– قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىل­دارىنداعى جەتكەن جەڭىستەرى مەن تات­قان جەمىستەرىنىڭ بارشاسىنىڭ باس­تى كەپىلدەرىنىڭ ءبىرى – سىرتقى ساياسا­تى­مىزدىڭ سارابدالدىعى. تاۋەلسىزدىك جولىنا قاتار تۇسكەن ەلدەردىڭ اراسىندا حالىقارالىق ارەنادا ءدال قا­زاق­­ستانداي تەز تانىلعان، تەز قۇرمەت­تەلگەن، باتىس تا، شىعىس تا قاتار موي­­ىنداعان ءدال ءبىزدىڭ ەلدەي ەل جوق دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. باس­­قاسىن بىلاي قويعاندا قازاق­ستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىققا قول جەت­كى­زۋىنىڭ ءوزى بىلگەن جانعا تاماشا تابىس. ءبىز بۇل بيىككە بۇكىل تمد كەڭىستى­گىندە، بۇكىل تۇركى الەمىندە، بۇكىل مۇ­سىلمان دۇنيەسىندە ءبىرىنشى كوتەرىلگەن مەملەكەتپىز. وسىلاي تاريحتا قالدىق.

– ءسوزىڭ دۇرىس. ال سەن ەقىۇ-عا توراعا بولىپ تۇرعاندا سول ۇيىمنىڭ ءسام­ميتىن وتكىزە العان جانە وزىندە وتكىزە العان قازىرشە جالعىز ەل دە قازاق­ستان ەكەنىن ايتۋدى ۇمىتپاساڭ ءتىپتى دۇرىس بولادى. ونىڭ ۇستىنە ول سامميت كەزەگى كەلگەندە وتكىزىلگەن، بىلايشا ايتقاندا، سول جىلى وتكىزىلۋگە ءتيىستى سام­ميت ەمەس ەدى. ول كەزەڭ ەقىۇ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە داعدارىسقا ۇشىراپ، تۇراق­تى شاقىرىلاتىن سامميتتەرى ۇيىم­داستىرىلماعانىنا ون ءبىر جىل بولعان كۇردەلى كەزەڭ ەدى. استانا ءسامميتىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ بولەكتىگى دە سوندا.

– ەندى سول بيىككە قالاي كەل­گە­نىمىزدى اڭگىمەلەۋدى سۇرايمىن. وسى اڭگىمەگە دايىندالۋ بارىسىندا كەزىن­دە وقىعان «ستو ۆەليكيح ديپلوماتوۆ» دەگەن كىتاپتى تىڭعىلىقتى تۇردە قايتادان قاراپ شىقتىم. بى­لا­ي­ىن­شا ءبىز ديپلوماتتار دەگەندە ەڭ الدىمەن ەلشىلەردى، ەلشىلىكتىڭ، كون­سۋلدىقتىڭ، سىرتقى ىستەر مينيستر­لىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن ويعا الامىز عوي. ال جاڭاعى كىتاپتاعى ۇلى ديپلومات اتالعانداردىڭ اراسىندا پاتشالار، كورولدەر، يمپەراتورلار، پرەزيدەنتتەر، كانتسلەرلەر كوپ-اق.

– تاريحقا قاراپ وتىرساڭ ەرتە­دەگى امىرشىلەردىڭ دە، بەرتىندەگى باس­شى­لاردىڭ دا ءبارىنىڭ (ارينە، مەن ەلىن جاقسى باسقارىپ، ىزگى ءىز قالدىرعاندارىن ايتىپ وتىرمىن) حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ، سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن تىكەلەي ءوز قولدارىندا ۇستاپ وتىرعانىنا كوزىڭ جەتەدى.

«عاسىرلار توعىسىندا» دەگەن كىتا­بىمدا ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەن ساياسات­كەرلەردىڭ اراسىندا شارل دە گوللدى بولە ايتقان ەدىم. ونىڭ ءوز ەلىن گەرمانيا فاشيزمىنەن ازات ەتۋ سو­عىسىن كسرو-مەن، اقش-پەن، ۇلىبري­تانيامەن بىرلەسە، سولاردىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزىپ، سونىمەن قوسا بىردە-ءبىر ماسەلەدە وداقتاستارىنىڭ ىرقىنا كەتىپ قالماۋى، كەيىننەن فران­تسيا كولونيالارىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ الدىن الىپ، اف­ري­­كاداعى بۇرىنعى 15 كولونياعا تاۋەل­سىزدىكتى ءوزى ۇسىنۋى ديپلوماتيالىق كە­مەڭگەرلىگىن كورسەتەدى. 1958 جىلى الجيردە اسكەري بۇلىك باستالعاندا فران­تسيا پارلامەنتى دە گوللدى ەل بيلىگىنە شاقىرىپ، سول جىلى ول فرانتسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان. ول كەزدە ءالجيردىڭ فرانتسيا قۇرامىندا قالۋىن ەل حالقىنىڭ كوپ­شىلىگى جاقتايدى ەكەن. شىن مانىندە فرانتسۋز حالقى سول تۇستا اتاقتى گەنەرالدى ءالجيردى قولدا ساقتاپ قالاتىن ادام رەتىندە پرەزيدەنتتىككە قالاعان. الجير داعدارىسىنىڭ ءتورت جىلى ىشىندە شارل دە گولل وتارشىلدىقتىڭ كۇنى وتكەنىنە، الجير ماسەلەسىن ەل تاعدىرىن ەلدىڭ ءوزى تاڭداۋ قاعيداتى بويىنشا شەشۋ كەرەكتىگىنە حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزىپ، 1962 جىلى الجيرگە تاۋەلسىزدىك بەرۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قول قويعاندا سودان ءبىراز بۇرىن كوپشىلىگى ءالجيردى قولدان جىبەرمەۋدى جاقتاپ تۇرعان فرانتسۋزداردىڭ توقسان پايىزدان استامى ەندى الجير تاۋەلسىزدىگىن قولدايتىن بولىپ شىققان. مىنە، ديپلوماتيانىڭ كۇشى دەگەن وسى. شارل دە گوللدىڭ «ساياسات – قولدان كەلەتىندى جاساي ءبىلۋ ونەرى» دەگەن اتاقتى ءسوزى سول كەزدە ايتىلعان. ونىڭ «نا وستريە شپاگي» دەگەن تاماشا كىتابى بار. سوندا ساياساتكەر بار قايرات-قابىلەتىن حالىقتى سوڭىنان ەرتۋگە جۇمساۋعا، كەيبىر ماسەلەلەردە كەزى كەلگەنگە دەيىن ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىن ىشىنە بۇگە ۇستاۋعا، ونى ءدال دەر شاعىندا عانا اشۋعا ءتيىستى ەكەندىگى ايتىلعان. ەستە ۇستايتىن ءسوز. وسىنداي مىسالداردى ەل باسقارعان ادامداردىڭ تالايىنان تابۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – ءوزىمىزدىڭ ايبىندى حانىمىز ابىلاي. ونىڭ باسقا ەڭبەگىن بىلاي قويىپ، تەك رەسەي مەن قىتاي اراسىندا جۇرگىزگەن ديپلوماتيا­سىن دۇرىستاپ ايتا الساق تا كىم-كىمدى دە قايران قالدىرار ەدىك. ەكى جاقپەن دە ءتىل تابىسا ءجۇرىپ ءوز ەلىن ونداعان جىلدار بويى ءىس جۇزىندە، «دە-فاكتو» دەيمىز عوي، تاۋەلسىز ۇستاپ تۇرا العانى، اقىر اياعىندا ءوزىنىڭ دۇشپانىن، ياعني جوڭعارلاردى ولاردىڭ ءوزىنىڭ دۇشپانىنىڭ، ياعني تسين يمپەرياسىنىڭ قولىمەن قىرعىزىپ سالعانى، ءسويتىپ جوڭ­عار مەملەكەتىن جەر بەتىنەن جويىپ جى­بەرگەنى (امان قالعان از بولىگى قازاق دالاسى ارقىلى ەدىل بويىنا جەتىپ، رەسەيدىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ، قال­ماق كۇيىندە ساقتالدى عوي) الەمدىك ديپلو­ماتيا تاريحىنداعى عاجايىپ قۇبى­لىستاردىڭ ءبىرى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. تەك سونى تاريحشى عالىمدارىمىز جەرىنە جەتكىزىپ جازا الماي ءجۇر.

– ابىلاي ديپلوماتياسىن اي­شىق­تى اشىپ بەردىڭىز. وسى ارادا تاريح تۋرالى سۇراقتار قويعىم-اق كەلىپ كەتتى. بىراق، ول تاقىرىپ بويىنشا ارنايى اڭگىمەگە ۋاقىت تاباسىز عوي دەيمىن.

– تاقىرىپتان اۋىتقىمايىق. سىرت­قى ساياساتتى قالىپتاستىرۋدىڭ باس­تاپقى بەلەسىن ايتقالى وتىرمىن. ەل ومى­رىندەگى كەز كەلگەن ماسەلەگە پرەزيدەنتتى قا­تىستى ەتىپ سويلەۋگە بولادى. انا شارۋاعا دا، مىنا شارۋاعا دا مەم­لە­كەتتىڭ باسشىسىن بايلانىستىرىپ ايتۋ ادەتى باياعى زاماننان بار. قيت ەتسە يمپە­راتور قايدا قاراپ وتىر، مۇندايعا كورول قالاي جول بەرەدى، وسىنى پاتشا بىلمەي مە، كورمەي مە دەيتىن سوزدەر ادامزاتپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان شىعار. ءالى تالايعا دەيىن سولاي بولا بەرەتىن دە شىعار. ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ يمپەراتور تۇرماق، پاتشا تۇرماق، تۋرا قۇدايىڭنىڭ ءوزىن كىنالاپ سويلەۋدەن دە تايىنبايتىنى بار ءتىپتى. سوندىقتان جۇرتتىڭ انا ىسكە دە، مىنا ىسكە دە پرەزيدەنتتى جاۋاپتى ەتىپ سويلەيتىنىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا دا بولادى. مۇنىڭ ارعى جاعىندا تۇپتەپ كەلگەندە جاقسىلىق جاتىر – ەلدىڭ مەملەكەت باسشىسىنا دەگەن سەنىمى، پرەزيدەنتكە ارتاتىن ءۇمىتى جاتىر. ال نەگىزىندە ەشقانداي يمپەراتوردىڭ، ەشقانداي كورولدىڭ، ەشقانداي پاتشانىڭ ەلدەگى بارلىق شارۋادان تولىق حاباردار وتىرۋى ءىس جۇزىندە مۇمكىن نارسە بولعان ەمەس. دەموكراتيالىق ۇردىستەر الەمدە بەلەڭ الا باستاعان كەيىنگى عاسىرلاردا بۇل اتىمەن مۇمكىن بولماۋعا اينالدى. ەڭ باستىسى – بيلىكتىڭ بارلىق ىسكە بىردەي تىكەلەي جانە تولىق جاۋاپتىلىعى تۇ­جى­رىمى قايتا قارالدى. قازىر ءبىز بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ باعىتىن جۇزەگە اسىرۋدامىز.

بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەت باس­قارۋ ىسىندە پرەزيدەنت ستراتەگيانى وي­لاس­تىرادى، ايقىندايدى، بەلگىلەيدى، ال ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ تاكتيكاسىن بيلىكتىڭ باسقا ءۇش تارماعى – اتقارۋشىلىق، زاڭ شىعارۋشىلىق جانە سوت تارماقتارى شەشەدى.

بىراق، پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنا بايلانىستى قىزمەتىنە وراي ءسال باسقاشالاۋ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. سىرتقى ساياسات – پرەزيدەنتتىك ساياسات. بۇل ساياساتتىڭ ستراتەگياسى دا، تاكتيكاسى دا پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىندە. مۇنى اتاپ ايتۋ كەرەك، قاداپ كورسەتۋ كەرەك. ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىن مەملەكەت باس­شىسى تىكەلەي ايقىندايدى، تىكەلەي جۇرگىزەدى. بۇل – باسى اشىق اقيقات. ءتۇر­لى ۆەدومستۆولاردىڭ دەربەس سىرتقى ساياساتى بولمايتىنى ءتارىزدى، ءوزىن-ءوزى قۇر­مەت­تەيتىن ءاربىر مەملەكەتتە كوپ سىرتقى ساياسات بولمايدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى – اتقارۋشى ورگان. ول پرە­زيدەنتتىڭ سىرتقى ساياساتىن ءتيىمدى تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا جاۋاپ بەرەدى.

قوعامدىق-ەكونوميكالىق فور­ما­تسيانىڭ اۋىسۋى قاشاندا زور وزگەرىستەر تۋىنداتادى. ول وزگەرىستەر ءدايىم ادام­دار ساناسىنداعى وزگەرىستەردىڭ كۇردەلى ۇدەرىسىمەن بىرگە جۇرەدى. وسىعان وراي قوعامدا سول وزگەرىستەرگە ساي كەلەتىن ءتيىستى احۋال تۋعىزۋ قاجەت. ال ونداي احۋال بارلىق سالالارداعى، سونىڭ ىشىن­دە يدەولوگيا سياقتى ەرەكشە، نازىك، جاۋاپتى سالاداعى سارابدال ساياساتتىڭ ارقاسىندا عانا جاسالۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدى ءبىز سىرتقى ساياساتتاعى باعدارىمىزدى قالىپتاستىرۋدان باستادىق دەۋدىڭ دە ەش ارتىقتىعى جوق. مەن تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەن العاشقى كۇندەردەن باستاپ سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىنە قاتتى كوڭىل بولۋگە تىرىستىم. وعان ناقتى دالەل مىناۋ. 16 جەلتوقساندا ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى جا­ريا­لادىق. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق مەن ماسكەۋدەگى شەتەل ەلشىلەرىنە جولىعىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى وي-پىكىرلەرىن ءبىلۋدى جانە جيناقتاپ، مالىمەت بەرۋدى تاپسىردىم. «ماسكەۋدەگى شەتەل ەلشىلەرىنە جولىعىپ» دەگەنىمە سەن تاڭدانبايسىڭ، ويتكەنى سول تۇستا اپپاراتتا جۇمىس ىستەدىڭ، بىراق كەيىنگى جاستار مۇنداي سوزگە تاڭداناتىنى انىق، بالكىم، ءتىپتى تۇسىنبەيتىن دە شىعار. ماسكەۋدەگى ەلشىلەر دەگەنى قالاي دەيتىن شىعار. ماسەلە مىنادا. باستاپ­قى كەزدە تەك ءبىر ءبىزدىڭ ەمەس، تمد ەل­دەرىنىڭ ءبارىنىڭ شەت ەلدەردەگى مۇددە­لەرى رەسەيدىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىك­تەرى ارقىلى قورعالاتىن. بىردە-بى­رەۋ­ىندە شەتەلدىك ەلشىلىكتەر بولماي­تىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيس­تر­لىگىنىڭ اتى بار دا زاتى جوق ەدى. وداق­تاس رەسپۋبليكالارداعى ونداي مينيس­تر­لىك­تەردى ورتالىق ايتەۋىر كوز قىلۋ ءۇشىن، رەسپۋبليكا ەكەن دەگىزۋ ءۇشىن عانا قۇ­رىپ قويعان بولاتىن. ولاردىڭ قىزمەتى ديپلوماتيادان الىس جاتاتىن. سول كەز­دە ايتىلاتىن «رەسپۋبليكانسكايا ديپلو­ماتيا» دەگەن كەكەسىندى ءسوز دە بولاتىن.

– پارتيانىڭ ورتالىق كوميتە­تىندە جۇمىس ىستەگەن كەزىمنەن مىنا ءبىر جاعداي ەسىمدە قالىپتى. يدەولوگيا بو­لى­مىندە مادەنيەت سەكتورىن باسقار­عان ەدىم. اندا-ساندا شەتەلدىك قوناق­تار كەلىپ قالادى. سولاردى الىپ ءجۇرۋ، قالا ارالاتۋ، الماتىنىڭ ماڭىن­داعى كورىكتى جەرلەردى كورسەتۋ سىرت­قى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىرىلا­تىن. باعدارلامالاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساس­تىعى سونداي، باسىلعان قاعاز­دىڭ ءبىر داناسىن ساقتاپ قويىپ، تەك ەلىن، قوناقتىڭ اتى-ءجونىن وزگەرتىپ، «پو­سەششەنيە ۆىسوكوگورنوگو كاتكا مەدەۋ»، «پوسەششەنيە دوما-مۋزەيا جام­بىلا جاباەۆا» دەگەن سياقتى­لاردى، جاۋاپتى مەكەمەگە مينيستر­لىكتى سول كۇيىندە قالدىرىپ، ناقتى ورىن­داۋشىنىڭ تۇسىنا ادەتتە شەتەلدىك قوناققا ەرە جۇرەتىن ەكى-ءۇش ادامدى بىلەتىن تىلىنە قاراي اۋىستىرىپ جا­زىپ، ماشىڭكەگە قايتا-قايتا باس­تىرا بەرەتىنبىز… باسقا كەزدە سول مينيستر­لىكتىڭ بار-جوعى بىلىنبەيتىن دە.

– راسىندا دا، اقىلعا سىيمايتىنداي اۋىر جاعداي عوي. تاۋەلسىز مەملەكەت. شە­تەلدە بىردە-ءبىر ديپلوماتيالىق وكىلدىگى جوق. ماماندارى تاعى جوق. حا­لىقارالىق دارەجەدەگى بىردە-ءبىر كەلىسىمگە قول قويىپ كورمەگەن. ءوزىمىزدىڭ دەربەس سىرتقى ساياساتىمىزدى تەزدەتىپ قالىپتاستىرماساق، ەلدىك مۇددەلەرىمىزگە وراسان نۇقسان كەلۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەن العاشقى كۇندەردە-اق مەن ەلىمىزدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريا­لاۋىنا بايلانىستى كوزقاراستارىن انىقتاپ، جيناقتاۋدى تاپسىردىم.

– ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزداعى ەڭ باستى ۇستانىم قانداي بولىپ بەلگى­لەندى؟

– ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدان ورنالاسۋىن، مەملەكەتتىڭ گەوساياسي جاع­دايىن، كوپۇلتتىلىعىمىزدى، كوپ­دىن­­­دىلىگىمىزدى، كوپتىلدىلىگىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ ءبىزدىڭ سىرتقى ساياسات­تاعى ەڭ باستى ۇستانىمىمىز كوپجاق­تى باع­دار بولۋى كەرەك دەگەن توقتام­عا كەلدىك. ءسويتىپ، حالىقارالىق بايلا­نىس­تارى­مىز­دىڭ ارقاۋى ەتىپ جاقىنداعى، الىس­تاعى ەلدەردىڭ بارىمەن بىردەي ءوزارا ءتيىمدى قاتىناستار ورناتۋىمىز قاجەت دەپ شەشتىك. بۇل ارادا دا ءبىز ءوزىمىزدى تول­عاندىرعان كوپ سۇراققا جاۋاپتى ۇلى ابايدان تاپقانداي بولدىق. ونىڭ «ادام­زاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» ايتاتىن ءسوزى ناعىز حالىقارالىق ديپلوماتيانىڭ وي قازىعى ەمەس پە؟

جالپى، ءبىز حالىقارالىق ارەناداعى ءىس-قيمىلدارىمىزدى تاۋەلسىزدىككە دەيىن-اق باستاعانبىز. 1991 جىلدىڭ با­سىندا مەن تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت وزالدى قازاقستانعا شاقىرعانمىن. ول كەزدە كسرو سۋبەكتىلەرىنىڭ، ياعني وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ماسكەۋدى اينالىپ ءوتىپ، سىرتقى ساياسات سالاسىندا ارەكەت جاساۋىنا قۇقى جوق بولاتىن. سوعان قاراماي مەن بىرقاتار ەلدەر باسشىلارىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتتىم. اقش پرەزيدەنتى دجوردج بۋشپەن، ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمي­نيسترى دجون مەيدجورمەن، وڭتۇستىك كورەيانىڭ پرەزيدەنتى رو دە ۋ-مەن كەزدەستىم. سينگاپۋر ليدەرى لي كۋان يۋ-ءدى الماتىعا شاقىرىپ، كوپ سويلەستىم. ونىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميستەردىڭ الدىندا لەكتسيالار وقۋىن ۇيىمداستىردىم.

ارينە، كەز كەلگەن ەگەمەن مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعانىس قابىلەتتىلىگىن ساقتاۋ ارقىلى نىعاي­تاتىن بولادى. سوندىقتان ءبىز ءا دەگەننەن-اق سوعىستى بولدىرماۋ شارالارىن دا ويلاستىردىق، ەلىمىزدى، جەرىمىزدى قور­عاۋ­دىڭ ادىستەرىن كوزدەيتىن اسكەري دوكترينانى، ءتيىستى زاڭداردى قابىل­دادىق. بىراق بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى عانا. مىنانداي الماعايىپ دۇنيەدە ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن بىزدەي جەرى كوپ، ەلى از، كۇردەلى گەوساياسي جاعدايداعى مەملەكەت قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋمەن عانا شەشە الماق ەمەس. قازاقستاننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى مەن اسكەري قۇرىلىسىنىڭ دەڭگەيى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە اسكەري قۇرالداردى ەمەس، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ىشكى قۋاتىنا جانە پاراساتتى، سالماقتى ديپلوماتياعا سۇيەنىپ وتىرىپ، وسى زامانعى ساياسي قۇرالدارعا باسىمدىق ەتۋدى الدىمەن قاجەتسىنەتىن ەدى. شەكارانى تاسپەن قورشاماۋ كەرەك، شەكارانى دوسپەن قورشاۋ كەرەك. ءبىز سولاي ەتتىك. قازاقستان شەكارالارىن زاڭدى تۇردە بەكىتۋدى ءبىز ءاۋ باستان سىرتقى ساياساتتىڭ باستى بۋىنىنىڭ ءبىرى دەپ سانادىق. ول جايىندا وتكەن جولى ايتقانمىن.

– 2015 جىلعى كوكتەمدە جاستار فورۋمىندا سويلەگەن سوزىڭىزدە ءسىز قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دا­مۋىنا تۇبەگەيلى ىقپال ەتەتىن ناقتى­لى جانە قاراپايىم فاكتورلار قا­تارىندا گەوگرافيا مەن كليماتتى، ياعني ۇل­كەن اراقاشىقتىقتى، تەڭىزگە شىعۋ جولى­نىڭ جوقتىعىن ايتىپ ەدىڭىز. ءىس جۇ­زىندە ءبىز وسىنداي كوپتەگەن وبەك­­تيۆتى جاعدايلارعا قاراماي العا باسۋ­دا­مىز دەگەنسىز. سوندا ەلىمىزدىڭ ءتيىمدى گەوساياسي جاعدايى نەدە بولىپ شىعادى؟

– ءيا، سونداي جاعدايلارعا قاراماي العا باسۋدامىز. ال جاڭاعى ايتقان ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – ءبىزدىڭ تەڭىزگە شىعاتىن جولىمىزدىڭ جوقتىعى ۇلكەن كەمشىلىگىمىز ەكەنى راس. ءوزىڭنىڭ پورتتارىڭ بولىپ، سول پورتتاردان جۇك تيەلگەن كەمەلەرىڭ مۇحيت ايدىنىمەن الەمنىڭ كەز كەلگەن پورتىنا جول تارتىپ جاتسا، جاقسى ەمەس پە؟ ارينە، جاقسى. ول بىزدە جوق. بۇعان كونبەسكە امالىڭ تاعى جوق. تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق ەلدەر مىنا دۇنيەدە تولىپ جاتىر. بىراق بار ماسەلە كەمشىلىكتى ارتىقشىلىققا اينالدىرۋدا عوي، سولاي ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ جەرىمىز ەجەلدەن باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى ساۋدا جانە ساياسي بايلانىستاردىڭ ساحناسى بولعان. اتاقتى جىبەك جولىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى قازاق دالاسى ارقىلى وتكەن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەلىمىز ەۋروپانى، ورتالىق ازيانى، ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىن، ازيانىڭ وڭتۇستىگىن بايلانىستىرۋشى بۋىن رەتىندە ماڭىزدى ستراتەگيالىق ءرول اتقارا الادى. اتقارا دا باستادى. ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار دەگەن سول. مىسالى، ءبىز ءوز تاۋارلارىمىزدى ەلدىڭ ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە، ودان اسىپ شەتەلگە اپارۋ ءۇشىن قوسىمشا كوپ شىعىن جۇمسايمىز. ونىڭ ەسەسىنە وزگە ەلدەر ءوز تاۋارلارىن ءبىزدىڭ ەل ارقىلى تاسىمالداسا جاڭاعى بىزگە كەدەرگى سانالاتىن قاشىقتىق ەندى پايدا كوزىنە اينالادى، ويتكەنى ترانزيتتىك تاريفتەن الاتىنىمىز كوبەيە تۇسەدى. سوندىقتان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي، مىڭجىلدىقتار توعىساتىن تۇس­تا الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا جاڭا گەوسايا­سي جاعداي تۋدى دەيمىز. وندا قازاق­ستان ەۋروپانى ازيا-تىنىق مۇحيت ايما­عىمەن بايلانىستىراتىن كەڭىستىكتى الىپ جاتىر. بۇل كەڭىستىك سىرتقى ساياسي جانە ستراتەگيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى كەڭىستىك.

ەلىمىز ەگەمەندىك الا سالىسىمەن بۇرىن وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە ءتىپتى اينالىسىپ كورمەگەن پروبلەمالارمەن بەتپە-بەت كەلدى. قازاقستان حالىقارالىق ساحناعا شىعا سالىسىمەن ءتىپتى وزگە ور­تاعا قويدى دا كەتتى. سول تۇستا ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن شەشىپ العان، قازاقشا ايت­قاندا سالعان بەتتەن باسىن اشىپ العان ماسەلەمىز ەل تەرريتورياسىندا ورنا­لاسقان يادرولىق قارۋدىڭ تاعدىرى ەدى. ونىڭ جاي-جاپسارىن كەزىندە وزىڭە اڭگى­مەلەگەنمىن.

مىنا ءبىر جاعدايدى دا ايتا كەتەيىن. ول ءبىزدىڭ تۇركىتىلدەس اعايىندارمەن اراقاتىناسىمىزعا بايلانىستى. «قۇداي قوسقاندى ادام اجىراتا المايدى» دەگەندەي، مىڭ جىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن تۇرىك باۋىرلارىمىزبەن قايتا تابىس­قانى­مىز راس. ولار انادولى دالاسىنا ءبىزدىڭ سىر بويىنان بارعان عوي. قىپ­شاقتار مەن وعىزداردىڭ بولىنەتىن تۇسى سول. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان تۇستا بىزگە تۇرىك بيزنەسمەندەرىنىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. سونىمەن بىرگە، تۇرىكتەردىڭ بىردەن-اق بىزگە اقىل ايتۋعا، تىم قامقورشى بولۋعا ۇمتىلۋى سەكەم الدىرعان ەدى. ءبىز دەگەن «ۇلكەن اعادان» جاڭا عانا قۇتىلعان ەل ەمەسپىز بە؟ وسى ماسەلە بويىنشا مەنىڭ ءوزىم ەرەكشە سىيلايتىن ادامىم – تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالدى رەنجىتۋىمە دە تۋرا كەلگەن كەزى بار. قايتەيىن، ءبارى دە ەلدىڭ قامى عوي.

– نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، ەل تاۋەلسىز­دىگى 1991 جىلى جاريالانعانىمەن ءىس جۇزىندە تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ءومىر سۇرگەن العاشقى جىلىمىز دەپ 1992 جىلدى اتاعان ءجون. ءسىز ول كەزدە 52 جاسقا جاڭا اتتاعان ەدىڭىز. ءوزىمىزدىڭ ەلۋدەن جاڭا اسقان كەزىمىزدى، قازىرگى ەلۋدەن اسقانداردى كوز الدىمىزعا كەلتىرگەندە سول ءبىر تاريحتىڭ تالماۋ تۇسىندا بويىڭىز بەن ويىڭىزعا تۇسكەن جۇكتىڭ سالماعىن قالاي قايىسپاي كوتەرگەنىڭىز قايران قالدىرادى. نيۋ-يوركتەگى سوزىڭىزدە مارك تۆەننىڭ جاسى 48-گە كەلگەنشە پەسسيميست كۇيىندە قالعان ادام تىم كوپ بىلەدى، ال جاسى 48-دەن اسقاندا دا وپتيميست كۇيىندە قالاتىندار تىم از بىلەتىندەر دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەنسىز. مارك تۆەننەن گورى مەنىڭ جولىم بولىڭقىراعان سياقتى، ويتكەنى، جاسىم 52-گە قاراعان شاقتا مەن ەلىمنىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قارايمىن دەگەنسىز. ەل بولاشاعىنا سەنگەندىكتەن دە، ەلىمىز حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ ومىرىنە دەندەپ ارالاسۋعا قۇقىلى، سوعان لايىقتى دەپ بىلگەندىكتەن دە سول جىلى، قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلدانعاننان كەيىنگى بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ العاشقى، ياعني 47-ءشى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىڭىزدە-اق ءسىز الەمدىك اۋقىمدا باستاما كوتەردىڭىز. ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندە كەڭەس ۇيىمداستىرۋدى ۇسىندىڭىز. بۇل يدەيا قالاي تۋىنداپ ەدى؟

– جالپى، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق كەڭەسى سياقتى قۇرىلىمدى ازيادا نەگە قۇرماسقا دەگەن يدەيا ەشكىمنىڭ كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە اتىمەن جۇرمەۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. بىراق ونى ناقتى ىسكە اينالدىرۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋ كەرەك قوي. سونى بىزگە دەيىن ەشكىم دە قاراستىرماپتى. ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز – ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى بويىنشا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس وتكىزۋ بويىنشا قازاقستاننىڭ ناقتى باستاماسىن كوتەرگەنىمىز. ەڭ باستىسى – ونداي كەڭەستىڭ مىندەتىن، سيپاتىن بەلگىلەپ، ۇيىمداستىرۋدىڭ تەتىكتەرىن كورسەتىپ بەرگەنىمىز، كوپتەگەن جىلدار بويى جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىپ، ماقساتتى جەرىنە جەتكىزگەنىمىز.

– قىتايعا جولىم تۇسكەندە بەيجىڭدەگى شەت تىلدەردە ادەبيەت شىعارۋ باسپاسىنان جارىق كورگەن «و گوسۋدارستۆەننوم ۋپراۆلەني» دەگەن كىتاپتى الا قايتقان ەدىم. سي ءتسزينپيننىڭ سوزدەرىنىڭ جيناعى ەكەن. قىتاي باسشىسى ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستىڭ 2014 جىلعى 21 مامىرداعى 4-ءشى سامميتىندە سويلەگەن سوزىندە قازاقستاندى «اوسشك-ءنىڭ باستاماشى مەملەكەتى» دەپ بولەكشە اتاپتى، ءبىز مۇنى ەلىمىزگە دەگەن قۇرمەتتىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ بىلەمىز.

– قىتاي باسشىسىنىڭ ول سوزىنە راحمەت. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى بىرلەسكەن كۇش-جىگەرمەن ازيادا قاۋىپسىزدىكتىڭ سەنىمدى جۇيەسىن جاساۋعا بولادى، جالپى بۇكىل دۇنيەدە قاۋىپسىز الەمدى ورتاقتاسا ورناتۋعا بولادى دەگەن پىكىر قوسىپ وتىر. ءوز باسىم بارا-بارا اوسشك ازياداعى قاۋىپسىزدىكتىڭ اقيقات فاكتورىنا اينالاتىنىنا انىق سەنەمىن. ءبىزدىڭ وسىنداي كەڭەس شاقىرۋ جونىندەگى باستامامىزدى ءا دەگەننەن-اق ازيا اۋماعىنىڭ 90 پايىزىن الىپ جاتقان مەملەكەتتەر قولداعانىن ەرەكشە ايتۋ كەرەك. – ءسىز ۇسىنعان تاعى ءبىر ءىرى باستاما­نىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ باستاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا ءدال جيىرما جىل كەتكەنىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ بۇل ەندى قانشا دەگەنمەن بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى ماسەلە عوي. – بۇل سۇراعىڭا جاۋاپ بەرۋدى ارىدەن باستاۋعا تۋرا كەلەدى. «ەۋرازيا»، «ەۋرازياشىلدىق» دەگەن ۇعىمداردى پايىمداۋدان. نەگىزىندە ءبىز ادامزات تۇراقتى ءومىر سۇرەتىن ماتەريكتەر بەسەۋ دەيمىز: ازيا، ەۋروپا، افريكا، امەريكا، اۆستراليا. ال تازا گەولوگيالىق، گەوگرافيالىق تۇرعىدان قاراساق، ازيا مەن ەۋروپا جەكە-جەكە ماتەريكتەر بولىپ سانالمايدى. ازيا مەن ەۋروپا مىڭداعان جىلدار بويى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسپاي، نەگىزىنەن دەربەس ءومىر ءسۇرىپ كەلگەندىكتەن، تاريحي، ساياسي، ءدىني سەبەپتەر اجىراتقاندىقتان ءارى جەر كولەمىنىڭ وتە ۇلكەندىگىنە بايلانىستى شارتتى تۇردە ەكى ماتەريك رەتىندە ايتىلادى. ءبىز ەۋرازيانى دۇنيەنىڭ ەكى بولىگىنەن – ەۋروپا مەن ازيادان قۇرالاتىن جەر شارىنىڭ ەڭ ۇلكەن ماتەريگى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. الايدا، رەسەيلىك ەۋرازياشىلار – ساۆيتسكي، ترۋبەتسكوي، بەردياەۆ، تاعى باسقالار ەۋرازيا ۇعىمىنا تەك گەوگرافيالىق ماعىنا بەرگەن جوق. ولار ەۋرازيا دەپ سول كەزدە رەسەي يمپەرياسى الىپ جاتقان تەرريتوريانى اتادى. رەسەيدى ەۋروپا دا ەمەس، ازيا دا ەمەس، وزىنشە «ورتاداعى ماتەريك» دەپ سانادى. يمپەريانىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن «ەۋروپالىق رەسەي»، «ازيالىق رەسەي» ۇعىمدارى جوق، ورتاق رەسەي – ەۋرازيا بار دەدى. بۇل – ەۋرازيا ۇعىمىنىڭ سول كەزدەگى پايىمدالۋى. اعىلشىننىڭ حەلفورد ماكيندەر دەگەن عالىمىنىڭ كىمدە-كىم شىعىس ەۋروپانى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاسا سول حارتلەندتە، ياعني ەۋرازيا كونتينەنتىندە، الىپ قۇرلىقتا ۇستەم بولادى، كىمدە-كىم سول جەردە ۇستەم بولسا، بۇكىل الەمدە ۇستەمدىگىن ورناتا الادى دەپ جازعانى بار ەكەن. بۇل ءسوز ەۋرازيا اۋماعىنىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىداعى اسا ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. ودان بەرى دە تاعى ءبىر عاسىرداي ۋاقىت ءوتتى. سول ۋاقىت ىشىندە بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورنىندا كەڭەس وداعى دەگەن مەملەكەت ورنادى، ونىڭ قۇرامىندا ون بەس رەسپۋبليكا بولدى، ولار ءبىر-بىرىمەن سونشالىقتى تىعىز قويىنداسىپ، ەلەكتر جەلىلەرىنە دەيىن، تەمىرجولدارىنا دەيىن، اۆتوكولىك ماگيسترالدارىنا دەيىن ميداي ارالاسىپ كەتكەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكا قۇردى. جاڭاعى ون بەس رەسپۋبليكادا ورتاق ءتىل ورنىقتى، ورتاق ءدىل دە ورنىقتى دەۋگە بولادى. ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىندا، پسيحولوگياسىندا ۇقساس جايلار كوبەيدى. تاۋەلسىزدىك كەلىسىمەن بارلىق ەلدەر بەت-بەتىمەن كەتتى دە، قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ءبارىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. ورتاق بازارىمىزدان ايىرىلدىق. ءبىر ەلدەگى تاۋار ءبىر ەلگە وتپەيتىن بولىپ، قويمالارعا جينالا باستادى، اقىرى كاسىپورىندار، زاۋىتتار، فابريكالار بانكروتتىققا ءتۇستى. مىڭداعان ادامدار جۇمىسسىز قالدى. وكىنىشكە وراي، كسرو-نىڭ قالعان قيراندىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ۋاقىتتىڭ وبەكتيۆتى تالاپتارىنا تولىق ساي كەلمەدى، حالىقتار ءزارۋ بولىپ وتىرعان ينتەگراتسيانى قامتاماسىز ەتە المادى. مەن 1994 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە سويلەگەن سوزىمدە تاۋەلسىز ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ساپالىق جاڭا دەڭگەيىنە اۋىسۋى قاجەت ەكەنىن، مۇنىڭ ءپىسىپ-جەتىلگەنىن ايتتىم. كەشە عانا وداقتان زورعا قۇتىلعانداي بولىپ وتىرعان ەلدەردىڭ حالىقتارى «وداق» سوزىنەن شوشىناتىنىن ءبىلىپ، بىردەن-اق ەۋروپالىق وداق بار ەكەنىن، ويداعىداي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن قوسا ايتتىم. ولارعا قۇرۋعا بولاتىن وداقتى بىزگە نەگە قۇرۋعا بولمايدى؟

– ءسىزدىڭ ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە جاساعان ۇسىنىسىڭىز تمد ەلدەرىندە ارقيلى پىكىر تۋعىزدى.

 – ولاردا عانا ەمەس. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ وزىندە دە بىردەن قىزۋ قولداۋ تابا قويعان جوق. بىرەۋلەر ينتەگراتسيانى جاقتادى، بىرەۋلەر ينتەگراتسيانى نەگىزىنەن جاقتاي تۇرا، ونى بەلگىلى ءبىر مولشەردە شەكتەۋدى ۇسىندى، بىرەۋلەر ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر قازىر قاجەت ەمەس دەپ سانادى. – تمد ەلدەرىندە ءسىزدىڭ ۇسىنىستى قولداماعاندار قاتارىندا وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ پەن تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى ساپارمۇراد نيازوۆ بولعانى ەسىمىزدە. – قولداماعاندار دەگەن قارسى بولعاندار دەگەن ءسوز ەمەس. ولار مۇنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارى كەيىنىرەك قاراستىرىلۋى كەرەك دەپ سانادى. مەنىڭ دوستارىم بۇل ۇدەرىستىڭ ساتىلاستىقپەن، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جۇرەتىنىن، ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن ەسكەرمەدى عوي دەيمىن. كەيىننەن كوپ نارسە وزگەردى. ونشاقتى جىل بويى قازاقستاننىڭ ينتەگراتسيالىق باستامالارىن قولداماي كەلگەن وزبەكستاننىڭ ءوزى 2005 جىلدىڭ اياعىندا ەۋرازيا ەكونوميكالىق قوعامداستىعىنا قوسىلۋ نيەتى بار ەكەنىن مالىمدەدى، بىرنەشە ايدان كەيىن، 2006 جىلدىڭ باسىندا وزبەكستان قوعامداستىققا قوسىلدى. شىنىندا دا، مۇنداي وداقتار تاۋەلسىزدىككە تىكەلەي قاۋىپ توندىرەدى دەۋ ءجونسىز. ەۋروپالىق وداققا قانشا ەل بىرىككەن؟ شەكارالارى اشىق. كولىكپەن زۋلاپ كەلە جاتقانىڭدا كورشى ەلدىڭ جەرىنە كىرگەنىڭدى بايقاماي دا قالاسىڭ. اقشاسى تۇرماق، بانكىسى تۇرماق، پارلامەنتىنە دەيىن ورتاق. سولار نەمەنە، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ پا ەكەن؟ قايتا وركەندەپ، دامىپ كەلە جاتقان جوق پا؟

– ايتسە دە، 1994 جىلى قازان ايىندا ماسكەۋدە وتكەن تمد ەلدەرى باسشىلارىنىڭ سامميتىندە ءسىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىڭىزدى قاپەرگە الۋمەن شەكتەلۋ، ونداعى نەگىزگى يدەيالاردى تمد-نىڭ ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرىن تەرەڭدەتۋ بارىسىندا پايدالانۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ءسىزدىڭ سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىڭىز قانداي بولدى؟

– ارينە، قۋاندىم دەي المايمىن. سونشا وكىنگەن دە جوقپىن. ويتكەنى، مەن بۇل يدەيانىڭ جۇزەگە اسۋى ۇزاق جىلدارعا سوزىلاتىنىن انىق بىلەتىنمىن. مىسالى، ەۋروپالىق وداققا قالاي قۇرىلعان؟ 1950 جىلى كومىر مەن بولات جونىندە فرانتسۋز-گەرمان بىرلەستىگىن قۇرۋ جونىندە دەكلاراتسياعا قول قويىلعان. ودان جەتى جىل وتكەندە ەۋروپا ەكونوميكالىق وداعى قۇرىلعان. ودان كەيىن تۇتاس شيرەك عاسىر، ياعني 25 جىل وتكەندە بارىپ ەۋروپالىق وداق قۇرۋ تۋرالى مااستريحت كەلىسىمىنە قول قويىلعان. سوندا بۇل يدەيانىڭ باستالۋىنان تۇيىندەلۋىنە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعى باس-اياعى 42 جىلعا سوزىلعان بولىپ شىعادى.

مەنىڭ ۇسىنىسىما تىم ساقتىقپەن قاراۋ كادىمگى «نەگىزى دۇرىس قوي، سوندا دا نە بولىپ كەتەتىنىن قايدان بىلەيىك» دەگەن سياقتى وي قيسىنىنان ەدى. ەكىنشى جاعىنان، بەلگىلى ءبىر تۇلعالار تاراپىنان يدەيانىڭ اۆتورلىعىنا قىزعانىشپەن قاراۋ دا اتىمەن بولمادى دەي المايمىن.

– بىراق، بۇل ارادا مىنا جايدى ەسكەرۋ كەرەك شىعار. رەسەي فەدەرالدىق جينالىسى فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رامازان ابدۋلاتيپوۆ ەۋرازيا وداعى يدەياسىنىڭ ورتالىق ازيادان شىققانى ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى، يدەيا ماسكەۋدەن شىققاندا وعان بىردەن-اق نەشە ءتۇرلى جاماۋاتاق، ياعني يارلىك جاپسىرىلار ەدى دەگەن بولاتىن.

– ول ءسوزدىڭ دە جانى بار. مەن ەۋرازيالىق وداق قالىپتاستىرۋ جونىندەگى يدەيانى ادەيى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە، رەسەي عىلىمي ەليتاسىنىڭ وكىلدەرى الدىندا ايتقان ەدىم. جەتەكشى عالىمداردىڭ بۇل يدەيانى قولداعانى ويىمدى ورنىقتىرا ءتۇستى. ينتەگراتسيا دەگەن كسرو زامانىنا قايتا ورالۋ ەمەس. ينتەگراتسيا – ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق پراگماتيزم. مۇندا دا ءوزىم ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن «الدىمەن – ەكونوميكا، سودان كەيىن – ساياسات» دەگەن قاعيدا العا ۇستالادى. مىسالى، ەلىمىزدىڭ حالقى نەبارى 17 ميلليون ادام. شۇكىر، ءوسىپ جاتىرمىز. بىراق، قانشالىقتى وسە بەرەمىز؟ 20 ميلليونعا جەتپەكشىمىز. جەتەمىز. 25 ميلليونعا بارارمىز. 30 ميلليونعا بارارمىز ءبىر كەزدە. بىراق، مىنا جاھاندانعان الەمدە ونىڭ ءوزى وتە تار نارىق سانالادى. ءبىز ءوز حالقىمىزدىڭ قاجەتىن عانا قاناعاتتاندىراتىن ەكونوميكامەن الىسقا بارا المايمىز. بىزگە مىندەتتى تۇردە سىرتقى نارىقتار كەرەك. سول نارىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەنى – 170 ميلليون ادامدىق رەسەي نارىعى. وكىنىشكە وراي، قازىرشە ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىز ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ نارىعىنىڭ تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرە المايدى، قىتايدىڭ نارىعى ونسىز دا تولىپ تۇر. ال رەسەي نارىعى، بەلارۋس نارىعى، باسقا دا كورشىلەس نارىقتار ءبىزدىڭ تاۋارلارعا ىڭعايلى، ءبىزدىڭ نارىق تا ولار ءۇشىن ءوتىمدى. سوندىقتان مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ جونىندەگى جۇمىستى جىلدار بويى جۇيەلى تۇردە العا جىلجىتۋمەن بولدىم. الدىمەن كەدەن وداعى قۇرىلدى. ودان كەيىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قوعامداستىق قۇرىلدى. ودان كەيىن، 2014 جىلى، ياعني يدەيا ورتاعا سالىنعاننان سوڭ 20 جىل وتكەندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلدى. ەاەو قۇرۋ جونىندەگى شارتقا استانادا قول قويىلۋىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. ويتكەنى، قازاقستان بۇل يدەيانى ۇسىنىپ قانا قويعان جوق، قازاقستان وسى جىلداردىڭ ءون بويىندا ءدايىم بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى باستى ينتەگراتور رەتىندە كورىنىپ كەلدى. كەز كەلگەن ءىرى شارۋا اياق استىنان كەرەمەت ناتيجەلەر بەرە قويمايدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ جاڭا قۇرىلعان تۇسىنا باتىس الەمى مەن رەسەي اراسىنداعى كۇردەلى شيەلەنىستەر، تۇرلىشە «سانكتسيالىق سوعىستار» تاپ كەلدى، سوندىقتان بۇل ەكونوميكالىق وداقتىڭ الەۋەتى ءدال قازىرشە تولىق اشىلماي تۇر. بىراق، مەملەكەتتەرىمىزدىڭ الدىنان 170 ميلليون ادامدىق بايتاق نارىق اشىپ بەرەتىندىگىنىڭ ءوزى ونىڭ بولاشاعى جارقىن ەكەنىن كورسەتەدى.

و باستان-اق ماعان بۇل جوبانىڭ ءوزىمىز تالايدان كوز جازىپ قالعان ىزگىلىككە، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا باعىتتالۋى ماڭىزدى، ءتىپتى ءبىر ەسەپتەن باسىمىراق تا بولىپ كورىندى. نەگە دەسەڭ، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ورتاق تاريحىمىز بار، بىرلەسە ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىمىز بار، ورتاق تاعدىرىمىز بار. حالىقتارىمىزدىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن، قازاقشا ايتقاندا، «ىشەك-قارنى ارالاسىپ» كەتكەن. ەندى ولاردىڭ اراسىندا شەكا­رالار تۇرادى، كەدەندەر تۇرادى، ءبىر-بىرى­مىزبەن نەشە ءتۇرلى بوگەسىندەرمەن ءبولىنىپ قالامىز دەگەن ويمەن كەلىسۋدىڭ ءوزى قيىن. ونىڭ ۇستىنە جۇرتتىڭ ءبارى الەمدە ينتەگراتسيالىق بىرلەسۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتقانىن، ايتالىق، ەۋروپالىق وداق­قا بىرىككەن ەلدەردىڭ وركەندەۋ ۇستىندە ەكەنىن ءارى ەشقايسىنىڭ دا ەگە­مەن­دى­گىنەن ايىرىلماعانىن كورىپ وتىر.

ارينە، ءبىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋعا بىرتىندەپ، ساتىلاپ كەل­دىك. مىسالى، اۋەلدەگى ەۋرازيالىق ەكونو­ميكالىق قوعامداستىقتىڭ ەڭ باس­تى جەتىستىگى بەلارۋس، قازاقستان جانە رە­سەي اراسىنداعى كەدەن وداعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ جاسالعاندىعى. بارا-بارا وعان قىرعىزستان مەن ارمەنيا قو­سىلدى. ايتقانداي، بۇل ەلدەر كەيىننەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا دا قوسىلدى. ويتكەنى، ولار بۇل ارادا ەسكى ساياسي قۇرىلىمداردى ەمەس، بۇرىنعى كسرو-نى قالپىنا كەلتىرۋدى ەمەس، ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسى ىقپالداستىق ارقاۋى بولا الاتىنىن باسشىلىققا الىپ وتىرعانىمىزعا كوز جەتكىزدى. نەگىزىندە ءومىر تاجىريبەسى وتكەن ساياسي تاريح تا، ءتىپتى، ءتىل مەن ءدىننىڭ بىرلىگى دە ناعىز ىقپالداستىق ءۇشىن ازدىق ەتەتىنىن كورسەتىپ بەرىپ وتىر. ءبىر دىندەگى، ءبىر ءتىلدى ارابتاردىڭ ارا-دارا جۇرگەندىگى – وسى ءسوزىمنىڭ دالەلى. كىرىگۋدىڭ ناقتى باستى مۇددەسى ەكونوميكالىق مۇددە بولعاندا عانا ول باياندى بولماق.

– ءسىز سول 1994 جىلدىڭ كۇزىندە ورتالىقازيالىق وداقتى رەسىمدەۋ جونىندە دە ۇسىنىس جاساعان ەدىڭىز. ءدىنى ورتاق، تاريحى ورتاق، ءتىلى ۇقساس، ءدىلى جاقىن اعايىندار ول ۇسىنىستى قولداپ اكەتە قويمادى. ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– اعايىندار ول ۇسىنىستى ءدال سول پىشىمدە قولداپ اكەتە قويمادى دەگەن ورىندى بولادى. ايتپەسە، سول جىلى ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويىلىپ، وعان قازاقستان، وزبەكستان مەن قىرعىزستان كىرگەن بولاتىن. اراعا ءتورت جىل سالىپ، بۇل شارتقا تاجىكستان قوسىلدى. ودان كەيىن «تورتتىك» ورتالىقازيالىق ەكونوميكالىق قوعامداستىق قۇرۋعا بەل بايلادى. وكىنىشكە وراي، ول قۇرى­لىم نەگىزىنەن قاعاز جۇزىندە قالدى. نەگە «وكىنىشكە وراي» دەپ ايتامىن؟ ولاي ايتاتىنىم – ءبىز مادەنيەتىمىز بەن تاري­حىمىزدىڭ ورتاقتىعى جاقىنداستىرىپ وتىرعان كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن جان-جاقتى بايلانىستارىمىزدى قازىرگىدەن الدەقايدا بەرىك ەتە تۇسۋگە ءتيىس ەدىك. وعان نەگىز جەتكىلىكتى. بۇرىنعى بەس كەڭەستىك رەسپۋبليكا ورنالاسقان ورتالىق ازيا ءوڭىرى 4 ميلليون شارشى كيلومەتر جەردى الىپ جاتىر، بۇل دەگەنىڭىز بۇكىل باتىس ەۋروپانىڭ اۋماعىنان دا ارتىق. مۇندا 60 ميلليوننان ارتىق حالىق تۇرادى. ءبارىنىڭ دە تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق. ءبارىنىڭ سۋ رەسۋرستارى ورتاق. كەڭەس وداعى كەزىندە قاتىناس جولدارى تولىق توسەلگەن، گاز، مۇناي قۇبىرلارى تارتىلعان. بىزگە بىرگە بولۋدى قۇدايدىڭ ءوزى قوش كورەدى.

– تاجىكستاننىڭ رەگنۋم اقپا­رات­تىق اگەنتتىگى كەزىندە تاراتقان ءبىر پىكىردەن نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى تاجىك حالقىنىڭ مۇددەسىنە ساي كەل­مەيدى دەگەندى وقىعان ەدىم. ول اۆتور ءوڭىردىڭ ەلدەرى وزدەرىنىڭ كۇش-جىگەر­لەرىن اناعۇرلىم اۋقىمدى ىقپال­داستىق باعىتىندا بەلسەندىرەك ەتە ءتۇسۋى كەرەك، بۇل ۇدەرىسكە اۋعانستان مەن يران قوسىلۋى كەرەك دەپ سانايدى. سونىڭ وزىندە دە ءبىز ورتالىق ازيا جەرىندە ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرىلۋىمەن كەلىسە المايمىز، ونداي جاعدايدا ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ تولتۋ­مالىعىمىزدى جوعالتىپ الۋ قاۋپى بار دەيدى. «مى نە موجەم سوگلاسيتسيا س تەم، چتو نا تەرريتوري تسەنترالنوي ازي موجەت بىت سوزدانو ەدينوە گوسۋدارستۆو»، دەپ تۇپ-تۋرا ايتىلعان.

– قايداعى «ەدينوە گوسۋدارستۆو؟» مىنە، تۇسىنىسپەۋ دەگەن وسىندايدان شىعادى. ەشكىم دە ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋدى ۇسىنعان جوق. ونداي وي دا بولعان جوق. قازاقستان وسى ارقىلى وڭىردە گەگەمون مەملەكەت بولعىسى كەلەدى دەگەن سوزدەردىڭ دە ەشقانداي نەگىزى جوق. اڭگىمە وڭىرلىك ناقتى ينتەگراتسيا جايىندا. ادامداردىڭ، كاپيتال مەن تاۋارلاردىڭ ەركىن قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ جايىندا. وركەنيەتتى الەمدە شەكارالار اشىلىپ جاتقاندا ءبىر كەزدە ءبىر حالىق بولىپ وتىرعان حالىقتاردىڭ شەكارانى بەكىتىپ، كەدەندى كەدەرگى ەتىپ وتىرعانى كوكەيگە قونىمسىز. مەن ورتالىق ازياداعى جاعدايدى تۇراق­تان­دىرۋدىڭ ەڭ جاقسى جولى ىشكى وڭىرلىك ىقپالداستىق دەگەن ويىمنان قايت­پايمىن. مۇندا ءبىراز ءتۇيىن جيناق­تالىپ قالعان. تەك سۋ رەسۋرس­تارىن ءبولۋ ماسەلەسىنىڭ وزىندە ءبىراز كەلىسپەۋ­شىلىكتەر بار. ولاردىڭ ءبارىن ءدايىم بىرلەسە شەشكەندە عانا ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدەگى شيەلەنىس الەۋەتىن ازايتا الامىز. ونىڭ ۇستىنە ۇلى دەرجاۆالاردىڭ وسى وڭىردە ەكونوميكالىق تۇرعىدان باسىمدىق ەتۋ ءۇشىن ءوزارا باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. بىزگە قازىر ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمدى ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. ارالاسۋ كوپ بولعان جەردە سەنىم دە كوپ بولادى.

– راسىندا دا، قاراپايىم حالىق تۇسىنە بەرمەيتىن، جان اۋىرتار جايلار بار. مەن ءوزىم قازىعۇرتتا تۋعانمەن، كەلەستە وسكەن ەدىم. اۋدانىمىزدىڭ ورتالىعى ابايدان تاشكەنتكە دەيىن 45 شاقىرىم عانا. ءارى كەتكەندە اي سايىن بارىپ تۇراتىنبىز. بالا كۇنى­مىزدەن ءبىزدى وركەنيەتتى ومىرگە بەيىم­دەگەن دە سول قالا بولاتىن. ۇلتتىق ۇعىمعا ەرتە اكەلگەن دە سول قالا ەدى. سويتكەن تاشكەنتكە قازىر ىرگەسىندەگى «سارىاعاش» شيپاجايى­نا بارىپ تۇرىپ كىرە المايمىز. الدىمىزدان كولدەنەڭدەپ كەدەنى شىعادى.

دايەكتەمە:

«…قالا جاققا قاراسام، كوزىمە جاس تولاسىڭ،

قالاي قيىپ كەتەرمىن تولە ءبيدىڭ مولاسىن.

ەلەۋسىزدەۋ جۇرگەن ءبىر اقىنى ەدىم دالانىڭ،

شەرگە تولىپ وزەگىم، كەرى اتتانىپ بارامىن.

ءتىلىم بارماي قوش دەۋگە، قيا الماي كوپ قارادىم،

تاشكەنتتى ۇمىتپا، ويلى تۋعان قاراعىم.

قوش، تاسقالا، قايتەيىن،كىرگىزبەدى كەدەنىڭ،

بىلە المادىم بىزدەرگە ەرتەڭگى ۇرپاق نە دەرىن.

قوش، تاشكەنت، اياۋلىم، كوشىمدى ارتقا بۇرارمىن،

تىلەگىڭدى سىرتىڭنان تىلەۋشى بوپ تۇرارمىن.

شايىرلاردان جايىڭدى حات ارقىلى سۇرارمىن،

ارحيۆتەردى اقتارىپ، وڭاشادا جىلارمىن».

قاسىمحان بەگمانوۆ، «قازاق ادەبيەتى»، 2015 جىلعى 3 ءساۋىر.

 – بۇل ەندى ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ شەشەتىن ماسەلەسى. وعان ولاي دەۋگە دە، بۇلاي دەۋگە دە بولمايدى. بىراق، اعايىنداس حالىقتاردىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى قازىرگىدەن اناعۇرلىم ارتىق بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى تاعى تالاسسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، مۇنىڭ ءوزى تازا ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى ەكەندىگىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىز ورتالىق ازياداعى ىقپالداستىق ۇدەرىستەرىن جالعاستىرۋدى، جانداندىرۋدى جاقتايتىنى، جاي جاقتاپ قويماي، وسى باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرا بەرەتىندىگى انىق.

– ءسىزدىڭ حالىققا جىل سايىنعى جول­داۋ­لارىڭىزدا سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرى دە قوزعالىپ تۇرادى. سولار­دىڭ بارىندە باسىمدىقتار قاتارىندا الدىمەن رەسەي فەدەراتسياسىمەن قارىم-قاتىناس ايتىلادى. مۇنىڭ سىرى نەدە دەر ەدىڭىز؟

– «سىرى» دەيتىندەي ەشتەڭە جوق. قازاقستاننىڭ الدىندا مىنا الەمدەگى نەگىزگى ارىپتەس پەن نەگىزگى وداقتاس كىم بولا الادى دەگەن تاڭداۋ تۇرىپ كورگەن ەمەس. گەوگرافيالىق تۇرعىدان دا، تاريحي تۇرعىدان دا ءبىز ءۇشىن رەسەيدىڭ ورنى ءبىر بولەك. رەسەيلىك باعىت – قازاقستان سىرتقى ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى باسىمدىعى دەگەندى ءبىز ءدايىم ايتامىز. بارىنەن بۇرىن كورشىلەرمەن دوستىقتا ءومىر ءسۇرۋ مەملەكەتىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باستى باسىمدىق دەسەك، بۇل ەڭ الدىمەن تاريح تابىستىرعان، تاعدىر توعىستىرعان رەسەيگە تىكەلەي قاتىستى. دەربەس مەملەكەتتەرگە اينالعان قازىرگى جاڭا كەزەڭدە دە ءبىزدىڭ بۇرىنعىشا رۋحاني ەتەنە كۇيدە كەلە جاتقانىمىز وتە ءسۇيىنىشتى. دامۋ ۇدەرىسىندەگى قازاقستاننىڭ باستى سەرىكتەسى – رەسەي. 2006 جىلى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان وتىرىستا سويلەگەن سوزىمدە مەن تەك ءبىر جىلدىڭ وزىندە، اتاپ ايتقاندا 2005 جىلى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتينمەن 8 رەت كەزدەسكەنىمىزدى ايتقانمىن. مۇنداي جاعداي مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ اراسىندا سيرەك دەپ ويلايمىن. باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ماسەلە قازاقستان حالقىنىڭ شيرەك بولىگىن ورىس ەتنوسىنىڭ وكىلدەرى قۇرايتىنىندا عانا ەمەس. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ماڭگىلىك ارىپتەستەر بولۋعا تيىستىگى تالاسسىز. مەنەن رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قانداي بولعانىن قالار ەدىڭىز دەپ سۇراپ جاتادى. وعان كەزىندە جۇرتقا بەلگىلى ءسوزدى پايدالانىپ جاۋاپ بەرگەنمىن. «گەوگرافيا ءبىزدى كورشى ەتتى. تاريح ءبىزدى دوس ەتتى. ەكونوميكا ءبىزدى سەرىكتەس ەتتى. قاجەتتىلىك ءبىزدى وداقتاستار ەتتى»، دەگەنمىن. قازىر دە سونى ايتامىن. جاڭاعى ءسوزدى ايتقان ادام – دجون كەننەدي، ول ءسوزى اقش-تىڭ كانادامەن قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى ايتىلعان. مەن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى وسى سيپاتتا بولعانىن قالايمىن. ونى رەسەيدەگىلەر دە جاقسى تۇسىنەدى. گۋميلەۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار، رەسەي تەك ەۋرازيالىق مەملەكەت رەتىندە عانا، تەك ەۋرازيالىق يدەياسى ارقىلى عانا ەل بولىپ قالا الادى دەپ كەلەتىن. ەكى ەلدىڭ اراسىندا سىندارلى ۇنقاتىسۋ ارقىلى، ءوزارا مۇددەلەردى ەسكەرۋ ارقىلى شەشۋگە بولمايتىن بىردە-ءبىر پروبلەما جوق.

جاعدايدىڭ قيىنداعانى سول كەزدە رەسەيدە بارلىق بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋب­ليكالاردا قوس ازاماتتىق ەنگىزىلۋ كەرەك دەگەن ويدىڭ بەلەڭ الىپ تۇرۋىنا بايلانىستى ەدى. ءبىز ەلىمىز اۋماعىندا ءبىر عانا ازاماتتىق بولۋى كەرەك دەپ سانادىق. شىنىندا دا، قوس ازاماتتىق پەن تاۋەلسىز مەملەكەت ۇعىمى ءتىپتى قيىسپايدى. ونىڭ ۇستىنە جەكەشەلەندىرۋدىڭ جاڭا عانا قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزى. مەنشىككە بايلانىستى تۋىنداۋى مۇمكىن كەز كەلگەن داۋعا كورشى مەملەكەت ءوزىنىڭ «جارتى ازاماتىنىڭ» مۇددەسى تۇرعىسىنان ارالاسا بەرسە نە بولادى؟ جارايدى، ونداي داۋلار زاڭ جولىمەن شەشىلەدى دەي قويايىق. ال ەندى ءوز ەلىڭدە تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ ءبىر مەزگىلدە كورشى ەلدىڭ دە ازاماتى سانالاتىن جاعدايىن كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كورشى؟ ونداي الاڭ كوڭىلمەن ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس. ەكىنشى جاعىنان، كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدە تالاي ادام ءوز بولاشاعىن جاڭا قۇرىلىپ جاتقان جاس مەملەكەتپەن بايلانىستىرۋعا تاۋەكەل ەتپەي، وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا كوشىپ كەتكەن بولاتىن. قازاقستان ول كەزدە ۇزىن سانى 3 ميلليونداي ادامىنان، ەڭ بىلىكتى ماماندارىنان ايىرىلعان ەدى. بۇل فاكتوردى ەسەپكە الماۋعا بولمايتىن. ول ۋاقىتتا قازاقستاندىق ازاماتتىق بىرتەكتىلىك ماسەلەسى قازىرگىدەن الدەقايدا باسقاشا قاراستىرىلاتىن. مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ءوز ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قوس ازاماتتىققا جول بەرمەيتىن، سونىمەن بىرگە قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان رەسەي ازاماتتارىنا، رەسەيدە تۇرىپ جاتقان قازاقستان ازاماتتارىنا اناۋ ايتقانداي قيىندىق تۋدىرمايتىن كەلىسىم جوباسىن دايىنداۋدى تاپسىردىم. ول قۇجاتتى تالقىلاۋ ۇزاققا سوزىلدى، وتە تالاس-تارتىستى ءوتتى. ماسكەۋدەگىلەر قازاقستانداعى رەسەيلىك ازاماتتاردىڭ قۇقى قازاقستاندىق ازاماتتارمەن بىردەي بولۋىن، سونىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا، سوتتاردا، ءتىپتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىندا جۇمىس ىستەۋ قۇقى ساقتالۋىن تابانداپ تۇرىپ قورعادى. بۇعان كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. پىكىرتالاستارمەن ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىت ءوتتى. اقىرى مىنانداي توقتامعا كەلدىك. كورشى مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا ۇدايى تۇراتىن ازاماتتاردىڭ قۇقى ءبىرشاما شەكتەلەتىن بولدى. مىسالى، ولار وزدەرى تۇراتىن ەلدىڭ جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەرىنە، بيلىكتىڭ وكىلەتتى ورگاندارىنا سايلانا المايتىن بولدى، ديپلوماتيالىق قىزمەتكە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا، اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنا ورنالاسا المايتىن بولدى، ەڭ باستىسى – سايلاۋلارعا قاتىسا المايتىن بولدى. ونىڭ ەسەسىنە ەكى ەلدە دە كوشىپ بارعان ادامدارعا ازاماتتىق الۋ جەڭىلدەتىلدى. بۇل مەملەكەتتەر اراسىنداعى سەنىمدى كۇشەيتە ءتۇستى. جاڭاعىداي ءوز قۇقىن ءوزى شەكتەۋ ارقىلى تولىققاندى ازامات اتانا المايتىنىنا كوزدەرى جەتكەننەن كەيىن بۇرىن ەكى ويلى بولىپ جۇرگەن قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ازاماتتىق جونىندەگى ءبىر توقتامعا كەلدى.

– وسى تۇستا ءسىزدىڭ ديپلوماتتىق قاسيەتىڭىز دە كومەككە كەلگەن ەكەن. ماسكەۋگە بارعان ءبىر ساپارىڭىزدا رەسمي كەلىسسوزدەر باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن بوريس ەلتسينمەن بەيرەسمي جاعدايدا كەزدەسىپ، ۇزاق پىكىرلەسىپ، ءبىراز ايتىسىپ، ءوز ويلارىڭىزدى دالەلدەپ، اقىرى قوس ازاماتتىقتى ەنگىزبەۋ جونىندە ۋاعدالاسقان ەكەنسىز. ەرتەڭىندە كەلىسسوز باستالعان بەتتە رەسەيلىك بيلىكتىڭ ءىرى وكىلدەرى قوس ازاماتتىق ماسەلەسىن قوزعاۋ قاجەتتىگىن قايتا-قايتا ايتا بەرگەن تۇستا ەلتسين ۇندەمەي وتىرىپ قالىپتى. سول كەزدە ءسىز: «بوريس نيكولاەۆيچ، مەن ءبىر نارسەنى ونشا تۇسىنبەي وتىرمىن. بۇل ەلدە ماسەلەنى كىم شەشەدى ءوزى؟ ءبىز كەشە سىزبەن قوس ازاماتتىق بولمايدى دەپ كەلىسكەن سياقتى ەدىك قوي؟» دەپسىز. سول ءسوزىڭىز شامىنا ءتيىپ كەتىپ، ەلتسين: «جەتەدى ەندى. مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ناقتى ايتقانمىن، قوس ازاماتتىق بولمايدى»، دەپ كەسىپ ءتۇسىپتى…

– بوريس نيكولاەۆيچتىڭ ءىرى سويلەيتىن، كەسەك تۋرايتىن مىنەزى بار ەدى. كوڭىل-كۇيدىڭ ادامى بولاتىن. كەيدە مارتتىكپەن دە ماسەلە شەشىپ تاستايتىن. بايقوڭىر عارىش ايلاعى تۋرالى ءبىز رەسەيلىكتەرمەن ءبىراز ىرعاسقانبىز. تاۋەلسىزدىك قولعا تيگەننەن كەيىن بايقوڭىر قازاقستاننىڭ يەلىگىندە قالدى. بىراق ونى ۇستاپ تۇرا الاتىن قارجى دا، ونى تيىسىنشە پايدالانا الاتىن ماماندار دا بىزدە بولعان جوق. قايتپەك كەرەك؟ ويپىرماي، نەشە ءتۇرلى ادامدار بار عوي، سول بايقوڭىردى ءبىرجولاتا جاۋىپ تاستاۋدى ۇسىنعاندار دا شىقتى ارامىزدان… سونداعى ايتاتىندارى – ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ. ارينە، ءبىز بايقوڭىردىڭ رەسەي مەن قازاقستان تۇرماق، بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق قازىناسى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ ءوز ۇسىنىسىمىزدى جاسادىق. ونىڭ ءمانىسى وسىناۋ بىرەگەي كەشەندى بۇكىل تمد ەلدەرىنىڭ ورتاق يگىلىگى ءۇشىن ساقتاۋعا ساياتىن. رەسەي بايقوڭىردى قازاقستان مەنشىگى دەپ تانۋعا كەلىستى. ەندى عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋ شارتى بويىنشا پايدالانۋ كەرەك. بار ماسەلە باعادا. ءبىز جىلىنا 200 ميلليون دوللار دەسەك، رەسەيلىكتەر 50 ميلليون دوللار دا جەتەدى دەپ سانادى. ءتىپتى، ەشتەڭە تولەمەۋ كەرەك دەيتىندەر دە شىعا باستادى. سونداي ءبىر تۇستا ماسكەۋگە بارعان ساپارىمدا بوريس نيكولاەۆيچتى 115 ميلليون دوللار جالعا الۋ قۇنىن تولەۋگە كوندىرىپ قايتقانىم بار.

بوريس نيكولاەۆيچتىڭ ەركوڭىلدىلىگى ەرەكشە ەدى. كەيدە ءتىپتى نامىسقا شا­ۋىپ، بەلدەن باسىپ تا جىبەرەتىن. كاسپي تەڭىزىنىڭ تابانىن ءبولۋ سياقتى اسا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تابۋ كەزىندەگى ءمارت مىنەزى ەسىمدە قالىپ قويىپتى.

وكىنىشكە وراي، استاناعا سوڭعى كەلگەن ساپارىندا مارقۇمدى رەنجىتىپ الدىق. بوريس نيكولاەۆيچ ول كەزدە قۇرمەتتى دەمالىستا ەدى. استاناعا پرەزيدەنتتىك يناۋگۋراتسياعا كەلگەن بولاتىن. اپپاراتتاعى بىرەۋلەر ول وتىرعان جەردە پۋتين ىڭعايسىزدانادى دەگەن سياقتى وي قيسىنىنا ەرىپ، ەلتسيندى پرەزيدەنتتەر جەكە كەزدەسەتىن كەشتىڭ تىزىمىنەن شىعارىپ تاستاپتى… بوريس نيكولاەۆيچ وكپەلەپ، قوناق ۇيگە كەتىپ قالىپتى. ونى مەن كەيىن ءبىلدىم. لانچ بىتىسىمەن سالەمىمدى جەتكىزىپ، مەنىڭ اتىمنان كەشكى قابىلداۋعا شاقىرتتىم. ەركوڭىلدىلىگى سول عوي، وكپەسىن ۇمىتىپ، قابىلداۋعا كەلدى، اعىنان جارىلىپ تاماشا ءسوز سويلەدى. جۋرناليستەردىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەلتسين» دەپ جازاتىنداي ءجونى بار.

– قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ تاريحىنان وسى سياقتى تاعى قانداي وقيعالار ەسىڭىزدە قالدى؟

– ءبىر جولى مىنانداي جاعداي ورىن الدى. استانادا وتە اۋقىمدى كونفەرەنتسيا ءوتىپ جاتقان ەدى. كونفەرەنتسيا باعدارلاماسىنا شۇقشيا قاراپ وتىرعان پۋتين ءبىر كەزدە الدىنداعى ميكروفوندى قوسىپ: «مىنا قاعازدى دايىنداعان ادامدار – نازارباەۆتىڭ جاۋلارى» دەپ سالدى. ءبارىمىز اڭ-تاڭ قالدىق. سودان كەيىن ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ ءوز ويىن: «مۇندا رەسەي اقش-پەن، باسقا دا كۇشتەرمەن بىرگە وڭىردەن تىس كۇش رەتىندە كورسەتىلىپتى. قاشاننان بەرى ءبىز وڭىردەن تىس كۇشكە اينالىپ ءجۇرمىز؟» دەپ ءتۇسىندىردى. ءسوزى دۇرىس بولعان سوڭ مەن ۇندەمەدىم. راسىندا دا، ءوزىمىزدىڭ قۇداي قوسقان كورشىمىز رەسەي ءبىز ءۇشىن قالاي وڭىردەن تىس كۇش بولا الادى؟ سويتسەم، كونفەرەنتسيا قۇجاتتارىن دايىنداۋ ادەتتەگىدەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ەمەس، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىرىلعان ەكەن، ديپلوماتيانىڭ قىر-سىرىن، ەڭ باستىسى – سىرتقى ساياساتتىڭ ءمان-جايىن ولار قايدان ءبىلسىن؟

سونداي تاعى ءبىر جاعداي ەلىمىزدىڭ اتاۋىنىڭ اعىلشىنشا جازىلۋىنا بايلانىستى بولدى. ءبىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قابىلدانعاندا ەلدىڭ اتى اعىلشىن تىلىندە «Kazakhstan» كۇيىندە جازىلاتىن. دۇرىس جازىلاتىن. وسىلاي بولعاندا «kh» ارقىلى قازاقتىڭ تىلىندەگى «ق» دىبىسى ءدال بەرىلەتىن. بىرنەشە جىلدان كەيىن ونوماستيكالىق كوميسسيا ەلدىڭ اعىلشىنشا اتاۋىن «Kazakstan» دەپ جازۋ جونىندە شەشىم شىعارىپتى. ءسويتىپ، ءبىز قازاقتاردىڭ ەلى ەمەس، كازاكتاردىڭ ەلى سياقتى كورىنەتىن بولدىق. بۇل حالىقارالىق ۇيىمداردا كادىمگىدەي تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋعىزدى. اقىرى ول قاتەلىكتى جوندەدىك. قازىر ەل اتاۋى باستاپقى نۇسقاسىنداعىداي «Kazakhstan» بولىپ جازىلادى.

ديپلوماتيادا ۇساق-تۇيەك دەگەن بولمايدى. ءبىزدىڭ ءبىر جوعارى لاۋازىمدى ديپلوماتىمىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا جاسىل ءتۇستى كوستيۋم كيىپ بارعان كورىنەدى. سول-اق ەكەن ديپلوماتيالىق ورتادا بۇل ارقىلى قازاقستاننىڭ يسلامدىق مەملەكەت ەكەندىگى مەڭزەلىپ تۇر دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتىپتى. ودان كەيىن ديپلوماتىمىزدىڭ جاسىل ءتۇستى كيىمگە جولاۋدى قويعانى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى شىعار.

وسى ارادا تاعى ءبىر جايعا توقتالا كەتەيىن. ءبىزدى، مىسالى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا مەملەكەتتىك تىلدە – قازاق تىلىندە سويلەمەدى دەپ كىنا تاعىپ جاتاتىندار تابىلادى. نەگىزىندە، وندا قاي تىلدە سويلەسەڭ دە ەرىكتىسىڭ. بىراق ءسوزىڭدى سونداعى رەسمي التى ءتىلدىڭ بىرەۋىنە سينحروندى اۋدارمانى قامتاماسىز ەتۋىڭ كەرەك. جارايدى، ونى دا جاساۋعا بولادى دەيىك. قازاق تىلىندەگى ءسوزدى، ايتالىق، اعىلشىن نەمەسە فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىپ تۇرسىن دەيىك. الايدا، سول تىلدەن يسپان نەمەسە قىتاي تىلىنە ءارى قاراي تاعى اۋدارۋ كەرەك. مۇنداي قوسارلانعان اۋدارمادا سينحروندىلىقتى ساقتاۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە وتە جاۋاپتى ماتىندەردىڭ اۋدارماسىندا سايا­سي تۇرعىدان ونشا ءدال جەتكىزىلمەگەن تۇستار دا كەزدەسىپ قالاتىنى بولادى. ماعان مىناداي ءبىر جاعدايدى ايتتى. كەڭەستەن كەيىنگى كەڭىستىك ەلدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ دەلەگاتسياسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قابىلداناتىن كۇنى بۇۇ مىنبەرىنەن ءوز تىلىندە سويلەگەن ەكەن. بىراق، سينحروندى اۋدارمادا ساياسي سيپاتى بار ەلەۋلى قاتە جىبەرىلىپتى دە، كەيىننەن دەلەگاتسيا ارناۋلى ءباسپاسوز رەليزىن تاراتىپ، وزدەرىنىڭ دۇرىس پوزيتسياسىن ءتۇسىندىرىپتى. سوندىقتان، مۇندايدا ناقتى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەدى.

مەن كەلىسسوزدەردى قازاق تىلىنەن سەنىمدى اۋدارماشى بار جەردە قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە تىرىسامىن. امال نە، ونداي مۇمكىندىك ءدايىم بولا بەرمەيدى. اۋدارماشىعا دا كوپ نارسە بايلانىستى.

– كوپتەگەن كىتاپتاردا ءسىزدىڭ كەلىسسوز جۇرگىزۋ مانەرىڭىز جونىندە جازىلعان. كەلىسسوزدى كوڭىلدەگىدەي جۇرگىزۋ ءۇشىن قانداي قاسيەتتەر قاجەت دەر ەدىڭىز؟

– ەڭ كەرەگى – مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە ادالدىق. ءار كەلىسسوزگە ۇلكەن دايىندىق كەرەك. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا قانىق بولۋ قاجەت. ديپلوماتيا دەگەندى كوپ ادام الدىمەن ايلا دەپ ويلايدى. كەلىسسوزدەر كەزىندە قۋلىقپەن، ايلامەن الداپ سوققان جاعدايلار تاريحتا بارشىلىق، بىراق بۇگىندە ونداي تاسىلدەردىڭ كۇنى وتكەن. قۋ ادام سەنىمسىزدىك تۋعىزادى. مەن اڭعارىمپاز جانە ىنتالى اقىل دەر ەدىم. پاراساتتى پايىم كەرەك. بايقامپازدىقتىڭ دا ورنى ۇلكەن. كەلىسسوز جۇرگىزىپ وتىرعان ادامىڭنىڭ بەت-جۇزىندەگى بايقالار-بايقالماس وزگەرىستەردەن جان دۇنيەسىندەگى تولقىنىستاردى تانۋ وتە قيىن، بىراق مۇمكىن نارسە. جالپى، كەلىسسوز جۇرگىزۋ ونەرى وزىڭمەن سويلەسۋشىنىڭ اقىل-ويىنا ءوزىڭنىڭ مۇددەڭ تالاپ ەتەتىن يدەيالاردى ءبىر-ءبىر تامشىلاپ قۇيا بىلۋدەن كورىنەدى دەر ەدىم.

– كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ ءارتۇرلى داستۇرلەرىن قالاي سيپاتتاۋعا بولادى؟

– ولاردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بارى راس. كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ شىعىستىق مودەلىن ستراتاگەمدىك كوزقاراسپەن سيپاتتايدى. ستراتاگەمدىك ويلاۋ جۇيەسى پسيحولوگيالىق تىرەسۋدىڭ وزىندىك زاڭدارى مەن تالاپتارىنا نەگىزدەلەدى. اراب الەمىندە ءسوزدىڭ قادىرى بولەكشە. ارابشا ءبىراز ءسوز ءبىلىپ الىپ، ءتىپتى بولماسا جاتتاپ الىپ ءسوز باستاساڭىز كەلىسسوز جۇرگىزۋشىنىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ سالا بەرەدى. كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ قىتايلىق ءستيلىنىڭ تامىرى كونفۋتسيلىك ەتيكاعا بارىپ تىرەلەدى. جاپوندار شەشىم قابىلداۋدىڭ ۇجىمدىق جۇيەسىن دۇرىس كورەدى، ماسەلەنى تالقىلاۋعا، كەلىسۋگە وتە كوپ ادام تارتىلادى، سودان دا ۋاقىت كوپ كەتەدى. ازيا-تىنىق مۇحيت وڭىرىندەگى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كورەيلەر وزدەرىنىڭ سەزىمدەرى مەن كوڭىل-كۇيىن الدەقايدا اشىق بىلدىرەدى. قىتايلاردىڭ، جاپونداردىڭ بەت-جۇزىنەن ەشتەڭە بايقاي الماساڭ، كورەيلەر كەلىسسوز بارىسىندا-اق ەموتسيا تانىتا الادى.

كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ءوز ەلىڭنىڭ مۇددەسىن قورعاپ قالۋ – ونەر. بىردە كەلىسپەيسىڭ، بىردە كەلىسەسىڭ. بىراق تۇپكى ويىڭ ىشىڭدە بولادى.

– وسى تۇرعىدان قاراعاندا ءبىزدىڭ قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ دا وزىندىك بەت-بەينەسى قالىپتاسا باس­تادى دەۋگە بولاتىن شىعار. مىسا­لى، ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى العا ۇستاي وتىرىپ، سىرتقى ساياسات جورال­عىلارىن جاساۋ جاقسى جەمىسىن بەرىپ ءجۇر. 2001 جىلى مەن ءسىزدىڭ اقش-قا ساپارىڭىزدى كورسەتەتىن جۋرناليس­تەر توبىندا بولعانمىن. سوندا الدىمەن ەلدىڭ پرەزيدەنتى دجوردج بۋشتىڭ اكەسى تۇراتىن تەحاسقا بارعانىڭىز، ۇلكەن بۋشپەن بەيرەسمي سويلەسكەنىڭىز، ناگرادا تاپسىرعانىڭىز، ودان كەيىن ەرتەڭىندە ۆاشينگتونعا كەلىپ، كىشى بۋشپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنىڭىز وتە ادەمى شىقتى.

– جالپى، امەريكالىقتار وزدەرىن وتە تابيعي ۇستاي الادى. 2006 جىلى اقش-قا بارعانىمدا دا اتلانت مۇحيتىنىڭ جاعاسىندا ۇلكەن بۋشتىڭ ۇيىندە بولعانمىن. سوندا دجوردج بۋش مەنى تۇنەمەلىككە ۇلىنىڭ، ياعني كىشى دجوردج بۋشتىڭ ۇيىقتايتىن توسەگىنە جاتقىزدى، ەرتەڭىنە شتۋرۆالعا ءوزى وتىرىپ، ۇلكەن كاتەرمەن ءبىزدى اشىق مۇحيتقا سەرۋەنگە الىپ شىقتى، كاتەرگە وتىراردا ءۇيدىڭ شوشالاسىنا ءوزى كوتەرىلىپ، ماعان ءدال كەلەتىن كروسسوۆكا تاۋىپ بەردى. مەن جانىمداعى دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنە: «قۇددى قۇدالارىمىزعا كەلگەندەي بولدىق قوي»، دەپ ازىلدەپ جاتتىم. ەرتەڭىندە اقش پرەزيدەنتى اق ۇيدەگى كابينەتىندە مەنى: «دوسىم، ءوزىڭدى ۆاشينگتوندا كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!» دەپ قۇشاقتاي قارسى الدى. وسىنداي-وسىنداي ادامدىق قارىم-قاتىناس ەلدەر اراسىن جاقىنداستىرا تۇسەدى.

– دجوردج بۋش سول جولى سىزبەن اڭگىمە كەزىندە قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىققا ۇمتىلۋىن قۇپتامايتىنىن اڭعارتقان ەكەن. بىراق ءسىز ول ويىنان قايتارا الىپسىز.

– بۇل جايىندا توقاەۆ ءوز كىتابىندا جاقسىلاپ جازعان. وعان مەنىڭ قوسىپ-الارىم جوق.

– وندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ەڭ ءبىر بەلەستى بيىگىنە – ەقىۇ-عا توراعالىعىنا بايلانىستى ايتساڭىز دەيمىن.

– ءبىزدىڭ ەقىۇ-عا توراعالىعىمىز ارقىلى بۇكىل الەمنىڭ نازارى ورتالىق ازياعا العاش رەت شىنداپ اۋدارىلدى دەۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. ويتكەنى، وسى ارقىلى ورتالىق ازياداعى تۇڭعىش مەملەكەت ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن باس­قارۋعا قول جەتكىزىپ ەدى. بۇل ارقىلى قازاق­ستانىمىزدىڭ جاھاندىق قاۋىپسىز­دىكتىڭ ۇيىتقىسىنا، تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلىنە، بەيبىتشىلىكتىڭ بەرەكەلى بەلدەۋىنە اينالعانى بۇكىل الەمگە ايگىلەنىپ ەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاقستان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قول جەتكىزگەن تابىستارىنا حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ جوعارى قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى دە بولىپ تابىلاتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. اڭگىمەنىڭ باسىندا ءوزىڭ دە ايتتىڭ عوي، ءبىز بۇل بيىككە بۇكىل تمد كەڭىستىگىندە، بۇكىل تۇركى الەمىندە، بۇكىل مۇسىلمان دۇنيەسىندە ءبىرىنشى كوتەرىلگەن مەملەكەتپىز دەپ. ءدال سولاي. ال بۇل ايتۋعا عانا وڭاي.

 – 2011 جىلى ءبىز «سالتانات» دەگەن قالىڭ جيناق شىعارعانبىز. قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىعى تۋرالى تولعانىستار توپتاستىرىلعان سول كىتاپتىڭ اتىن ءسىزدىڭ «استانا ءسامميتىن وتكىزۋ – بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ سالتاناتى» دەگەن سوزىڭىزدەن الىپ ەدىك. نە ايتاتىنى بار، ەقىۇ-عا توراعالىعىمىز دا، ونىڭ ءسامميتىن وتكىزگەنىمىز دە حالقىمىزدىڭ جۇلدىزىن الەم اسپانىندا جارقىراتا جاعىپ بەردى. وسى ارقىلى ءسىز قازاقتىڭ ەتەكتەگى باسىن تورگە، ءتور بولعاندا دا ەۋروپا تورىنە شىعارىپ بەردىڭىز. ونى اشىپ ايتۋ، اشىق ايتۋ – پارىز. كىتاپتىڭ العىسوزىندە سول ويدى جەتكىزۋگە تىرىسقانمىن.

– وقىعانمىن. ەقىۇ-عا تابىستى توراعالىق ەتۋىمىزدىڭ دە، ونىڭ ءسامميتىن ويداعىداي وتكىزۋىمىزدىڭ دە ءمانى ۇلكەن، ارينە. سونىمەن بىرگە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى سىرتقى ساياساتىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى باسقادا. ەڭ جاقسى سىرتقى ساياسات – ىشكى ساياساتتىڭ جاراسىمدى جالعاسى. ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي تۇراقتىلىققا سىرتقى ساياسي جاعداي جاساۋدىڭ تەتىگىنە اينالسا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر كەپىلىنە اينالسا، ەلدىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، زياتكەرلىك جانە مادەني دامۋىنىڭ، ىشتەي رەفورمالانۋىنىڭ قولايلى سىرتقى جاعدايلارىن قامتاماسىز ەتسە، مىنە، ەڭ جاقسى سىرتقى ساياسات سول. انشەيىن انا ەلمەن دە تاتۋمىز، مىنا ەلمەن دە تاتۋمىز دەگەندى عانا سەزىنۋدەن كەلەر پايدا شامالى. سوندىقتان دا مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ سىرتقى ساياساتتىڭ، بىلايشا ايتقاندا، «ەكونوميكالانۋىنا» قاتتى نازار اۋداردىم. بۇل وتاندىق ديپلوماتيانىڭ جاڭا بەلەسكە، ساياسي پراگماتيزمدى باستى قاعيدات ەتىپ ۇستاناتىن بەلەسكە اياق باسۋى ەكەنىن ەلشىلەرگە ەرەكشە ەسكەرتتىم. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ديپلوماتتارىمىز مىنا الەمدە ءجۇرىپ جاتقان كۇردەلى ۇدەرىستەردەن بارىنشا ەكونوميكالىق ارتىقشىلىق تابا بىلۋگە، حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردان ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن پايدالى ۇردىستەردى كورە بىلۋگە ءتيىستى بولدى. ەلشىلەردىڭ قىزمەتىنە بەرىلەتىن باعالار قاتارىنا سول ەلدەن تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى دە قوسىلدى. كەرەك دەسەڭ، ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى «الدىمەن – ەكونوميكا، ودان كەيىن ساياسات» قاعيداتىن ءبىز بەلگىلى ءبىر دارەجەدە حالىقارالىق قارىم-قاتىناستارىمىزدا دا قولداندىق دەۋگە بولادى. پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى شەتەل ينۆەستورلارى كەڭەسىن سول ءۇشىن قۇردىم. مەنىڭ حالىقارالىق ساپارلارىم بارىسىنداعى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قازاقستانعا ينۆەستيتسيالاۋ ماسەلەسى بولاتىنى سوندىقتان. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنا قۇيىلعان شەتەلدىك توتە ينۆەستيتسيالاردىڭ كولەمى شامامەن 200 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. ينۆەستيتسيالار بىزگە نەگە كەلەدى؟ سەبەبى، ينۆەستورلار بىزگە سەنەدى. ءبىزدى الەمدە سىيلايدى. كۇشتى ەكونوميكاسى بار، حالىقارالىق قوعامداستىقتا لايىقتى ورنى بار، ۋادەسىنە بەرىك، شەتەل ينۆەستورلارىنا ءتيىستى جاعداي جاساي الاتىن، قارجىنىڭ قايتارىم بەرەتىنىنە كەپىلدىك ەتە الاتىن مەملەكەت دەپ سىيلايدى. ءبىز بۇل مارتەبەنى باعالايمىز.

ءبىز اۋەلدەن ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى باتىستىق دەموكراتيا قاعيداتتارىنا نەگىزدەپ، الدىڭعى قاتارلى ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن جانە ەلىمىزدەگى كوپتىلدى، كوپدىندى قوعامنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ قۇرۋدى ويلاستىرعان ەدىك. سول ويىمىزدى ورىنداۋعا سىرتقى ساياساتىمىزدى ورايلاستىرا الدىق. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا الەمدىك قاۋىمداستىقپەن ىقپالداستىقتى كۇشەيتۋدى قۇرال ەتىپ قولدانا بىلدىك. حالىقارالىق بەدەل دەگەن ساليقالى سىرتقى ساياسات پەن دايەكتى ىشكى دامۋدىڭ جيىنتىعى. ءبىز سوعان قول جەتكىزدىك. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلكەن تابىسىمىز.

ايتا بەرسە، سىرتقى ساياساتتىڭ سىرى دا كوپ، قىرى دا كوپ. اڭگىمەمىزدى قانشا ۇزاققا سوزساق تا، ونىڭ ۇشتىعىنا شىعا الماسپىز. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتى وسىمەن قايىرا تۇرايىق. نەگىزىندە، سىرتقى ساياسي قىزمەت بارىسىندا ارالاسقان تۇلعالار جونىندە ارنايى اڭگىمە ەتۋگە دە بولاتىن شىعار. ول جاعىن كەيىن كورەرمىز.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى.