar ózderin óte tabighy ústay alady. 2006 jyly AQSh-qa barghanymda da Atlant múhitynyng jaghasynda ýlken Bushtyng ýiinde bolghanmyn. Sonda Djordj Bush meni týnemelikke úlynyn, yaghny kishi Djordj Bushtyng úiyqtaytyn tósegine jatqyzdy, ertenine shturvalgha ózi otyryp, ýlken katermen bizdi ashyq múhiytqa seruenge alyp shyqty, katerge otyrarda ýiding shoshalasyna ózi kóterilip, maghan dәl keletin krossovka tauyp berdi. Men janymdaghy delegasiya mýshelerine: «Qúddy qúdalarymyzgha kelgendey boldyq qoy», dep әzildep jattym. Erteninde AQSh Preziydenti Aq ýidegi kabiynetinde meni: «Dosym, ózindi Vashingtonda kórgenime quanyshtymyn!» dep qúshaqtay qarsy aldy. Osynday-osynday adamdyq qarym-qatynas elder arasyn jaqyndastyra týsedi.

– Djordj Bush sol joly sizben әngime kezinde Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyqqa úmtyluyn qúptamaytynyn anghartqan eken. Biraq siz ol oiynan qaytara alypsyz.

– Búl jayynda Toqaev óz kitabynda jaqsylap jazghan. Oghan mening qosyp-alarym joq.

– Onda Qazaqstannyng syrtqy sayasattaghy eng bir belesti biyigine – EQYÚ-gha tóraghalyghyna baylanysty aitsanyz deymin.

– Bizding EQYÚ-gha tóraghalyghymyz arqyly býkil әlemning nazary Ortalyq Aziyagha alghash ret shyndap audaryldy deuding artyqtyghy joq. Óitkeni, osy arqyly Ortalyq Aziyadaghy túnghysh memleket Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyn bas­qarugha qol jetkizip edi. Búl arqyly Qazaq­stanymyzdyng jahandyq qauipsiz­dikting úiytqysyna, tatulyq pen túraqtylyqtyng kepiline, beybitshilikting berekeli beldeuine ainalghany býkil әlemge әigilenip edi. Múnyng ózi Qazaqstan halqynyng tәuelsizdik jyldarynda qol jetkizgen tabystaryna halyqaralyq qoghamdastyqtyng joghary qúrmetining belgisi de bolyp tabylatyny ózinen ózi týsinikti. Ángimening basynda ózing de aittyng ghoy, biz búl biyikke býkil TMD kenistiginde, býkil týrki әleminde, býkil músylman dýniyesinde birinshi kóterilgen memleketpiz dep. Dәl solay. Al búl aitugha ghana onay.

 – 2011 jyly biz «Saltanat» degen qalyng jinaq shygharghanbyz. Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyghy turaly tolghanystar toptastyrylghan sol kitaptyng atyn sizding «Astana Sammiytin ótkizu – býkil Qazaqstan halqynyng saltanaty» degen sózinizden alyp edik. Ne aitatyny bar, EQYÚ-gha tóraghalyghymyz da, onyng Sammiytin ótkizgenimiz de halqymyzdyng júldyzyn әlem aspanynda jarqyrata jaghyp berdi. Osy arqyly siz qazaqtyng etektegi basyn tórge, tór bolghanda da Europa tórine shygharyp berdiniz. Ony ashyp aitu, ashyq aitu – paryz. Kitaptyng alghysózinde sol oidy jetkizuge tyrysqanmyn.

– Oqyghanmyn. EQYÚ-gha tabysty tóraghalyq etuimizding de, onyng Sammiytin oidaghyday ótkizuimizding de mәni ýlken, әriyne. Sonymen birge, Qazaqstannyng tәuelsizdik jyldaryndaghy syrtqy sayasatynyng eng basty jetistigi basqada. Eng jaqsy syrtqy sayasat – ishki sayasattyng jarasymdy jalghasy. Eldegi qoghamdyq-sayasy túraqtylyqqa syrtqy sayasy jaghday jasaudyng tetigine ainalsa, últtyq qauipsizdikting bir kepiline ainalsa, elding ekonomikalyq, әleumettik, ziyatkerlik jәne mәdeny damuynyn, ishtey reformalanuynyng qolayly syrtqy jaghdaylaryn qamtamasyz etse, mine, eng jaqsy syrtqy sayasat sol. Ánsheyin ana elmen de tatumyz, myna elmen de tatumyz degendi ghana sezinuden keler payda shamaly. Sondyqtan da men tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap syrtqy sayasattyn, bylaysha aitqanda, «ekonomikalanuyna» qatty nazar audardym. Búl otandyq diplomatiyanyng jana beleske, sayasy pragmatizmdi basty qaghidat etip ústanatyn beleske ayaq basuy ekenin elshilerge erekshe eskerttim. Ol ýshin bizding diplomattarymyz myna әlemde jýrip jatqan kýrdeli ýderisterden barynsha ekonomikalyq artyqshylyq taba biluge, halyqaralyq qarym-qatynastardan bizding elimiz ýshin paydaly ýrdisterdi kóre biluge tiyisti boldy. Elshilerding qyzmetine beriletin baghalar qataryna sol elden tartylghan investisiya kólemi de qosyldy. Kerek desen, elding óz ishindegi «Aldymen – ekonomika, odan keyin sayasat» qaghidatyn biz belgili bir dәrejede halyqaralyq qarym-qatynastarymyzda da qoldandyq deuge bolady. Preziydentting janyndaghy Shetel investorlary kenesin sol ýshin qúrdym. Mening halyqaralyq saparlarym barysyndaghy negizgi mәselelerding biri Qazaqstangha investisiyalau mәselesi bolatyny sondyqtan. Tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstan ekonomikasyna qúiylghan sheteldik tóte investisiyalardyng kólemi shamamen 200 milliard dollardy qúrady. Investisiyalar bizge nege keledi? Sebebi, investorlar bizge senedi. Bizdi әlemde syilaydy. Kýshti ekonomikasy bar, halyqaralyq qoghamdastyqta layyqty orny bar, uәdesine berik, shetel investorlaryna tiyisti jaghday jasay alatyn, qarjynyng qaytarym beretinine kepildik ete alatyn memleket dep syilaydy. Biz búl mәrtebeni baghalaymyz.

Biz әuelden ózimizding tәuelsiz memleketimizdi batystyq demokratiya qaghidattaryna negizdep, aldynghy qatarly aziyalyq memleketterding tәjiriybesin jәne elimizdegi kóptildi, kópdindi qoghamnyng erekshelikterin eskere otyryp qúrudy oilastyrghan edik. Sol oiymyzdy oryndaugha syrtqy sayasatymyzdy oraylastyra aldyq. Qazaqstannyng memlekettiligi men tәuelsizdigin nyghaytugha әlemdik qauymdastyqpen yqpaldastyqty kýsheytudi qúral etip qoldana bildik. Halyqaralyq bedel degen saliqaly syrtqy sayasat pen dәiekti ishki damudyng jiyntyghy. Biz soghan qol jetkizdik. Búl – bizding ýlken tabysymyz.

Ayta berse, syrtqy sayasattyng syry da kóp, qyry da kóp. Ángimemizdi qansha úzaqqa sozsaq ta, onyng úshtyghyna shygha almaspyz. Sondyqtan búl taqyrypty osymen qayyra túrayyq. Negizinde, syrtqy sayasy qyzmet barysynda aralasqan túlghalar jóninde arnayy әngime etuge de bolatyn shyghar. Ol jaghyn keyin kórermiz.

«Egemen Qazaqstan» gazeti.