BILIM BERUDING KEYBIR MÁSELELERI TURALY

Bilim qoghamdy túnshyqtyryp otyr. Býgingi aighaq ertengi adasugha úlasuda. Keleshekti soqqydan qorghau ýshin bilim beruding postindustriyaly jýiesin býgin jasau kerek.

A.Toffler

 Dәuirding qayta órleui dýniyetanymnyng janaruynan bastau alady.

A.Shveyser

Halyqqa bilim beru jýiesining til taghdyryna tura qatysy bar. Óitkeni jas úrpaq ókilining memlekettik tildi ýirenuge mýddeliligi bilim beru kontentining sapasyna tura baylanysty. Orta jәne joghary oqu oryndarynda beriletin bilimning qúramy, mazmúny jәne olardyng iygerilu sapasy til ýirenuge qúlshynys tudyratyn asa manyzdy faktorlardyng biri bolyp tabylady.

Eger qazaq tilinde beriletin bilim sapasy zamanauy adamnyng talaptaryn qanaghattandyra alsa, onda ata-ana balasyn osy tilde sabaq oqytylatyn mektepte oqytugha qúlshynady, demek, bala tildi de bilip alatyn bolady. Al kerisinshe, mekteptegi bilimning mazmúny men sapasy ony qanaghattandyrmasa, onda ata-ana balasyn onday mektepte oqytudan bas tartady, tiyisinshe, mektepte sabaq jýretin tilge de qúshtarlyq tanytpaydy.

Songhy jyldary bilim beru salasynda birqatar qúrylymdyq reformalar jasaldy: mektep bitirushilerding bilimin birynghay testileu (ÚBT) arqyly anyqtau engizildi. On eki jyldyq orta bilim beruge kóshuge dayyndyq jýrip jatyr. Joghary mektepte oqytu ýderisin kredittik jýie boyynsha jýrgizu, ekibasqyshty joghary bilim (bakalavriat jәne magistratura) beru siyaqty tehnologiyalar bilim beru praktikasyna endi.

Alayda bilim beru ýderisin úiymdastyruda tek qúrylymdyq ózgeristerding engizilui salanyng tynysyn tolyq asha almady, qyzmetin jandandyra almady. Bilim beruding sapasy da artqan joq, kerisinshe, oqu ornyn bitirushilerding intellektilik dengeyining tómendep ketuine narazylyq jii estilude.

Bilim beruge qatysty mәselelerding ishinde qazaq pedagogtarynyng qaperinen tys qalghan, talqylanbaghan, talqylansa – jerine jete basy ashylmaghan, sondyqtan bilim beru praktikasyna engizilmegenderi bar. Qazirgi tandaghy qazaqtyng ruhany kýiin terenirek týsinu ýshin, osy mәselelerding әrqaysysyn zerdeley otyryp, tiyimdi sheshimder qabyldau qajet. Zertteushi-ghalym Qanaghat Jýkeshev osynday mәseleler tónireginde oy qozghaydy. Gazet redaksiyasy pedagog-ghalymdardy, múghalimderdi osy tónirektegi diskursqa qatysugha shaqyrady.

Redaksiya

Bilim beru strategiyalary: túlghany qalyptastyru paradigmasy

Dýnie jýzi elderining týrli toptary qabyldaghan bilim beru paradigmalary ózderine tәn arnayylyghymen erekshelenedi. Olar týrlishe atalady: bilim berude túlghany qalyptastyru baghyty; bilimdi nysanalau baghyty; jan-jaqty mәdeniyettilikti siniretin jәne qúndylyq baghdarly paradigmalar...

Osylardyng ishinen alghashqy ekeuine tolyghyraq toqtalu kerek. Óitkeni olardyng birinshisi – aldynghy qatarly, demokratiyaly elder qabyldap alghan baghyt. Ekinshisin Resey ústanady jәne odan Qazaqstan qabyldap alghan. Osylargha komparativtik analiz jasau arqyly aldynghy qatarly qoghamdardyng jәne qazirgi Qazaqstannyng ruhany ómirining salystyrmaly sipatyn kóz aldygha keltiruge bolady.

Damyghan demokratiyalyq elderde qabyldanghan túlghany damytugha baghyttalghan (lichnostno-oriyentirovannaya) bilim strategiyasy boyynsha mektep bitirushi ómir sýruge kompetentti jәne qoghamdyq funksiyasyn atqarugha qabiletti bolyp shyghady. Atalghan paradigma boyynsha iygeruge úsynylatyn bilim mazmúnynda tәrbie men mәdeniyet komponentterine basymdyq beriledi, akademiyalyq bilimder ekinshi qatarda túrady. Bilim mazmúnyndaghy jalpymәdeniyettilikke jәne kәsipqoylyqqa aparatyn komponentterding arasyndaghy aiyrmagha jәne olardyng birinshisining basym boluyna manyz beriledi. Tәrbie komponenti jas adamnyng qoghamda ózine layyq ornyn tabuyn, óz taghdyryn óz qalauynsha aiqynday aluyn qamtamasyz etedi. Batys pedtehnologtarynyng týsinigi boyynsha, tәrbie men mәdeniyet komponentterin qúraytyn bilim – jalpygha arnalghan bilim. Soghan qosa, búl jerde joghary synyptarda baghdaraldy jәne baghdarly bilim beru joqqa shygharylmaydy. Bәri aqylgha syiymdy proporsiyada bolyp otyrady.

Túlghany qalyptastyru baghytyn ústanghan elderding mektepteri oqushyny aldymen adam, azamat, patriot qylyp shygharu maqsatyn kózdeydi. Onda azamat eseygende óz taghdyryn ózi sheshetin, ózining potensial múmkindigin dúrys paydalana alatyn, ómir sýruge kompetentti túlgha dengeyine jetedi.

Adamgha bilim beruden búryn ony túlgha retinde tәrbiyeleu qajettigin Batys ghalymdary búdan kóp búryn qabyldaghan. Búl strategiyany sonau XVII ghasyrda ghylymy negizde, baysaldy taldap bergen aghylshynnyng úly filosofy jәne pedagogi Djon Lokk boldy. Ol ózining ústanymyn bylay týsindirdi: «Siz mening oqytudy songhy oryngha qoyyp, oghan az kónil bólgenime tandanatyn bolarsyz. Búl sizge oghash, tipti keregharlyqqa úqsas bolyp kórinui mýmkin... Sonda qalay, dep súraysyz Siz, bala oqy jәne jaza bilmeui kerek pe? Asyqpanyz, ótinemin! Oqytu, jazdyru, ghylymgha ýiretu – búlardyng bәrin men qajet dep esepteymin, biraq búl basty emes. Men ghylymgha ýiretuding balanyng damuyna septigin tiygizetinin eshqashan joqqa shygharmaymyn... Balany oqytqan jón, biraq ol odan da manyzdy sapalyqtardy damytugha qosymsha qúral retinde ekinshi qatarda túruy kerek. Balanyng minezin qalyptastyru iygi zerdeli... onyng jaqsy bastamalaryn sýiispenshilikpen qoldau jәne damytu, jaghymsyz beyimdilikterin biyazy amaldarmen ysyryp tastap, týzetip otyru, onyng boyyna jaqsy әdetterdi siniru. Mineki, eng bastysy osy. Eger siz osylardyng qamyn oilastyrsanyz, onda búghan oqudy qosugha bolady» [Lokk Dj. Mysly o vospitaniy // Soch.: T. 3 M.: Mysli, 1988. –546-547-b.b.].

Dj.Loktyng túlghany tәrbiyeleuge baghyttalghan bilim strategiyasy Batystyng aldynghy qatarly filosoftary men pedagogtarynyng arasynan keng qoldau tapty. Búl baghyttyng mәnin әrkim әr jaghynan sipattaghanymen, negizgi nysana adamnyng jan әlemin janghyrtudy Batys oishyldary derliktey qoldady. Osylay bilim berudegi túlghany tәrbiyeleu baghyty býkil Batys órkeniyeti ústanatyn birden-bir paradigmagha ainaldy. Osy baghytty ústanudyng arqasynda Europa elderi industriyaly qoghamdardyng payda bolyp, damuy kezeninde suyrylyp algha shyghyp, ózgelerden qara ýzip ketti.

Dj.Lokk negizdep ketken «tәrbie – aldymen, bilim – artynan» ústanymy әli kýshinde. Jarty myng jyl boyy Batystyng órkeniyet kóshbasshylyghyn qamtamasyz etken búl paradigma әli praktikalyq manyzyn joyghan joq. Onyng dәlelderin keyingi jәne qazirgi dәuir filosoftarynyng osy baghytty qúptay jazghan pikirlerinen tabugha bolady. «Dәuirding qayta órleui dýniyetanymnyng janaruynan bastau aluy kerek» [Shveyser A. Upadok y vozrojdenie kulitury // Izbrannoe. M.: Prometey, 1993. 275-b.] ekendigin eskerte kelip,       A.Shveyser oiyn «Tek etikalyq qozghalys qana bizdi mәdeniyetsizdik kýiden qútqara alady» [sonda. 269-b.] dep qorytyndylaghan bolatyn. Etikanyn, demek, tәrbiyening qogham damuyndaghy rólin postmodern filosofiyasynyng ókilderi de qyzu qúptady.

«Etika degenimiz әri praktika, әri etos, demek ómir sýru әdisi degen sóz» [Qaranyz: Fuko M. Intellektualy y vlasti. – M.: Praksiys, 2002. 329-b.] dep keskindedi fransuz postmoderniysi.

Sonymen, Batystyng órkeniyetti elderi ústanghan strategiya boyynsha individ óz qúqyqtaryn biletin jәne sauatty qorghay alatyn, otanshyl, adamgershilikti, jan-jaqty mәdeniyetti, sayasiy-әleumettik qúbylystardyng syrlaryn anghara alatyn adam bolyp shyghady. Bilu degenimiz – olardyng týsinuinshe, aldymen adamnyng ózining qúqyqtaryn, erkindigin, mindetterin bilui, qoghamdyq praktikada olardy jýzege asyra aluy, sayasy ómirde bolyp jatqan ahualda dúrys baghdar ústanuy, jalpy mәdeniyetti, sonyng ishinde últtyq mәdeniyetti bilui jәne qadirleui, moralidyq sananyng jogharylyghy dep týsiniledi.

BÚÚ-nyng Bas assambleyasynyng BÚÚ-nyng sauattylyq onjyldyghy (2003–2012) turaly rezolusiyasy boyynsha sauattylyq úghymy bylay tújyrymdalghan: «Sauattylyq degenimiz – oqu, jazu, esepteu ghana emes, sonymen qosa, túlghanyng әleumettik, sayasi, mәdeny jәne ekonomikalyq qyzmetke tolyqqandy qatysuy ýshin qajet bolatyn bilim men daghdylardyng tútas keshenining damuy. Adam erkindigi retinde qarastyrylatyn qúqyqtyq sauattylyqtyn, otbasy ómirine, densaulyq mәselelerine qatysty sauattylyqtyn, qogham mýshelerining bilim alugha qajettiligi retinde ótelui».

Damyghan demokratiyalyq elderding bәrinde azamattyq bilim aqparatty qogham ýshin ózekti, qazirgi zaman adamy ýshin qajetti pәn retinde aldynghy lekke shygharylghan. Mysaly, AQSh mektepterinde oqytylatyn azamattyq bilimning kólemi Qazaqstanda ótiletin qoghamdyq pәnderdi oqytugha bólingen kólemnen 35 %-gha artyq. Osyghan qaramastan, dәlirek aitqanda, sondyqtan da AQSh – tehnika men tehnologiya jaghynan dýnie jýzindegi eng ozyq el.

Japon mektepterining bilim mazmúnyn zerttegen A.Qúsayynovtyng salystyrmaly analiyzi boyynsha onda «óner, etika, ýy sharuashylyghyn jýrgizu sabaqtaryn oqytugha kóp saghat beriledi. Qoghamdyq-gumanitarlyq sikli pәnderi basymdyqpen oqytylady. Halyq muzykasyna, mәdeniyetine kóp kónil audarylady. Balalardyng qyzyghuyna say klubtar, sonyng ishinde samuraylar kluby júmys isteydi» (http://www.baiterek.kz).

Qazirgi kezendegi keybir shetelderde jәne Resey mektepterinde mәdeniyet tobyna enetin pәnderding oqytylu jaghdayy turaly belgili pedagog N.Kiyashenko mynaday salystyrulardy algha tartady: «Japoniyada búrynnan, Germaniyada songhy jyldary mektep baghdarlamasyna 1–12-synyptarda aptasyna 4 saghattan muzyka, 4 saghattan beyneleu óneri jәne kórkem enbek engizilgen. Skandinaviya elderinde, Fransiyada, Gollandiyada atalghan sabaqtar azdaghan auytqularmen oqytylady. Al bizding mektepterimizde 1–6-synyptarda ghana aptasyna 1 saghat muzyka, 1–7-synyptarda aptasyna 1 saghattan beyneleu óneri men kórkem enbek jýrgiziledi. Búghan qosa, múghalimning jetispeuinen el mektepterining ¼-inde atalghan pәnderdi oqytugha jol mýldem jabyq» [Kiyashenko N. Esti ly u Rossiy budushee pry nyneshnem obrazovanii? //«Filosofiya y obshestvo», № 4, 2008. 68-b.]. Al Qazaqstan mektepterinde atalghan pәnderding «negizgi emes, ekinshi qatardaghy» retinde tolyghymen formaly ótetini barshagha ayan.

Búl qúbylystyng týsindirui bylay: qoghamnyng damuy tehnikalyq bilimmen emes, halyqtyng jalpy jәne demokratiyalyq mәdeniyetimen, qoghamdyq-gumanitarlyq bilimmen, demek, adam kapitalynyng jogharylyghymen qamtamasyz etiledi. Sonda qoghamda bәri óz ornyn tabady, sonyng ishinde ghylym men tehnika kadrlary da qajetinshe jetkilikti dayyndalatyn bolady.

Tәrbiyeli jәne mәdeniyetti adam ózining potensialdy mýmkindigin jýzege asyrmay qoymaydy, әleumetten ajyrap qalmaydy, júmyssyz jýrmeydi. Eger bir qyzmetting basyna kele qalsa, ony tynghylyqty atqarady, jerine jete mengerip alady.

Batys elderining bilim beru strategiyasynyng mәni – aldymen adam túlghasyn qasterleude, onyng shygharmashylyghyn baghalauda, onyng aryn, qadirin týsirmeytin azamat retindegi basyn syilauynda. Bilim beru ýderisinde túlghanyng qalyptasuyna basymdyq beru olardy órkeniyet kóshining aldyna shyghardy. Mineki, ózge dýnie jýzi Batystyng sonynan ilesip, oghan әli jete almay keledi.

Túlghany jetildiru degen adamnyn, azamattyng oilaghan maqsatyna jetuge, otbasyn qúryp, úrpaq ósiruge, sýiikti kәsibimen ainalysugha, adam retinde ózining qaytalanbas izin qaldyrugha, demek, ómir sýruge kompetenttigine qol jetkizuin bildiredi. Bilim berude túlghany qalyptastyru strategiyasynyng basty kriyterii osy.

***

Batys pedtehnologiyalary boyynsha mektep bitirushining qadirli jәne maghynaly ómir sýruin qamtamasyz etetin kompetensiyalar mynaday.

Mektep bitirushi:

– salauatty ómir saltyn ústanady, densaulyghyn saqtaydy;

– otbasyn qúrady, ony materialdyq qamtamasyzdandyrady, úrpaq ósirip, tәrbiyeleydi;

– jalpyadamzattyq jәne últtyq qúndylyqtardy iygergen, adamdarmen mәdeniyetti qatynastar jasaydy (kommunikabelidi);

– әleumettik beyimdiligi qanaghattanarlyq, qoghamda bolyp jatqan sayasy qúbylystardyng mәnin angharady, qalyptasqan ahualgha qatysty dúrys baghdar jәne belsendi azamattyq túrghy ústanady, ózining qúqyqtaryn biledi jәne qorghay alady, konstitusiyalyq mindetterin arly oryndaydy;

– ainalany qorshaghan dýniyege ghylymy kózqaraspen qaraydy, beyimdilikterine say kәsip tandaydy, qoghamdyq júmysta funksiyaly sauatty.

***

Atalghan kompetenttiktermen adamnyng ómirining negizgi ayalaryndaghy – otbasyndaghy, әleumettik-mәdeni, sayasiy-qúqyqtyq ómirdegi mәni jәne qoghamdyq qyzmettegi funksiyalylyghy aiqyndalady. Tiyisinshe, ómirlik kompetenttik ruhany azyqty qúraytyn ýsh komponentting – tәrbiyeliliktin, mәdeniyettiliktin, bilimdilikting tiyimdi simbiozymen týziledi. Kompetenttik ústanymy boyynsha pedagog mektepte oqytqannyng jiyntyghyna emes, aldymen mektepten keyin adamnyng ómirlik praktikada qoldanuyna qajettige nazar audarady.

Kompetenttilik kelis degen kóziqaraqty pedagogtar ýshin janalyq emes. Búl mәselemen ghasyrlar týiisindegi onjyldyqtarda qazaq pedagogtary az ainalysqan joq. Talqylaulargha Y.Altynsarin atyndaghy QBA, bilim jetildiru instituttary, ózge mýddeli mekemeler de qatysty. Osy taqyrypta ghylymi, teoriyalyq, әdisnamalyq konferensiyalar men seminarlar ótkizildi. Pedagogikalyq baspasóz de qaghys qalghan joq. Alayda sóz kóp bolghanymen, mektepte beriletin bilimning qúramy men mazmúnyn kompetenttilik kelispen qúru ústanymdary saralanbady. Pedagogtar búl trendting mәnin órkeniyetterding damuy konteksinde zerttey almady, onyng qyry men syryn jerine jete týsine almady. Aqyry búl sózdi qazaqshagha qalay audaru kerektigi ghana dauly taqyrypqa ainalyp, is ayaghy qúrdymgha ketti, bilim beru baghdarlamalarynan tiyisti oryn alghan joq. Qúrastyrushylar búl sózdi kóz aldau ýshin әr jerge formaly týrde, әiteuir qystyryp jazyp qoydy.

Qoghamnyng әr mýshesining kompetenttigi negizinde býkil qoghamnyng kompetenttigi jýzege asyrylady. Qazirgi qazaq qoghamynyng ruhany kýii halyqtyng industriyaly damu basqyshyndaghy azamattyq qoghamda ómir sýruge kompetentti bola almaghanyn aighaqtap otyr. Búghan deyin ruhany damugha qatysty beleng alghan iydeyalardyn, aitylyp jýrgen uaghyzdardyn, qylyp jýrgen qylyqtardyng bәri qate bolyp shyqty. Sonyng saldarynan qazaqtyng basynan ótkergen tarihy, әsirese Kenes kezining әleumettik eksperiymentteri kimning bolsa da, tóbe shashyn tik túrghyzatynday bolyp týzildi.

Enireu men kýnirenu qazaqtyng basyna týsken baspaghyna ainaldy. Endi tәuelsizdikten keyin de, qazaqtyng tili men mәdeniyetin onalta almay, zarlap jýrgen jayy bar. Búl – halyqtyng tarihy kompetenttigining jetispeuining kórinisi.

Qanaghat JÝKEShEV,

kzhukesh@mail.ru

Redaksiyadan: Atalmysh taqyryptyng tolyq mazmúnyn avtordyng «Til filosofiyasy» atty kitabynan oqugha bolady.

«Obshestvennaya pozisiya» (proekt «DAT» №34 (305) ot 08 oktyabrya 2015 g.