كەيىنگى جىلدارى وزگەلەرىمەن سالىستىرا كەلگەندە وتاندىق كورەرمەننىڭ ءبىرشاما كوڭىلىنەن شىققانداي بولعان «قارا شاڭىراق»، «سىرعالىم»، «جەدەل جاردەم» سەكىلدى سەريالداردىڭ قازىر دە قايتالانىپ كورسەتىلىپ جاتقانىنا قاراعاندا، ساپالى تەلەحيكايا جەتكىلىكتى دەۋگە ءالى ەرتە. اتالعان تۋىندىلاردىڭ ءبارى دە – «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ ءوز ءونىمى نەمەسە وسى ارنانىڭ تاپسىرىسىمەن جەكە ستۋديالاردا تاسپالانعان. «اپكە»، «ۇلجان»، «كوك تارلاندارى» سەكىلدى سەريالدار دا كورەرمەنگە بىرنەشە رەت قايتا ۇسىنىلدى. «تراكتورشىنىڭ ماحابباتى» مەن «كۇلاش» تا «حابار» ارناسىنان ەكى رەت قايتالاندى. دەمەك، قازاق تەلەديدارى وتاندىق جاڭا تەلەحيكايالارعا ءالى دە ءزارۋ دەگەن ءسوز.

جاسىراتىنى جوق، سەريالدارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ساپا جاعىنان سىن كوتەرمەيدى. بىرىنشىدەن، ءسوز ساپتاسىمەن ءسۇيسىندىرىپ، قۇلاققا جاعارلىقتاي قۇنارلى ءتىلدى دراماتۋرگيا جوق. تەلەحيكايا تۇسىرۋشىلەر ستسەناري جازۋعا قازاقى ءتىلدىڭ قايماعىن بىلەتىن قالامگەرلەردى تارتۋدى ەسكەرە بەرمەيدى. «سەريالعا كوركەم ءتىلدىڭ قاجەتى نە؟ رەسەيدىڭ كوپ سەريالى فيلمدەرىن دە كورىپ ءجۇرمىز عوي، سولاردىڭ قايسىسىنان ورىستىڭ ادەبي ءتىلىن تاباسىز؟» دەپ داۋلاسا كەتەتىندەر دە بار. ءيا، سەريال تابيعاتى كوركەم فيلمگە قاراعاندا قاراپايىمداۋ بولىپ كەلەدى، ونى بىلەمىز. بىراق، بۇل «كوشەدەگى اۋىزەكى ءتىلدى كوگىلدىر ەكرانعا سول كۇيى كوشىرە سالۋ كەرەك» دەگەندى بىلدىرمەيتىن شىعار؟

راس، سەريالدارداعى ءسوز نەگىزىنەن ديالوگ تۇرىندە ءوربيدى. ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامنىڭ ءوزارا اڭگىمەسى ارقىلى سيۋجەت دامىپ وتىرادى. وكىنىشكە قاراي، قازاق تەلەحيكايالارىنداعى وسىنداي ديالوگتاردىڭ باسىم بولىگى وتە جاساندى شىعادى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – ستسەناريلەردىڭ كوبىن ورىسشا ويلاپ، قازاقشا جازاتىن ادامداردىڭ ازىرلەۋىندە بولسا كەرەك. قازاقى ءسوز ورامدارى، ۇلتتىق ۇعىم تۇرعىسىنان سويلەم قۇراۋ تىم سيرەك ۇشىراسادى. كەرىسىنشە، ورىسشادان ويشا تىكەلەي اۋدارىلىپ ايتىلعان كالكا سويلەمدەردەن، ءبىرىن-ءبىرى جەتەكتەۋدىڭ ورنىنا وكپەلەگەن جاندارشا ەكەۋى قاراما-قارسى قاراپ تۇرعان جارىمجان ديالوگتاردى قاي سەريالدان دا كەزدەستىرەسىز. قالىپتاسقان تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن قيدالاپ، «جاڭالىق اشاتىندار» دا بارشىلىق.

سەريال عانا ەمەس، قازاقتىڭ جالپى كينو ونەرىندە سوزگە ءمان بەرىلمەيتىن بولىپ ءجۇر. نەگىزىندە ءفيلمنىڭ تابىستى بولۋىنا تاپقىر ءسوز، ۇتىمدى ءازىل، ءماندى ديالوگتاردىڭ ىقپالى زور. كورەرمەن جۇرەگىنەن ورىن العان ولاردىڭ ۇزدىكتەرى كوپ ۇزاماي كادىمگى قاناتتى سوزگە اينالادى.

ماسەلەن، «وزگەنىڭ باسىنا قىزىققان ءوز باسىن دا ويلاي جۇرگەنى ءجون بولار!» دەگەن فرازانى ەستىگەندە ەسىڭىزگە قاي فيلم تۇسەدى؟ دۇرىس ايتاسىز، «قىز جىبەك». «اس جەسەڭ اسىقپاي جە» دەگەن ءبىر دانىشپان… ءوزى سۇيەككە قاقالىپ ءولىپتى» دەسە، ويىڭىزعا لەزدە «مەنىڭ اتىم قوجا» ءفيلمى ورالادى. ء«جۇز سوم، ارينە، از اقشا ەمەس، بىراق، دەنساۋلىق تا كەرەك» – اڭىزعا اينالىپ كەتكەن «تاقيالى پەرىشتەدەگى» ءسوز. «مەن اسكەرگە كەتسەم، سەندەرگە قيىن بولاتىن بولدى عوي» دەگەن قايىركەنگە «ولمەسپىز» دەيتىن تاستاننىڭ ءبىر اۋىز سوزىنەن-اق ونىڭ مىنەزى عانا كورىنىپ قويمايدى، جالپى «گاۋھارتاس» كوز الدىڭىزعا كەلە قالادى. «ە، بۇ قازاق كىسى ءولتىرىپ وتىرىپ تا كىسىلىگىن ساتپاق» جانە «حايۋانعا جاساعان قياناتىڭ دا جىبەرمەيدى دەۋشى ەدى، ادامنىڭ قياناتى قايدان جىبەرسىن، قۇلىنىم» دەگەن سوزدەردەن-اق «اقىرعى امانات» پەن «وتەلمەگەن پارىز» ەسكە تۇسەدى. «مىناداي مىلتىقپەن مەن قۇمىرسقانىڭ قۇلاعىنا تيگىزەم عوي!» دەيتىن سويلەمنەن «سوعىستىڭ سوڭعى جىلى ەدى» ءفيلمى جادىڭىزدا جاڭعىرىپ، جاپادان-جالعىز وتىرساڭىز دا، ءوز-وزىڭىزدەن جىميا باستايسىز.

ستسەناريدى شەبەرلەر جازۋى كەرەك

مۇنىڭ ءبارىن ءتىزىپ وتىرعان سەبەبىمىز – بۇگىنگى سەريال تۇرماق، كوركەم فيلمدەرىمىزدىڭ وزىنەن ەستە قالار ەستى ءسوز ەستىمەيتىن بولدىق. ءسىرا، كەيىنگى جىلدارى تۇسىرىلگەن تۋىندىلاردىڭ ىشىندە تەك ء«بىرجان سال» عانا قۇلاعىمىزدىڭ قۇرىشىن قاندىرعان شىعار. وسى فيلمدەگى ايرىقشا فرازالاردىڭ جاي ويىمىزعا ورالعاندارىن عانا ايتايىقشى: «مەنىڭ قولىمداعى ارقان –  ناداننىڭ جۇرەگىن­دەگى كىسەن»، «ەر مۇراتى – قاتىن قارتايتۋ»، «ەر-ازاماتتىڭ نامىسى تاپتالىپ جاتقاندا، ءبىر قاتىننىڭ ءولىمى – سونىڭ ساداعاسى»، «وسى سەنى ىشىڭنەن ءبىp نارسە وتتاي قاري ما؟ ال مەنى شوقتاي شىجعىراد»، «بۇل مەزگىلدى قازاق «ميزامكوك» دەيدى. قىستىگۇنى كۇن شۋاعى جىلت ەتسە، جەر سوعان كادىمگىدەي الدانىپ قالادى. مەن دە سوندايمىن».

مىنە، ستسەناريدى بىلىكتى مامانعا، شەبەر قالامگەرگە جازدىرۋدىڭ ارتىقشىلىعى! ء«بىرجان سالدىڭ» ستسەناريىن بىلتىر عانا دۇنيەدەن وتكەن ويشىل جازۋشىمىز تالاسبەك اسەمقۇلوۆ جازعان بولاتىن. وسى ءفيلمدى العاش كورىپ شىققاندا: «قۇدايعا مىڭ دا ءبىر تاۋبە! اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قازاقتىڭ باياعى ساپالى كينودراماتۋرگياسى ءالى ولمەپتى عوي!» – دەپ قۋانباعان جان قالماعان شىعار، شاماسى. مۇنداي دۇنيەنىڭ ءوزى دە ادەبيەتكە جاقىن، ءسوز ونەرىنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، قاسيەتىن تۇسىنەتىن رەجيسسەرگە تاپ كەلگەنى از ولجا ەمەس-ءتى. «قوي كورمەگەنگە قوزى بىتسە، قۋالاپ ءجۇرىپ ولتىرەر» دەگەندەي، سوزگە وراشولاقتاۋ ولاق رەجيسسەردىڭ قولىنا تۇسسە، قانداي كوركەم شىعارمانى دا كوكتەي سولدىرارى انىق قوي.

قاراپايىم قاۋىم عانا ەمەس، وقىعان-توقىعانى، كورگەن-بىلگەنى كوپ بىلىكتى كورەرمەن دە لەونيد گايداي، ەلدار ريازانوۆ، گەورگي دانەليا سەكىلدى رەجيسسەرلەردىڭ فيلمدەرىن وتە جوعارى باعالايدى. مۇنىڭ باستى سەبەپ­تەرىنىڭ ءبىرى – تاعى دا الگى ەستە قالار ەستى ءسوزدىڭ قۇدىرەتى.

ءبىزدىڭ كينو، تەلەحيكايا سالالارىنداعى كەمشىلىكتەرىمىز اسىرەسە، شەتەلدىك نۇسقالارمەن سالىستىرعاندا كوزگە كوبىرەك بايقالادى. گولليۆۋدتىڭ نەمەسە بولليۆۋدتىڭ ۇزدىك تۋىندىلارى باستالعان ساتتە تيتردان «story»، ء«dىalogue»، «screenplay» دەگەن جازۋلاردى جانە ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ كوپ جاعدايدا ارقالاي بولىپ كەلەتىنىنە ءمان بەردىڭىز بە؟ ياعني، اقش-تا نەمەسە ءۇندىستاندا فابۋلانى، ياعني، نەگىزگى سيۋجەتتى («story») ءبىر ادام جازادى، ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءوزارا اڭگىمەسىن، ديالوگتارىن ء(«dىalogue») باسقا ءبىر ادام قۇرادى، ال وسى قۇرىلىمنىڭ ءبارىن جۇيەلەپ، ستسەناريدىڭ («screenplay») ناقتى دا تولىق نۇسقاسىن ءۇشىنشى ءبىر ادام قورىتىندىلايدى. دەمەك، ستسەناريمەن ءۇش ادام تىكەلەي جۇمىس ىستەيدى جانە ارقايسىسى ءوز مىندەتىن جاقسى بىلەدى. كورەرمەننىڭ ەرەكشە ەسىندە قالاتىن ماعىنالى ديالوگتار، كوزىڭىزگە جاس الدىرار نەمەسە ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزار اسەرلى سوزدەر، جانىڭىزدى تەربەپ، جۇرەگىڭىزدى تولعاندىرار وقشاۋ ويلار وسىنداي ىجداعاتتى جۇمىستان، ىستىق ىقىلاستان تۋادى. ايگىلى رەجيسسەر الفرەد حيچكوكتىڭ: «جاقسى ءفيلمنىڭ نەگىزگى ءۇش قۇرامداس بولىگى بار: ولار – ستسەناري، ستسەناري جانە ستسەناري»، – دەيتىن سەبەبى دە سوندىقتان شىعار؟

تاپتاۋرىن ءتاسىل، تانىس شتامپ…

بۇگىنگى فيلمدەرىمىزدىڭ، سەريالدارىمىزدىڭ شەتەلدىك نۇسقالاردان كەم ءتۇسىپ جاتقان تاعى ءبىر تۇسى – اكتەرلەردىڭ كەسكىن-كەلبەتى مەن ويناۋ شەبەرلىگى. كەيىنگى جىلدارداعى كينولاردان كوركىنە كوز توياتىن، سىمباتىنا جان سۇيسىنەتىن تيپاج تابۋ وتە قيىن. ەكرانداعى كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا قاراپ وتىرىپ، «رەجيسسەرلەر ءجۇز ادامنىڭ ىشىنەن ادەيى ەڭ سۇرىقسىزىن سۇرىپتاپ العان با؟» دەگەن ويدا قالۋعا ءماجبۇرسىز. ءبىزدىڭ كينوگەرلەر ءۇشىن ءارتىستىڭ سىرت كەلبەتى ەشقانداي ءرول وينامايتىن سياقتى. كاستينگ، سىناق دەگەندەردىڭ قالاي جۇرگىزىلەتىنى بەيمالىم.

كينو – ەستەتيكالىق تالعامدى قالىپتاستىراتىن ونەردىڭ ءبىرى. ادام، اسىرەسە، جاس كورەرمەن جاقسىدان ۇلگى الۋعا، ادەمىلىكتەن اسەرلەنۋگە، كوز قۋانتار كوركەمدىكتەن قۋات الۋعا تىرىسادى. ء«تۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەندى ايتاتىن دا – قازاق. بىزدە قازىر كينوجۇلدىز دەگەن جوق. ويتكەنى، سول اتاققا كەسكىن-كەلبەتىمەن، ءتۇر-تۇرپاتىمەن سايكەس كەلەتىن تۇلعالار شىقپاي جاتىر. جاس ۇرپاقتىڭ وزىنە ۇلگى تۇتار، ناعىز جىگىتتىڭ ءھام ناعىز ارۋدىڭ يدەالى سانار ۇلتتىق قاھارماندار كورە الماي وتىرمىز.

سوسىن قازىرگى قازاق فيلمدەرى مەن سەريالدارىندا شىنايى اكتەرلىك ويىن ءالسىز. شاماسى، اكتەرلەرىمىز سەريالداردى جاي قوسىمشا اقشا تابۋ قۇرالى رەتىندە عانا قاراستىرىپ، بارىن سالماي، ءاتۇستى ويناپ شىعا سالاتىن ءتارىزدى. وسى ورايدا تاياۋدا عانا دۇنيەدەن وتكەن تانىمال ورىس اكتەرى لەۆ دۋروۆتىڭ ءبىر ءسوزى ەسكە تۇسەدى. «اكتەردىڭ جادىندا ءۇش دەڭگەي بولادى، – دەپتى ول ءبىر سۇحباتىندا. – العاشقىسىندا ءارى ەڭ تەرەڭىندە – تەاتر ساحناسىندا جىلداپ ويناپ، ساناڭا سىڭگەن كەيىپكەر مونولوگتارى تۇتاسا كوشىپ جۇرەدى. ولاردى مەن تۇنگى ۇشتە بىرەۋ ءتۇرتىپ وياتىپ سۇراسا دا جاڭىلماي ايتىپ بەرە الامىن. ەكىنشىسى – كينوداعى كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرى. بۇلاردىڭ دا كوپشىلىگى ەسىمدە، بىراق، تۇگەل ەمەس، ۇزىك-ۇزىك. تۇتاس جاتتاۋدى قاجەت دەپ سانامايمىز، ويتكەنى، كينودا ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى دۋبل دەگەندەر بار، قايتا تۇسىرۋگە بولادى. ال ميدىڭ ەڭ بەرگى جۇقا قاباتىندا سەريالدارداعى ديالوگتارىمىزدىڭ سۇلباسى ورنالاسادى. ولار بۇگىن، ياعني، ءتۇسىرىلىم كەزىندە عانا ەستە، رەجيسسەر «ستوپ!» دەگەن سوڭ-اق ول بىردەن ۇمىتىلادى».

ءبىزدىڭ اكتەرلەرىمىز دە «تانىمال بولا تۇسۋىمىزگە وسى تەلەديداردىڭ، سەريالدىڭ دا كومەگى ءتيىپ جاتىر-اۋ» دەپ، تىم بولماسا كوپشىلىك كورەرمەن ءۇشىن بارىن سالىپ ويناۋعا تىرىسپايدى. قاي تەلەحيكايانى قاراساڭىز دا، سول باياعى تاپتاۋرىن ءتاسىل، تانىس شتامپ، جاساندى ينتوناتسيا، نانىمسىز ارەكەت… كورەرمەندى ءوز كەيىپكەرىمەن بىرگە باۋراپ اكەتۋ وتە سيرەك. تەلەەكراننىڭ بەر جاعىنداعى ادام اكتەرمەن بىرگە كۇلىپ، بىرگە جىلاپ، كەيىپكەر تاعدىرىنىڭ بۇكىل تاۋقىمەتىن بىرگە كەشكەندەي بولۋى كەرەك قوي. ونداي ەپيزودتار دا بايقامادىق. ءبىر ارىپتەسىمىزدىڭ : «نەگە ءبىزدىڭ سەريالداردا اكتەرلەردى تەك ورتاشا پلانمەن عانا تۇسىرەدى، نەگە ءىرى پلان جوق؟» – دەگەن ساۋالىنا كينو سالاسىندا جۇرگەن ءبىر مامان: ء«ىرى پلانمەن تۇسىرگەندە اكتەردىڭ بەت-جۇزىنەن، كوزىنەن، ميميكاسىنان شىنايى ويناۋ بەلگىلەرى، جان كۇيزەلىسى بىردەن بايقالىپ تۇرادى، ال بىزدە سولاي بارىن سالىپ، جان-جۇرەگىمەن ويناپ جاتقان اكتەر كوردىڭ بە؟» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. بۇدان ارتىق قالاي ايتارسىز؟

ال كىشكەنتاي بالالاردىڭ ويىنى قانداي جاساندى، قانداي جالعان؟ بۇكىل قازاقستاننان قازاقشا جاتىق سويلەي الاتىن، كامەرا الدىندا ەركىن ارەكەت ەتىپ، شىنايى ويناي بىلەتىن بالا تابىلماي ما؟ ءبىر عانا «جەدەل جاردەم» تەلەحيكاياسىنداعى بالانى-اق الايىقشى (باس كەيىپكەر – گاۋھاردىڭ ۇلىنىڭ ءرولىن ورىندايتىن بالاقايدى). وتە جاساندى سويلەيدى – ءبىر، قيمىل-قوزعالىسىندا ەركىندىك جوق – ەكى، بەت-ءجۇز قۇبىلتىپ ويناۋدان، «ارتىستىك» قابىلەتتەن جۇرداي – ءۇش… سوندا باياعى ابدوللا قارساقباەۆ، ءشارىپ بەيسەمباەۆ، قانىمبەك قاسىمبەكوۆتەر تالانتتى بالالاردى قايدان تاپقان، قالاي ويناتقان؟ «مەنىڭ اتىم قوجا»، «جۇيرىك بولساڭ وزىپ كور!»، «ارمان-اتامان»، «التى جاسار الپامىس»، «شوق پەن شەر» سەكىلدى فيلمدەر ءالى كۇنگە ەستەن شىقپايدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – باستى رولدەگى بالاقايلاردىڭ شىنايى ويىنى، ولاردى جاساندىلىققا جولاتپاعان مايتالمانداردىڭ شەبەرلىگى ەمەس پە؟..

* * *

كينو ونەرىمىزدى، تەلەحيكايا ءوندىرىسىمىزدى سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا وسىرمەسەك بولمايدى. ەگەر وسى باعىتىمىزبەن كەتە بەرسەك، شەتەلدىك كينو باسقىنشى­لىعىنان ەش قۇتىلا المايمىز. كورەرمەن قاۋىمنىڭ ورىس پەن كارىستىڭ، ءۇندى مەن تۇرىكتىڭ سەريالىنا تەلمىرۋى ءارى قاراي دا جالعاسا بەرمەك.

ساكەن سىبانباي

"الماتى اقشامى" گازەتى