Keyingi jyldary ózgelerimen salystyra kelgende otandyq kórermenning birshama kónilinen shyqqanday bolghan «Qara shanyraq», «Syrghalym», «Jedel jәrdem» sekildi serialdardyng qazir de qaytalanyp kórsetilip jatqanyna qaraghanda, sapaly telehikaya jetkilikti deuge әli erte. Atalghan tuyndylardyng bәri de – «Qazaqstan» últtyq arnasynyng óz ónimi nemese osy arnanyng tapsyrysymen jeke studiyalarda taspalanghan. «Ápke», «Úljan», «Kók tarlandary» sekildi serialdar da kórermenge birneshe ret qayta úsynyldy. «Traktorshynyng mahabbaty» men «Kýlәsh» ta «Habar» arnasynan eki ret qaytalandy. Demek, qazaq teledidary otandyq jana telehikayalargha әli de zәru degen sóz.

Jasyratyny joq, serialdarymyzdyng kópshiligi sapa jaghynan syn kótermeydi. Birinshiden, sóz saptasymen sýisindirip, qúlaqqa jagharlyqtay qúnarly tildi dramaturgiya joq. Telehikaya týsirushiler ssenariy jazugha qazaqy tilding qaymaghyn biletin qalamgerlerdi tartudy eskere bermeydi. «Serialgha kórkem tilding qajeti ne? Reseyding kóp seriyaly filimderin de kórip jýrmiz ghoy, solardyng qaysysynan orystyng әdeby tilin tabasyz?» dep daulasa ketetinder de bar. IYә, serial tabighaty kórkem filimge qaraghanda qarapayymdau bolyp keledi, ony bilemiz. Biraq, búl «kóshedegi auyzeki tildi kógildir ekrangha sol kýii kóshire salu kerek» degendi bildirmeytin shyghar?

Ras, serialdardaghy sóz negizinen dialog týrinde órbiydi. Eki nemese odan da kóp adamnyng ózara әngimesi arqyly sujet damyp otyrady. Ókinishke qaray, qazaq telehikayalaryndaghy osynday dialogtardyng basym bóligi óte jasandy shyghady. Múnyng bir sebebi – ssenariylerding kóbin oryssha oilap, qazaqsha jazatyn adamdardyng әzirleuinde bolsa kerek. Qazaqy sóz oramdary, últtyq úghym túrghysynan sóilem qúrau tym siyrek úshyrasady. Kerisinshe, orysshadan oisha tikeley audarylyp aitylghan kalika sóilemderden, birin-biri jetekteuding ornyna ókpelegen jandarsha ekeui qarama-qarsy qarap túrghan jarymjan dialogtardy qay serialdan da kezdestiresiz. Qalyptasqan túraqty sóz tirkesterin qidalap, «janalyq ashatyndar» da barshylyq.

Serial ghana emes, qazaqtyng jalpy kino ónerinde sózge mәn berilmeytin bolyp jýr. Negizinde filimning tabysty boluyna tapqyr sóz, útymdy әzil, mәndi dialogtardyng yqpaly zor. Kórermen jýreginen oryn alghan olardyng ýzdikteri kóp úzamay kәdimgi qanatty sózge ainalady.

Mәselen, «Ózgening basyna qyzyqqan óz basyn da oilay jýrgeni jón bolar!» degen frazany estigende esinizge qay filim týsedi? Dúrys aitasyz, «Qyz Jibek». «As jeseng asyqpay je» degen bir danyshpan… ózi sýiekke qaqalyp ólipti» dese, oiynyzgha lezde «Mening atym Qoja» filimi oralady. «Jýz som, әriyne, az aqsha emes, biraq, densaulyq ta kerek» – anyzgha ainalyp ketken «Taqiyaly perishtedegi» sóz. «Men әskerge ketsem, senderge qiyn bolatyn boldy ghoy» degen Qayyrkenge «Ólmespiz» deytin Tastannyng bir auyz sózinen-aq onyng minezi ghana kórinip qoymaydy, jalpy «Gauhartas» kóz aldynyzgha kele qalady. «E, bú qazaq kisi óltirip otyryp ta kisiligin satpaq» jәne «Hayuangha jasaghan qiyanatyng da jibermeydi deushi edi, adamnyng qiyanaty qaydan jibersin, qúlynym» degen sózderden-aq «Aqyrghy amanat» pen «Ótelmegen paryz» eske týsedi. «Mynaday myltyqpen men qúmyrsqanyng qúlaghyna tiygizem ghoy!» deytin sóilemnen «Soghystyng songhy jyly edi» filimi jadynyzda janghyryp, japadan-jalghyz otyrsanyz da, óz-ózinizden jymiya bastaysyz.

Ssenariydi sheberler jazuy kerek

Múnyng bәrin tizip otyrghan sebebimiz – býgingi serial túrmaq, kórkem filimderimizding ózinen ESTE QALAR ESTI SÓZ estimeytin boldyq. Sirә, keyingi jyldary týsirilgen tuyndylardyng ishinde tek «Birjan sal» ghana qúlaghymyzdyng qúryshyn qandyrghan shyghar. Osy filimdegi airyqsha frazalardyng jay oiymyzgha oralghandaryn ghana aitayyqshy: «Mening qolymdaghy arqan –  nadannyng jýregin­degi kisen», «Er múraty – qatyn qartaytu», «Er-azamattyng namysy taptalyp jatqanda, bir qatynnyng ólimi – sonyng sadaghasy», «Osy seni ishinnen bip nәrse ottay qary ma? Al meni shoqtay shyjghyrad», «Búl mezgildi qazaq «mizamkók» deydi. Qystygýni kýn shuaghy jylt etse, jer soghan kәdimgidey aldanyp qalady. Men de sondaymyn».

Mine, ssenariydi bilikti mamangha, sheber qalamgerge jazdyrudyng artyqshylyghy! «Birjan saldyn» ssenariyin byltyr ghana dýniyeden ótken oishyl jazushymyz Talasbek Ásemqúlov jazghan bolatyn. Osy filimdi alghash kórip shyqqanda: «Qúdaygha myng da bir tәube! Auzymen qús tistegen qazaqtyng bayaghy sapaly kinodramaturgiyasy әli ólmepti ghoy!» – dep quanbaghan jan qalmaghan shyghar, shamasy. Múnday dýniyening ózi de әdebiyetke jaqyn, sóz ónerining qadirin bilip, qasiyetin týsinetin rejisserge tap kelgeni az olja emes-ti. «Qoy kórmegenge qozy bitse, qualap jýrip óltirer» degendey, sózge orasholaqtau olaq rejisserding qolyna týsse, qanday kórkem shygharmany da kóktey soldyrary anyq qoy.

Qarapayym qauym ghana emes, oqyghan-toqyghany, kórgen-bilgeni kóp bilikti kórermen de Leonid Gayday, Elidar Ryazanov, Georgiy Daneliya sekildi rejisserlerding filimderin óte joghary baghalaydy. Múnyng basty sebep­terining biri – taghy da әlgi este qalar esti sózding qúdyreti.

Bizding kino, telehikaya salalaryndaghy kemshilikterimiz әsirese, sheteldik núsqalarmen salystyrghanda kózge kóbirek bayqalady. Gollivudtyng nemese Bollivudtyng ýzdik tuyndylary bastalghan sәtte titrdan «story», «dialogue», «screenplay» degen jazulardy jәne olardyng avtorlarynyng kóp jaghdayda әrqalay bolyp keletinine mәn berdiniz be? Yaghni, AQSh-ta nemese Ýndistanda fabulany, yaghni, negizgi sujetti («story») bir adam jazady, ondaghy keyipkerlerding ózara әngimesin, dialogtaryn («dialogue») basqa bir adam qúrady, al osy qúrylymnyng bәrin jýielep, ssenariyding («screenplay») naqty da tolyq núsqasyn ýshinshi bir adam qorytyndylaydy. Demek, ssenariymen ýsh adam tikeley júmys isteydi jәne әrqaysysy óz mindetin jaqsy biledi. Kórermenning erekshe esinde qalatyn maghynaly dialogtar, kózinizge jas aldyrar nemese eriksiz ezu tartqyzar әserli sózder, janynyzdy terbep, jýreginizdi tolghandyrar oqshau oilar osynday yjdaghatty júmystan, ystyq yqylastan tuady. Áygili rejisser Alifred Hichkoktyn: «Jaqsy filimning negizgi ýsh qúramdas bóligi bar: olar – ssenariy, ssenariy jәne ssenariy», – deytin sebebi de sondyqtan shyghar?

Taptauryn tәsil, tanys shtamp…

Býgingi filimderimizdin, serialdarymyzdyng sheteldik núsqalardan kem týsip jatqan taghy bir túsy – akterlerding keskin-kelbeti men oinau sheberligi. Keyingi jyldardaghy kinolardan kórkine kóz toyatyn, symbatyna jan sýisinetin tipaj tabu óte qiyn. Ekrandaghy keybir keyipkerlerding týr-túlghasyna qarap otyryp, «rejisserler jýz adamnyng ishinen әdeyi eng súryqsyzyn súryptap alghan ba?» degen oida qalugha mәjbýrsiz. Bizding kinogerler ýshin әrtisting syrt kelbeti eshqanday ról oinamaytyn siyaqty. Kasting, synaq degenderding qalay jýrgiziletini beymәlim.

Kino – estetikalyq talghamdy qalyptastyratyn ónerding biri. Adam, әsirese, jas kórermen jaqsydan ýlgi alugha, әdemilikten әserlenuge, kóz quantar kórkemdikten quat alugha tyrysady. «Týsi iygiden týnilme» degendi aitatyn da – qazaq. Bizde qazir kinojúldyz degen joq. Óitkeni, sol ataqqa keskin-kelbetimen, týr-túrpatymen sәikes keletin túlghalar shyqpay jatyr. Jas úrpaqtyng ózine ýlgi tútar, naghyz jigitting hәm naghyz arudyng iydealy sanar últtyq qaharmandar kóre almay otyrmyz.

Sosyn qazirgi qazaq filimderi men serialdarynda shynayy akterlik oiyn әlsiz. Shamasy, akterlerimiz serialdardy jay qosymsha aqsha tabu qúraly retinde ghana qarastyryp, baryn salmay, atýsti oinap shygha salatyn tәrizdi. Osy orayda tayauda ghana dýniyeden ótken tanymal orys akteri Lev Durovtyng bir sózi eske týsedi. «Akterding jadynda ýsh dengey bolady, – depti ol bir súhbatynda. – Alghashqysynda әri eng tereninde – teatr sahnasynda jyldap oinap, sanana singen keyipker monologtary tútasa kóship jýredi. Olardy men týngi ýshte bireu týrtip oyatyp súrasa da janylmay aityp bere alamyn. Ekinshisi – kinodaghy keyipkerlerding sózderi. Búlardyng da kópshiligi esimde, biraq, týgel emes, ýzik-ýzik. Tútas jattaudy qajet dep sanamaymyz, óitkeni, kinoda ekinshi, ýshinshi, tórtinshi dubli degender bar, qayta týsiruge bolady. Al midyng eng bergi júqa qabatynda serialdardaghy dialogtarymyzdyng súlbasy ornalasady. Olar býgin, yaghni, týsirilim kezinde ghana este, rejisser «stop!» degen son-aq ol birden úmytylady».

Bizding akterlerimiz de «tanymal bola týsuimizge osy teledidardyn, serialdyng da kómegi tiyip jatyr-au» dep, tym bolmasa kópshilik kórermen ýshin baryn salyp oinaugha tyryspaydy. Qay telehikayany qarasanyz da, sol bayaghy taptauryn tәsil, tanys shtamp, jasandy intonasiya, nanymsyz әreket… Kórermendi óz keyipkerimen birge baurap әketu óte siyrek. Teleekrannyng ber jaghyndaghy adam aktermen birge kýlip, birge jylap, keyipker taghdyrynyng býkil tauqymetin birge keshkendey boluy kerek qoy. Onday epizodtar da bayqamadyq. Bir әriptesimizding : «Nege bizding serialdarda akterlerdi tek ortasha planmen ghana týsiredi, nege iri plan joq?» – degen saualyna kino salasynda jýrgen bir maman: «Iri planmen týsirgende akterding bet-jýzinen, kózinen, mimikasynan shynayy oinau belgileri, jan kýizelisi birden bayqalyp túrady, al bizde solay baryn salyp, jan-jýregimen oinap jatqan akter kórding be?» – dep jauap bergen eken. Búdan artyq qalay aitarsyz?

Al kishkentay balalardyng oiyny qanday jasandy, qanday jalghan? Býkil Qazaqstannan qazaqsha jatyq sóiley alatyn, kamera aldynda erkin әreket etip, shynayy oinay biletin bala tabylmay ma? Bir ghana «Jedel jәrdem» telehikayasyndaghy balany-aq alayyqshy (bas keyipker – Gauhardyng úlynyng rólin oryndaytyn balaqaydy). Óte jasandy sóileydi – bir, qimyl-qozghalysynda erkindik joq – eki, bet-jýz qúbyltyp oinaudan, «әrtistik» qabiletten júrday – ýsh… Sonda bayaghy Abdolla Qarsaqbaev, Shәrip Beysembaev, Qanymbek Qasymbekovter talantty balalardy qaydan tapqan, qalay oinatqan? «Mening atym Qoja», «Jýirik bolsang ozyp kór!», «Arman-ataman», «Alty jasar Alpamys», «Shoq pen Sher» sekildi filimder әli kýnge esten shyqpaydy. Múnyng bir sebebi – basty róldegi balaqaylardyng shynayy oiyny, olardy jasandylyqqa jolatpaghan maytalmandardyng sheberligi emes pe?..

* * *

Kino ónerimizdi, telehikaya óndirisimizdi san jaghynan da, sapa jaghynan da ósirmesek bolmaydy. Eger osy baghytymyzben kete bersek, sheteldik kino basqynshy­lyghynan esh qútyla almaymyz. Kórermen qauymnyng orys pen kәristin, ýndi men týrikting serialyna telmirui әri qaray da jalghasa bermek.

Sәken SYBANBAY

"Almaty aqshamy" gazeti