Rushyldyq endi‑endi basy qosyla bas­­ta­ghan qazaqtyng birligine syzat tý­sirip, bó­linip‑jarylugha aparatyny jó­ninde jii aitylady.

 Ásirese, múnday aqyldy úlaghatty sózdi aitatyn óner adamdary. Solay bola túra, qazaq әnshi­lerining birazy ata‑teginen jerip, ruynyng atyn familiya qylyp aldy. Mysaly, Asha Matay, Núrlan Alban, Aqylbek Jemeney, Sara Nayman, Mayra Kerey syndy әnshiler ruyn «júldyz» jasap, jarnamalap jýr. Tipti, ózderining búl isine olar qymsynbaydy da. Búghan qa­rap «olardyng túla boyyn rushyldyq dendep, ishke syimaghany sonshalyqty, syrtyna teuip, әbden beti ashylyp alghan ba?» degen de oigha qalasyn. Sóitsek, gәp basqada eken. Olardyng rushyl boluynyn  ózindik sebebi bar eken. Manghystaulyq әnshi Aqylbek Jemeney ózining «rushyl» boluyn osydan biraz uaqyt búryn «Qala men dala» gazetine bergen súhbatynda bylay týsindirgen edi. «Osydan 5-6 jyl búryn sahnagha alghash shyghyp jýrgenimde belgili syqaqshy Marat Kókkózovpen konsertte birge boldym. Adaydyng ishindegi Jemeney ekenimdi bilip, sol kisi tegimdi auystyrugha úsynys jasaghan bolatyn. Sodan beri osylay kele jatyrmyn» depti. Sonda, Marat Kókkózov Aqylbekke nege múnday aqyl aitty? Nege ony rushyldyqtyng jolyna salyp jiberdi? Shyndyghynda, búl mәselege tereng ýnilsek, Maratty jazghyrugha bolmaydy, kerisinshe, ol Aqylbekke jamanshylyq oilamaghanyn, qayta onyng adam bolyp, júrt qatarly ómir sýrip ketkenin qalaghan aghalyq janashyrlyghyn kóremiz.

Shyghys halqynda Qojanasyrdan, qazaqta Aldarkóseden bastau alatyn sy­qaqshylar aqylsyz adamdar emes. Olar halyqtyng ishki oiyn sezetin, minezin jaq­sy biletin psihologtar. Onyng ýstine, M.Kókkózov – A.Jemeneyding jerles aghasy. Aqylbekting әn salyp jýrgenin bir qarap jiberip, ol oghan óte paydaly aghalyq kenes qosqan. Sebebi, Aqylbekting әnshiligi, qúi­qyl­jytyp әketip bara jatqan dauysy, qúday bergen talanty shamaly, týr‑sipaty da estradagha kele bermeydi – ony halyqtyng «jaryq júldyz» dep qabyldauy qiyn edi. Endi ne isteu kerek? Syqaqshy Marat Kókkózov tyghyryqtan shyghatyn joldy tapty. Jemeney – adaydyng ishindegi eng ýlken ru. Soghan sәikes toy‑tomalaqty da kóp jasaydy. Mysaly, jemeneyler toy jasap jatyr delik. Tamada «Qúrmetti qonaqtar, býgin jemeney eli dýbirletip toy jasap otyr. Sizderding qúrmetterinizge Aqylbek Jemeney әn salady» dese, toyda otyrghan jemeneyler qúda‑jekjattyng aldynda mereyi artyp, bir jasap qalmay ma?! Jemeneyding toyynda Jemeney әn shyrqap jatyr… Qanday ýilesimdi, qanday tamasha! Búdan keyin Aqylbekti toygha shaqyrtu kóbeyedi, soghan sәikes әnshining tabysy da artady. Mine, osyny biletin syqaqshy Kókkózov inisine janashyrlyq aqylyn aitqan. Áriyne, aghasynyng aitqanyn mýltiksiz oryndaghan Aqylbek te aqylsyz jigit emes. «Men, men» dep kókiregin úrmaydy. Ol ózining shamasyn biledi – asyp‑tasyp bara jatqan talanty joq. Búlay jasamasa, shou‑bizneste kýn joq, aqsha tabu da qiyn.

Aqylbek Jemeney búryn Úlyqpan Joldasov qúrghan «Kaspiy» tobynyng mýshesi boldy. Top Ú.Joldasovtyn bastap týgelimen batystyng jigitterinen túratyn. Toptyng «Kaspiy» dep ataluy da Aqylbekting Jemeney ataluy siyaqty esepten tuyndaghan siyaqty. «Qúrmetti qonaqtar, Sizder tolqyny  men bekiresi tulaghan Kaspiy tenizining jaghasynda otyrsyzdar. Sizderge arnap Kaspiyding týlekterinen qúralghan «Kaspiy» toby әn shyrqaydy» deydi tamada. Taghy da toyshy qauym bir jasap qalady. Kaspiy… Kaspiy… Kaspiy… Ylghy batys ónirding toy‑tomalaghynda әn aityp aqsha tabatyn toptyng qúramynda jýrgende múny Aqylbek bayqaghan. Keyin toptan bólinip óz aldyna sharua jasay bastaghanda Úlyqpan aghasynan ýirengenin Marat Kókkózov aghasynyng aqylymen jýzege asyrdy. Búdan Aqylbek útylghan joq, jaman bolghan joq – Almatydan dýmbirletip eki‑ýsh qabat ýy de saldy, qymbat mәshiyne de aldy…

Qazaq estradasynda basqalardan oq boyy ozyq kele jatqan ontýstikting jigit­terinen qúralghan «Múzart» atty top bar. Biraq, olar toptyng atyn «Dulat» nemese «Taraz» dep atap, bir ónirding nemese bir rudyng qoldauyna sýiengisi kelmedi. Nege? Sebebi, olar ózderining talantty ekenin bildi. Toyda óleng aityp, әn shyrqap aqsha tabudy emes, óner jasaudy maqsat tútty. Toptyng atyn jay ghana muzykalyq óner – «Múzart» dep atay saldy. Tabystan da qúr alaqan emes. Olardy batystyng da, shyghystyng da, ontýstikting de, soltýstikting de hal­qy toyyn­da әn aitugha shaqyrady. Tabysy da «Kas­piyge» qaraghanda әldeqayda qomaqty – shynayy óner de jasap jatyr, kýrep aqsha da tauyp jatyr.

Mine, bayqap otyrghandarynyzday әnshi­lerding rushyl, jershil boluynyng bir sebebi osynda jatyr. Mysaly, nayman ruy býtkil qazaqtyng ýshten birin qúraydy. Alban da Úly jýzdegi ýlken rudyng biri. Mataylar da kóp. Kerey de Orta jýzdegi úiymshyl beldi rulardyng biri sanalady. Degenmen, «qazaq ishindegi rushyldyq sezim asqynyp túr» dep aita almaymyz. Biraq, halyq «U ishseng ruynmen» degen týsinikten әli aryla qoyghan joq. Halyqtyng osy bir osal túsyn óner adamdary óz paydasyna jaratyp jatyr.

Qazaq әnshilerining rushyl bolyp ketuining taghy bir sebebi bar. Búl jogharyda aitylghan birinshi sebepten әldeqayda jaman, qazaq ýshin әldeqayda qauipti. Olay deytinimiz әnshilerding qazaq boludan qashuy. Olar nege olay etedi? Mysaly, әnshi Mayra Múhammedqyzy ózining tegin auystyryp, Mayra Kerey atanghanyna biraz boldy.  Ol búl isin bylaysha týsindirip jýr. Mayra anda-sanda Europagha baryp әn shyrqaydy eken. Onyng oiynsha, europalyqtar «Mayra Múhammed» dep aitugha qiynsynady-mys. Shyndyghynda, músylman әlemining kindigine jaqyn jatqan europalyqtargha payghambarymyz Múhammedting esimi jat emes, ol ýirenshikti esimderding birine ainalghaly qashan! Dәl osy esimmen әlemge әigili qanshama túlgha shyqty! Qara nәsildi boksshy islamdy qabyldap, «Múhammed Áliy» atanghanda da hristiandar onyng esimin ataugha  tipti de «qiynsynbaghan» bolatyn. Búl jerde Mayra Kerey bir nәrseni jasyryp otyr. Ózining familiyasyn ózgertuge qatysty aitqan onyng uәji aqylgha qonymdy emes. Shyndyghynda, ol qazaq boludan qash­qaqtap otyr. Nege?

«Múhammedqyzy» degen sózde qazaq­qa, qazaq tilining әlipbiyine ghana tәn «ú», «q» siyaq­ty «qúiryqty» әripter kezde­se­di. Ol ózge halyqtyng tilinde joq múnday әrip­terding (dybystardyn) ózining aty-jóninde bolmaghanyn qa­laydy. Yaghni, onyng qazaqtyqtan qash­­qaqtap otyrghany bayqalyp túr. Ekin­shiden, qazaqtar – músylman. Til men din últty basqalardan ereksheleytin basty faktorlardyng biri. Halqymyz islamdy qabyldaghannan beri úl-qyzdarynyng atyn músylmansha qoya bastady. Al, Mayra taza qazaq bola túra islam dәstýrin, qazaq dәstýrin moyynsynbay músylmansha esimnen qashyp otyr. Yaghni, búdan onyng taghy da qazaq bol­ghysy kelmeytinin kóremiz. Osy siyaqty qazaqtyqtan qashqaqtap jýrgenderding qataryna Matay, Alban, Jemeney, Nayman, әl-Tarazi, Tarazy degen familiya alyp, tegin ózgertkenderdi qosugha bolady. Sebebi, ru men jer attarynyng týgelge juyghy qazaq músylman bolghangha deyin qoldanylghan eski sózder. Áriyne, aty-jónin ózgertken adamdardyng birazy bәribir qazaqshylyqtyng «qúryghynan» qútylyp kete almady. Familiyasyn «oryssha» stan­dartqa keltirip europashalaghanmen óz esiminde «ú», «n», «gh», «q», «ә» siyaqty әripter qalyp qoydy.

Sovet odaghy kezinde orys ortagha týsip qalghan Túnghyshbay, Toqtar esimdi adamdar «Toliyk», Aqylbek pen Ákim esimdi jigitter «Aliyk», Maqpal men Móldir esimdi qazdar «Masha», Amangýl men Nәzigýlder «Nastya» dep tanysudy jón kóretin. «Sen qazaq ekensing ghoy, biraq týring qazaqqa úqsamaydy» dep bireu kýmәndi sóz aitsa, soghan mәz bolyp, bir jasap qalatyn. Sol kemis psihologiya qazaqtyng boyynda әli bar siyaqty. Biraq, «Masha», «Toliyk», «Aliyk» bolu «modadan» qaldy – qazir ersi kórinedi. Onyng ýstine familiyany ózgertu onay bolghanmen azan shaqyrtyp qoyghan óz atyn zang boyynsha ózgertu qiyn. Osy jaghday at auystyrghysh әnshilerdi tejep túr. Áytpese, olar myna týrimen «Aleks», «Maykl», «Djeniyfer» dep atyn ózgertip aludan tayynatyn emes.

Qazaqtardyng qazaq boludan qashqaq­taytynyn Sara Naymangha qatystyra aityp, taghy da jýieley týsuge bolady. Ánshi ózining «Nayman» ataluyn tariyhqa aparyp biraq tirepti. Aytuynsha, ol mektepte «Qazaqstan tarihy» pәnin jaqsy kóripti. Eski tariyhqa qyzyghypty. Oqyp otyrsa, naymandar kezinde óz aldyna jeke memleket bolyp, dәureni jýrgen eken. Soghan tang qalyp, ózi nayman ruynan bolghan song Sara Nayman atanyp alypty. Dúrys delik. Biraq, onyng eski tarihty janghyrtqysy kelse, familiyasyn nege «Kýshilik» nemese «Ketbúgha» dep almaghany tanyrqatady. Biri – Nayman memleketining úly hany, ekinshisi – Mysyrgha deyin jaulap barghan monghol әskerining danqty qolbasshysy. Ekeui de әlem tarihyndaghy tanymal túlghalar. Sara tarihty jaqsy oqysa olar turaly bilse kerekti. Biraq, ol Kýshilik nemese Ketbúghany familiya retinde almay, Nayman atandy. Sebebi,  ol da Mayra apasy siyaqty qazaqsha әripterden, qazaqtyqtan qashqaqtap otyr.

Mayra men Sara shetelge shyghyp әn aityp, «ónerimmen elimdi, jerimdi әlemge tanytam» dese, familiyasyn «Qazaq» dep alushy edi. Europada Ketbúghany bilse de, naymandy bilmeydi. Oghan qaraghanda qazir qazaqtyng aty birshama tanymal bolyp qaldy. Eger, әnshilerimiz «Mayra Qazaq», «Sara Qazaq» dep ózin jariya etip jýrse, europalyqtar «Á, kýmis kómey әnshiler Qazaqstannan kelgen eken» deushi edi! Biraq olar «qúiryqty» «Q»-dan bosqa sekemdenip, kelip túrghan baqty óz qolymen qaghyp tastap otyr. Múnysy ózderi ýshin de, qazaq ýshin de ókinishti jaghday.

Álniyaz Bestemir

Aqiqat jurnaly