Кейінгі жылдары өзгелерімен салыстыра келгенде отандық көрерменнің біршама көңілінен шыққандай болған «Қара шаңырақ», «Сырғалым», «Жедел жәрдем» секілді сериалдардың қазір де қайталанып көрсетіліп жатқанына қарағанда, сапалы телехикая жеткілікті деуге әлі ерте. Аталған туындылардың бәрі де – «Қазақстан» ұлттық арнасының өз өнімі немесе осы арнаның тапсырысымен жеке студияларда таспаланған. «Әпке», «Ұлжан», «Көк тарландары» секілді сериалдар да көрерменге бірнеше рет қайта ұсынылды. «Тракторшының махаббаты» мен «Күләш» та «Хабар» арнасынан екі рет қайталанды. Демек, қазақ теледидары отандық жаңа телехикаяларға әлі де зәру деген сөз.

Жасыратыны жоқ, сериалдарымыздың көпшілігі сапа жағынан сын көтермейді. Біріншіден, сөз саптасымен сүйсіндіріп, құлаққа жағарлықтай құнарлы тілді драматургия жоқ. Телехикая түсірушілер сценарий жазуға қазақы тілдің қаймағын білетін қаламгерлерді тартуды ескере бермейді. «Сериалға көркем тілдің қажеті не? Ресейдің көп сериялы фильмдерін де көріп жүрміз ғой, солардың қайсысынан орыстың әдеби тілін табасыз?» деп дауласа кететіндер де бар. Иә, сериал табиғаты көркем фильмге қарағанда қарапайымдау болып келеді, оны білеміз. Бірақ, бұл «көшедегі ауызекі тілді көгілдір экранға сол күйі көшіре салу керек» дегенді білдірмейтін шығар?

Рас, сериалдардағы сөз негізінен диалог түрінде өрбиді. Екі немесе одан да көп адамның өзара әңгімесі арқылы сюжет дамып отырады. Өкінішке қарай, қазақ телехикаяларындағы осындай диалогтардың басым бөлігі өте жасанды шығады. Мұның бір себебі – сценарийлердің көбін орысша ойлап, қазақша жазатын адамдардың әзірлеуінде болса керек. Қазақы сөз орамдары, ұлттық ұғым тұрғысынан сөйлем құрау тым сирек ұшырасады. Керісінше, орысшадан ойша тікелей аударылып айтылған калька сөйлемдерден, бірін-бірі жетектеудің орнына өкпелеген жандарша екеуі қарама-қарсы қарап тұрған жарымжан диалогтарды қай сериалдан да кездестіресіз. Қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін қидалап, «жаңалық ашатындар» да баршылық.

Сериал ғана емес, қазақтың жалпы кино өнерінде сөзге мән берілмейтін болып жүр. Негізінде фильмнің табысты болуына тапқыр сөз, ұтымды әзіл, мәнді диалогтардың ықпалы зор. Көрермен жүрегінен орын алған олардың үздіктері көп ұзамай кәдімгі қанатты сөзге айналады.

Мәселен, «Өзгенің басына қызыққан өз басын да ойлай жүргені жөн болар!» деген фразаны естігенде есіңізге қай фильм түседі? Дұрыс айтасыз, «Қыз Жібек». «Ас жесең асықпай же» деген бір данышпан… өзі сүйекке қақалып өліпті» десе, ойыңызға лезде «Менің атым Қожа» фильмі оралады. «Жүз сом, әрине, аз ақша емес, бірақ, денсаулық та керек» – аңызға айналып кеткен «Тақиялы періштедегі» сөз. «Мен әскерге кетсем, сендерге қиын болатын болды ғой» деген Қайыркенге «Өлмеспіз» дейтін Тастанның бір ауыз сөзінен-ақ оның мінезі ғана көрініп қоймайды, жалпы «Гауһартас» көз алдыңызға келе қалады. «Е, бұ қазақ кісі өлтіріп отырып та кісілігін сатпақ» және «Хайуанға жасаған қиянатың да жібермейді деуші еді, адамның қиянаты қайдан жіберсін, құлыным» деген сөздерден-ақ «Ақырғы аманат» пен «Өтелмеген парыз» еске түседі. «Мынадай мылтықпен мен құмырсқаның құлағына тигізем ғой!» дейтін сөйлемнен «Соғыстың соңғы жылы еді» фильмі жадыңызда жаңғырып, жападан-жалғыз отырсаңыз да, өз-өзіңізден жымия бастайсыз.

Сценарийді шеберлер жазуы керек

Мұның бәрін тізіп отырған себебіміз – бүгінгі сериал тұрмақ, көркем фильмдеріміздің өзінен ЕСТЕ ҚАЛАР ЕСТІ СӨЗ естімейтін болдық. Сірә, кейінгі жылдары түсірілген туындылардың ішінде тек «Біржан сал» ғана құлағымыздың құрышын қандырған шығар. Осы фильмдегі айрықша фразалардың жай ойымызға оралғандарын ғана айтайықшы: «Менің қолымдағы арқан –  наданның жүрегін­дегі кісен», «Ер мұраты – қатын қартайту», «Ер-азаматтың намысы тапталып жатқанда, бір қатынның өлімі – соның садағасы», «Осы сені ішіңнен біp нәрсе оттай қари ма? Ал мені шоқтай шыжғырад», «Бұл мезгілді қазақ «мизамкөк» дейді. Қыстыгүні күн шуағы жылт етсе, жер соған кәдімгідей алданып қалады. Мен де сондаймын».

Міне, сценарийді білікті маманға, шебер қаламгерге жаздырудың артықшылығы! «Біржан салдың» сценарийін былтыр ғана дүниеден өткен ойшыл жазушымыз Таласбек Әсемқұлов жазған болатын. Осы фильмді алғаш көріп шыққанда: «Құдайға мың да бір тәубе! Аузымен құс тістеген қазақтың баяғы сапалы кинодраматургиясы әлі өлмепті ғой!» – деп қуанбаған жан қалмаған шығар, шамасы. Мұндай дүниенің өзі де әдебиетке жақын, сөз өнерінің қадірін біліп, қасиетін түсінетін режиссерге тап келгені аз олжа емес-ті. «Қой көрмегенге қозы бітсе, қуалап жүріп өлтірер» дегендей, сөзге орашолақтау олақ режиссердің қолына түссе, қандай көркем шығарманы да көктей солдырары анық қой.

Қарапайым қауым ғана емес, оқыған-тоқығаны, көрген-білгені көп білікті көрермен де Леонид Гайдай, Эльдар Рязанов, Георгий Данелия секілді режиссерлердің фильмдерін өте жоғары бағалайды. Мұның басты себеп­терінің бірі – тағы да әлгі есте қалар есті сөздің құдыреті.

Біздің кино, телехикая салаларындағы кемшіліктеріміз әсіресе, шетелдік нұсқалармен салыстырғанда көзге көбірек байқалады. Голливудтың немесе Болливудтың үздік туындылары басталған сәтте титрдан «story», «dіalogue», «screenplay» деген жазуларды және олардың авторларының көп жағдайда әрқалай болып келетініне мән бердіңіз бе? Яғни, АҚШ-та немесе Үндістанда фабуланы, яғни, негізгі сюжетті («story») бір адам жазады, ондағы кейіпкерлердің өзара әңгімесін, диалогтарын («dіalogue») басқа бір адам құрады, ал осы құрылымның бәрін жүйелеп, сценарийдің («screenplay») нақты да толық нұсқасын үшінші бір адам қорытындылайды. Демек, сценариймен үш адам тікелей жұмыс істейді және әрқайсысы өз міндетін жақсы біледі. Көрерменнің ерекше есінде қалатын мағыналы диалогтар, көзіңізге жас алдырар немесе еріксіз езу тартқызар әсерлі сөздер, жаныңызды тербеп, жүрегіңізді толғандырар оқшау ойлар осындай ыждағатты жұмыстан, ыстық ықыластан туады. Әйгілі режиссер Альфред Хичкоктың: «Жақсы фильмнің негізгі үш құрамдас бөлігі бар: олар – сценарий, сценарий және сценарий», – дейтін себебі де сондықтан шығар?

Таптаурын тәсіл, таныс штамп…

Бүгінгі фильмдеріміздің, сериалдарымыздың шетелдік нұсқалардан кем түсіп жатқан тағы бір тұсы – актерлердің кескін-келбеті мен ойнау шеберлігі. Кейінгі жылдардағы кинолардан көркіне көз тоятын, сымбатына жан сүйсінетін типаж табу өте қиын. Экрандағы кейбір кейіпкерлердің түр-тұлғасына қарап отырып, «режиссерлер жүз адамның ішінен әдейі ең сұрықсызын сұрыптап алған ба?» деген ойда қалуға мәжбүрсіз. Біздің киногерлер үшін әртістің сырт келбеті ешқандай рөл ойнамайтын сияқты. Кастинг, сынақ дегендердің қалай жүргізілетіні беймәлім.

Кино – эстетикалық талғамды қалыптастыратын өнердің бірі. Адам, әсіресе, жас көрермен жақсыдан үлгі алуға, әдеміліктен әсерленуге, көз қуантар көркемдіктен қуат алуға тырысады. «Түсі игіден түңілме» дегенді айтатын да – қазақ. Бізде қазір киножұлдыз деген жоқ. Өйткені, сол атаққа кескін-келбетімен, түр-тұрпатымен сәйкес келетін тұлғалар шықпай жатыр. Жас ұрпақтың өзіне үлгі тұтар, нағыз жігіттің һәм нағыз арудың идеалы санар ұлттық қаһармандар көре алмай отырмыз.

Сосын қазіргі қазақ фильмдері мен сериалдарында шынайы актерлік ойын әлсіз. Шамасы, актерлеріміз сериалдарды жай қосымша ақша табу құралы ретінде ғана қарастырып, барын салмай, атүсті ойнап шыға салатын тәрізді. Осы орайда таяуда ғана дүниеден өткен танымал орыс актері Лев Дуровтың бір сөзі еске түседі. «Актердің жадында үш деңгей болады, – депті ол бір сұхбатында. – Алғашқысында әрі ең тереңінде – театр сахнасында жылдап ойнап, санаңа сіңген кейіпкер монологтары тұтаса көшіп жүреді. Оларды мен түнгі үште біреу түртіп оятып сұраса да жаңылмай айтып бере аламын. Екіншісі – кинодағы кейіпкерлердің сөздері. Бұлардың да көпшілігі есімде, бірақ, түгел емес, үзік-үзік. Тұтас жаттауды қажет деп санамаймыз, өйткені, кинода екінші, үшінші, төртінші дубль дегендер бар, қайта түсіруге болады. Ал мидың ең бергі жұқа қабатында сериалдардағы диалогтарымыздың сұлбасы орналасады. Олар бүгін, яғни, түсірілім кезінде ғана есте, режиссер «стоп!» деген соң-ақ ол бірден ұмытылады».

Біздің актерлеріміз де «танымал бола түсуімізге осы теледидардың, сериалдың да көмегі тиіп жатыр-ау» деп, тым болмаса көпшілік көрермен үшін барын салып ойнауға тырыспайды. Қай телехикаяны қарасаңыз да, сол баяғы таптаурын тәсіл, таныс штамп, жасанды интонация, нанымсыз әрекет… Көрерменді өз кейіпкерімен бірге баурап әкету өте сирек. Телеэкранның бер жағындағы адам актермен бірге күліп, бірге жылап, кейіпкер тағдырының бүкіл тауқыметін бірге кешкендей болуы керек қой. Ондай эпизодтар да байқамадық. Бір әріптесіміздің : «Неге біздің сериалдарда актерлерді тек орташа планмен ғана түсіреді, неге ірі план жоқ?» – деген сауалына кино саласында жүрген бір маман: «Ірі планмен түсіргенде актердің бет-жүзінен, көзінен, мимикасынан шынайы ойнау белгілері, жан күйзелісі бірден байқалып тұрады, ал бізде солай барын салып, жан-жүрегімен ойнап жатқан актер көрдің бе?» – деп жауап берген екен. Бұдан артық қалай айтарсыз?

Ал кішкентай балалардың ойыны қандай жасанды, қандай жалған? Бүкіл Қазақстаннан қазақша жатық сөйлей алатын, камера алдында еркін әрекет етіп, шынайы ойнай білетін бала табылмай ма? Бір ғана «Жедел жәрдем» телехикаясындағы баланы-ақ алайықшы (бас кейіпкер – Гауһардың ұлының рөлін орындайтын балақайды). Өте жасанды сөйлейді – бір, қимыл-қозғалысында еркіндік жоқ – екі, бет-жүз құбылтып ойнаудан, «әртістік» қабілеттен жұрдай – үш… Сонда баяғы Абдолла Қарсақбаев, Шәріп Бейсембаев, Қанымбек Қасымбековтер талантты балаларды қайдан тапқан, қалай ойнатқан? «Менің атым Қожа», «Жүйрік болсаң озып көр!», «Арман-атаман», «Алты жасар Алпамыс», «Шоқ пен Шер» секілді фильмдер әлі күнге естен шықпайды. Мұның бір себебі – басты рөлдегі балақайлардың шынайы ойыны, оларды жасандылыққа жолатпаған майталмандардың шеберлігі емес пе?..

* * *

Кино өнерімізді, телехикая өндірісімізді сан жағынан да, сапа жағынан да өсірмесек болмайды. Егер осы бағытымызбен кете берсек, шетелдік кино басқыншы­лығынан еш құтыла алмаймыз. Көрермен қауымның орыс пен кәрістің, үнді мен түріктің сериалына телміруі әрі қарай да жалғаса бермек.

Сәкен СЫБАНБАЙ

"Алматы ақшамы" газеті