Synaptay jyljyghan uaqyt bolmystyq sipatymyz ben sanamyzgha ózgeris engizbey qoymaq emes. Al ózgerister san aluan. Talghamgha tatityny da, tatymaytyny da bar. Býgingi salt-dәstýrimizde beleng ala bastaghan osynday birdi-ekili «janalyqtardyn» betin ashyp, astaryna ýnilip kórelik.

Qarap túrsan, qazaqtyng balagha at qong rәsimi dәstýrli shenber ayasynan auytqyp túratyn qúbylmaly ýrdis. Bir kezdegi Sovet, Sosial, Oktyabri, Bolisheviyk, Mels, Teliman, Óndiris siyaqty esimder endi birer jyldan song tarih qoynauynda qalmaq. 70–80-jyldary tuyp, teng jarymy Aygýl, Almagýl, Gýlnәr, Gýlmira atanghan, odan beri bәri jiylyp Gulyagha ainalghan qyzdar da – býgin saliqaly kelinshekter. Búl daghdy qazir bәsensigen tәrizdi.

Esesine Radiy men Talismandar, Aziada men Sammitter payda bolypty. Myndaghan qyzdarymyz Diana, Karina, Zarina, Zarema, Aida, Saida siyaqty ghúrpymyzgha jat esimderdi iyemdenip jýr. Últtyq ekonomika ministrligining qúzyryndaghy Statistika komiytetining mәlimeti boyynsha, 20-dan astam býldirshin qyzdardyng aty Astana eken, al elbasymyzdyng attastary – Núrsúltannyng úzyn sany 16 923-ke jetipti (AiF – Kazahstan, №29, 2015 j.).

Nәrestege at qoida zaman aghymyn eskerudin, ataqty adamdardyng esimderin qoldanudyn, әriyne, sókettigi joq. Biraq múnyng da bir talghamy, shegi bar shyghar. Ekining biri Núrsúltan atansa, keyin olar «qay súltangha» ainalyp, kýndelikti ómirde ebedeysizdik tumas pa eken?! Onyng ýstine olardyng ata, әkelerining kókeyindegi oi-armannyng da jappay jýzege asuy mýmkin emes qoy.

Qazaq balasynyng aghasyn ya naghashysyn «dyadika, dyadya Aman» dey saluy qúlaqqa sinisti, ýirenshikti nәrse. Al olardy aghylshynsha «ankl» dep atau, rasynda da, tosyn janalyq (әlde bara-bara búghan da etimiz ólip, eleng etuden qalar ma ekenbiz?!).

Kýnde kózimiz kórip, qúlaghymyz estip jýrgen taghy bir «janalyq» – qazirgi qauymnyng nemere men jiyenning arasyn ajyratpauy, yaghny jiyendi nemere dep atauy. Jәne osylay kópe-kórneu qiya tartyp jýrgenderding deni auylda ósip, qazaqy tәrbie alghan, jón-josyqty biletin payghambar jasyndaghy zamandastarymyz.

Nege ýitedi? Búrmalaushylyqtyng syry nede? Mening payymdauymsha, múnyng eki sebebi bar. Áuelgisi – orys halqynyng otbasylyq mәdeniyeti men bolmysynyng әseri. Orystyn, basqa da júrttyng tuystyqty jikteu jýiesi bizge qaraghanda әldeqayda jútan: naghashy, jiyen, bóle degen kategoriyalar joq, sondyqtan olargha nemere de «vnuk», jiyen de «vnuk».

Ekinshisining (búl basty sebep pe dep oilaymyn) týp-tamyry mynada. Qazaq qandas tuystyqty, shejireni erkek kindiktiler tarapynan ghana tarqatady. Olay bolsa, qazaq ýshin nemere úldyn, әlbette, jóni bólek: ol ata taratugha arqau bolar tikeley úrpaghyn.

Endi elge tanymal Sәkeng men Jәkene qúday úl bermedi delik. Bergenderining bәri jatjúrttyq, demek, taghdyrdyng syilar qyzyghy – jiyender. Biraq múny mise túta qoymaghan jәne basqadan «kem» bolghysy kelmegen Sәkeng men Jәkender jiyenderin op-onay «nemerege» ainaldyryp alady. «Au, jarqynym, múnyng qalay?» dep, búljymas zang ispetti ata dәstýrinen auytqushylargha eskertu jasaytyn, jónge salatyn bayaghynyng aqsaqaldary joq. Manayyndaghy kóniljyqpas dos-jaran, kórshi-qolan, qyzmettesteri búl ózgeristi ýnsiz maqúldap, jiyenderding «jana statusyn» amalsyz qúptaydy.

Al, shyndyghynda, últymyzdyng tuystyq jýiesinde, qalyptasqan ómir-saltynda jiyenning de ózindik erekshe oryny bar emes pe? Ras, «qazaqtyng ózge júrttan sózi úzyn» bolghandyqtan ba, әlde qyryq serkeshin qimaghandyqtan ba, oiyn-shyny aralas jiyen men jelke turaly naqyly da bar. Dese de, «qyzdan tughannyng jattyghy joq» degen ataly sóz ejelden alty alashtyng ómirlik ústanymy bolyp kele jatqan joq pa?!

Jiyenning basqa rudan ekenine qaramastan, naghashy júrty oghan әrdayym tileules, qiyn-qystau kezende bauyryna basar qamqorshysy. Tek ótken ghasyrdyng asharshylyq, soghys jyldarynda, soghystan keyingi joqshylyq zamanda qanshama azamat naghashynyng ayaly alaqanynda tәrbiyelenip, el qataryna qosyldy.

Qala berdi tek qazaqqa ghana tәn naghashy men jiyen arasyndaghy әzil-ospaqtyng ózi nege túrady! Qandas tuystar arasynda riyasyz әzil siyrek, qayta baqtalastyq, әkeden qalghan dýniye-mýlikti bólisuden tuyndaytyn úrys-talas, arazdyq kezdesip jatady.

Erterekte (qazir joq) osyghan úqsas jaghdayda «erkekshora» degen de atau bolghan. Úly joq әke qyzdarynyng kenjesin, keyde jalghyz qyzyn kishkentayynan úlsha kiyindirip, úl siyaqty tәrbiyelegen. Biraq tabighatqa qarsy túra alasyng ba?! (Batys elderinde, qúday betin aulaq qylsyn, qarsy túrushylyq ta bar!). Balighat jasyna tolghan song janaghy «erkekshoralar» qayta «qyzgha ainalyp», keyin túrmys qúrghanda jat tәrbiyening zardabyn shegedi eken.

Qúrmetteuding jóni osy eken dep, tuystyqtyng ónin ózgertu qúdandalyq siyaqty aidan anyq jaqyndyq týrinde de kezdesedi. Bәzbireuler top ishinde qúda-qúdaghiyn menzey otyryp, «búlar maghan qúda-qúdaghy emes, búlar agha-jengem, apa-jezdem» dep, olardyng tuystyq dәrejesin kóteruge kirisedi. Jaraydy, qúdang rulasyng bolyp shyqqan eken, biraq onyng aghalyghynan góri qúdalyghy basym emes pe?! Al tym jaqyn aghanmen qúda bolu – jetiatalyq dәstýr tyiym salghan, úrpaq azdyrar qaterli qadam. Búl tәrtipti ata-babamyz qatty qadaghalap, qatang saqtaghan. Ony búzghandar keyde auyr jazagha tartylghan (Qalqaman – Mamyr oqighasyn eske alynyz).

Qoryta aitqanda, halqymyzdyng ghasyrlar boyy qalyptasqan, uaqyt synynan ótken, izgilikti әri ghibratqa toly otbasylyq mәdeniyeti, tuystyq qarym-qatynasty jikteu, retteu tәrtibi bar. Ony bilmestikten, ya bile túryp, talghamsyz elikteudin, qisynsyz namystanushylyqtyn, orynsyz shashbau kóteruding qúrbany qylugha haqymyz joq, aghayyn!

Ersin ORDABAEV, Pavlodar qalasy

Týpnúsqadaghy taqyryp: Anqyldaghan qazaqtyng «ANKL» JIYENDERI, «jasandy» nemereleri haqynda

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №40 (311) ot 19 noyabrya 2015 g.