«Qazyna» etno-tarihy keshenining qúrylysy 2012 jyly bastalghan. Keshen eki bólikten túrady: tarihy jәne mәdeniy-sauyqtyru bolyp. Tarihy bóliginde etnosayabaq, «Qazaq handyghyna 550 jyl» monumenti, «Bәidibek biy» eskertkishi, 27 tarihiy-sәulet eskertkishting maketi, «Úly jibek joly» sәulettik kompozisiyasy, danalar sózi toptastyrylghan.
Mәdeniy-sauyqtyru bóliginde tarihiy-ólketanu múrajayy, әdep-ghúryp jәne salt-dәstýr ortalyghy, «Nauryz» alany, Jaylaukól, Qazaq auyly men ippodrom ornalasqan. Etnosayabaqtyng kórikti jerlerin aralau ýshin jayau jýrginshilerge arnalghan úzyndyghy 2450 metr bolatyn ayaq jol tóselgen. 7 rotonda (shatyr astynda dóngelene qoyylghan sóreler), 1 subúrqaq, 2 sarqyrama jәne 157 avtokólikke arnalghan túraq ornalasqan.
Hosh, sonymen «Qazaq handyghyna 550 jyl» monumentine jaqyndadyq. Kýlli qazaqtyng ruhyn kótergen osynau mereytoy qúrmetine ashylghan monumentting jaqtaularyna Elbasynyng «Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy últtyq tarihymyzdy úlyqtau jәne býgingi biyikterimizdi baghalau túrghysynan mereyli belester jyly» degen sózi qashalyp jazylypty. Maqsaty týsinikti. Búl eng aldymen azamattardyn, onyng ishinde jastardyng patriottyq sezimin arttyru men eldikti nyghaytugha baghyttalghan. Sebebi, qazaq halqynyng basynan nebir súrapyl zamandar ótse de, últtyq ruhy men tilin, baytaq jerin saqtaghan, ózge últtargha da ónege bola bilgen batyr babalarymyzdyng bolghanyn kórsetu. Shanyraqtyng biyiktigi — 15 m, eni – 30 m, al piramidanyng biyiktigi — 10 m, eni 8 metrden túrady.
Búdan keyin «Úly Jibek joly» sәulettik kompozisiyasyna bet búrdyq. Kompozisiyadan Úly Jibek joly boyymen tauar tasyghan keruenning naqpa-naq kelbetin kóruge bolady. Jýk artqan týie, at mingen saudager de osynda. Býginde sauda ainalymyn arnayy әue, jýk tasymaly kólikteri әp-sәtte jetkizip tastaydy. Al joba avtorynyng sonau yqylym zamandarda sauda-sattyq Úly Jibek joly arqyly damyp otyrghanyn býgingi úrpaqqa osylay jetkizgisi kelgenin angharu qiyn emes. Búl da qazaq jerining tarihta manyzdy ról atqarghanyn kórsetetin birden bir aighaq deuge bolady. Kompozisiyanyng úzyndyghy – 50 m, biyiktigi — 8 m.
Búdan son, babalarymyzdyng tasqa qashalyp jazylghan «Danalar» ósiyeti» atty alleyagha qaray bet aldyq. 33 tasqa Qoja Ahmet Yasaui, Bәidibek bi, Abay Qúnanbaev, Múhtar Áuezov, Núrsúltan Nazarbaev, t.b. túlghalardyng ósiyet sózderi jazylghan. Búl da babalarymyzdyng oi-óresin, olardyng súnghyla bolghandyghyn kórsetedi. Bizding baytaq dalanyng kónekóz danyshpandary bolashaqqa hatyn osylay jazyp ketkendey әser qaldyrady. Baba ýnimen ýnsiz tildesking kelse, jerúiyq izdep sendelgen Asan qayghynyng sózin oqyp kór. «Ádildikting belgisi – bile túra búrmasa, Aqyldylyqtyng belgisi – ótken isti qumasa» deydi. Jón-aq. Últtyq bolmysty aiqaylap nasihattamay-aq, sәulet ónerining aishyghymen osylay-aq dәripteuge bolady eken. Óitkeni, kórgen jannyng keudesinde eriksiz maqtanysh sezimi úyalaydy.
– Joba – ishte jatqan bala siyaqty. Balandy qalay mәpelep jaqsy kóresin, búl da solay. Jaqsy kórip istesen, kýtken dýniyeng oidaghyday shyghady. Qazir júrtty kópqabatty zәulim ghimarattarmen tang qaldyra almaysyn. Al ontýstik jerining bir qasiyeti bar. Ol – jasyl qala ekendiginde. Jerimiz shymnan shyqty ma, endeshe atyna say boluy kerek. Qarap túrsanyz sayabaqtyng iydeologiyalyq maghynasy da terende jatyr. Qalada osynday biyik tóbeshikting baryn kóbi bile bermeydi. Kýn ashyq kezderi taudyng kórinisi keremet әser qaldyrady. Onyng ýstine, elimiz boyynsha Bәidibek by eskertkishi eng biyik nýktede ornalasqan. Búl – Shymkentting kindigine ainalatyn jer. Shynymdy aitayyn, Asanbay Asqarov bolmasa myna dendrobaq pen zoobaq, ippodrom bolmas edi. Keyin әrtýrli әkimder kelip, birinen song biri auysyp jatty. Sodan keyin halyqqa qyzmet etken ekinshi әkim Asqar Myrzahmetov dep aita alamyn. Sebebi, búl etnokeshen – sol kisining iydeyasy bolatyn.
Etno-tarihy keshenning negizin qalaugha atsalysqan bas sәuletshi Baqytjan Áshirbaev bir sózinde ónirdegi kiyeli sanalatyn 27 eskertkishting maketin osynda toptastyrghanyn aitqan bolatyn. «Sebebi, onday әuliyeli oryndargha ekining birining bara beruge mýmkindigi bolmaydy» degen. Sol eskertkishterdi kóruding sәti týsip, baqtyng joghary betkeyine qaray kóterildim. Jolay eki sarqyramany keziktirdim. Kelushilerdi birden baurap alatyn búl tuyndydan jylylyq bayqalady. Mýsinshiler әsem sәuletting qaytalanbas keremetin ýzip әkelip, osynda ornatugha kóp kýsh salghandary kórinip túr.
Búdan son, Baba týkti Shashty Áziz, Ýkәsh Ata, Arystanbab, Qarashash ana, Kemeqalghan әuliyelerining maketteri aldymnan birinen song biri tizbektelip shyqty. Erinbey 27 fotokadr jasadym. Osy ónirding tumasymyn, tarihty bir kisidey bilemin dep jýrgenim beker eken. Ásirese, Erdәuit ata, Aqsýmbe múnarasy, Ghayyp eren, qyryq shilten men Qyryq qyz әuliyesining kóshirmeleri erekshe nazarymdy audardy. Kóshirme bolsa da beynebir әulie babalarymyzdyng ruhynyng kishkene bólshegi bir sәt osynda kelip ornalasqanday kórindi. Óitkeni, belgisiz bir tylsymdy sezingenim ras. Soghan qaraghanda babalarymyz әuliyelerdi tekten tekke qúrmettemese kerek. Aytpaqshy, maketting astyndaghy túghyrdyng biyiktigi – 6,65 metr, al eni men úzyndyghy – 2,7 metr.
Endi osy aumaqqa kire beriste birden kózge týsetin Nauryz alanyna toqtalsaq. Nauryz meyramy — qazaq eli ýshin әrqashan qasiyetti, jyl basy meyramy sanalghan. Sondyqtan, alang Úlys kýni merekesin toylaugha arnalypty. Alanda qazaqtyng mәdeniyeti men túrmysyn sipattaytyn biyiktigi 10 metrlik, eni 30 metrlik bareliefti panno, artqy jaghynda «Tughan jer – túghyrym» atty barelief, eki jaghynda últtyq oiyndar taqyrybyndaghy 5 attyly mýsin qoyylsa, qarama-qarsy tústa múrajay men ortalyq salynghan. Jalpy alany — 1,4 ga. Eng alghash osy keshendi kórgen kezde qalanyng rasymen shyrayy artyp kele jatqanyna quanghanmyn. Sebebi, kent sәuletining damyghany halyqtyng da, biylikting de ruhany qúndylyqtaryn qadirleuge bet búrghandyghyn bildiredi.
Eng sonynda, «Bәidibek biy» eskertkishin suretke týsirip aldym. 10 metr biyiktikke ornalasqan babanyng eskertkishi asqaq ta, aibarly bolyp, alystan menmúndalap túr. Bauyryna býgingi úrpaghyn qysa týskisi keletindey. Bir qarasang aiqara qúshaghyn ashyp shahargha kelushilerdi qarsy alyp túrghanday. Ón boyyna osynshama sipatty syidyra alghan mýsin avtorlaryna bas iymeske amalyng joq.
Aytpaqshy, eskertkishting salmaghy 9 tonna eken. Jaqtauyna «Elimizding irgesin bekitip, úly memleket qúru barysynda úly babamyz Bәidibek biyding әruaghy barshamyzdy qoldap jýrsin!» degen Elbasy N.Nazarbaevtyng sózi jazylypty.
Týiin:
Shymshahardyng kóne tarihyn asqaqtatpasa tómendetpeytin múnday etnosayabaq elimizde neken sayaq. Bastapqyda múnda su tartu mәselesi qiyngha soghypty. Qansha degenmen, tóbeshik jer bolghandyqtan jýz metr-ge deyin tereng qazugha tura kelgen. Qazir 5 búrghylau ornynan býkil jasyl jelekti sugharu jýiesi tynghylyqty jolgha qoyylghan. Sonyng arqasynda eskerkishter jasyl jelekke oranyp, sayabaqtyng kórkine kórik qosyp túr.
Jansaya SYDYQBAY
fotosuretter avtordiki
