Shynghyz han men onyng qúrghan memleketi mәselesi әlem zertteushileri eng kóp qalam tartqan taqyryp sanalady. Búl tarihtaghy kisiler men ru-taypa attary týrkshe, әsirese qazaq tiline jaqyn bolghannan keyingi kezderi bizding zertteushilerding de jazghandary molaydy. Alayda olar Shynghyz han basshylyghymen 1206 jyly qúrylghan memleketting «týrktigin» aita kele: «Kóptegen týrk rularyn baghyndyryp el qylghan «monghol» atty («sol manayda kóship jýrgen sany az taypa») halyq, Shynghyz han – monghol bolghan» – degen tújyrym aitady. Ondaghan týrk rularyn, handyqtaryn bir ghana monghol degen taypa baghyndyryp, memleket sonyng atymen atalghan bolsa búghan qazaq (týrk) zertteushileri (halqy) nesine shattanugha tiyis?! Búl, kersinshe, týrk nәsilin qorlaytyn jay emes pe!?

Sondyqtan, búl tarihpen kópten tanys bolsam da, týrktik sóz-ataulardy kóre túra búl tariyhqa qalam tartpaghan edim. Áytsede, osy tariyhqa qatysty búryn-sondy jazylghan birtalay enbektermen tanysa jýre  «monghol» atauy turaly óz pikirim payda bolyp, búl etnostyng emes, 1206 jyly shyghys týrk taypalary Shynghyz hannyng basshylyghymen qúrghan odaghynyn, memleketining atauy bolghan degen tújyrymgha keldim. Sóitip 2008 jyly bastaghan «Ghasyrlargha jalghasqan jansaqtyq» (orysshasy «Zablujdeniye, dlivsheesya vekamiy») atty kitabym 2013 jyly baspadan shyqty. Kitap taraulary 2010 jyldan beri on shaqty gazet-jurnaldarda, internette jariyalandy. Degenmen «monghol» atauy alghash ret qashan tarihta kórindi, búl ataudyng maghynasy ne degen súraqtar әli de tolastamay otyr. Sondyqtan kitabymda bayan etken dәlelderimdi tolyqtyrudy jón kórdim.

     Monghol degen halyq 1206 jyly kenetten payda bolyp, jarty әlemdi 20-aq jylda jaulauy mýmkin emes dep eseptegen zertteushiler «monghol etnosyna» derekti 1206 jyldan arghy, erte tarihtan izdeude. L.Gumiylev «Hunnu» kitabynda: «Hunno-syanby – smeshannye rody v Halhe v Chahare; etnicheskiy substrat, na baze kotorogo vsledstvie bolee pozdnih passionarnyh tolchkov voznikly turkskie y mongoliskie etnosy Velikoy Stepy v VI-HII vv. n.e.»,– dep jazypty. IYә, hunnular imperiyasy ydyraghannan keyin ol ólkede 552 jyly Týrk qaghanaty payda bolghany mәlim.

  Týrk qaghanattaryn qúrushylar jayynda qytaydyng eski derekterinde tórt ret kezdesedi eken. «Sýishu», Jyushu»  kitabtarynda: «Týrikting arghy atasy Piynlianda aralas-qúralas jýrgen hulardan», «Týrk Ýiining ata-babasy «Ashina» dep atalatyn Hunnu Ýiining bólek bir bútaghynan», «Týrk – siunnudyng bir túqymynan»; «Týrkting tegi siunnulardyng teriskeyindegi So memleketinen shyqqan» delingen. Týrktin, әriyne, týrk tekti halyqtan shyghatyny zandy. Sondyqtan, kóptegen derekterge sýiengen zertteushiler siunnulardy (hu, hunnu) týrk tekti halyq dep otyr. Hunnularmen bir mezgilde memleket qúrghan qanlylar men ýisinder de týrkter ekeni belgili. Mysaly jana jyl sanugha deyingi 53 jyly payda bolghan Soltýstik siunnulardyng Jyjy shәniýiine Qangýiding biyleushisinen  Ýisinderdi  eki elding birikken kýshimen jaulap alugha úsynys jasaghan elshi kelgeni qytay derekterinde bar. Sondyqtan qytaydyng tórt deregin «býkil týrk tekti halyqtar siunnulardan taraghan» dep týsinbeu kerek. Búl qytay derekteri tek 552 jyly Týrk qaghanatyn qúrushylar jayly ghana bayan etken. Týrk qaghanatymen bir kezende Týrgesh, Qyrghyz, Otyz tatar, t.b. týrk tekti elder bolghany Kóltegin, Tonykýk eskertkishterinde de jazylghan.

Sóitip, Gumiylevting «voznikly turkskie y mongoliskie etnosy» degen sózindegi   týrk atauyna qatysty derekter barshylyq eken. Al «VI ghasyrdan monghol etnosy da payda boldy»  degendi nege sýienip aitqany belgisiz, búghan esh derek tappadyq. «Shynghyz han zamany kezinde, oghan deyin de sol ólkede monghol degen taypa, halyq bolypty» – deushi  ózge zertteushiler de óz pikirlerine eshbir derek keltirmegen. Týrk jazba eskertkishterinin  anyq oqylghandarynyng eng kónesi sanalatyn 716 jyly túrghyzylghan Tonykýk, 732 jyly túrghyzylghan Kóltegin, t.b. eskertkish jazularynda da «monghol» sóz ne kisi, el atauy retinde mýlde kezdespeydi.

1074 jyly jazylghan «Diuany lúghat at-Týrk» enbegining «Týrk halyqtary men taypalary jayynda» tarauynda Mahmút Qashqari: «Týrkter teginen 20 taypaly. Olar barlyghy Tәniri әziz kórgen Núq payghambardyng úly Iafas jәne Iafastyng úly Týrkke baryp tireledi... Árbir týrk taypasynyng qanshama úryq-shәripteri bar, olardyng sany úly Tәnirining bir ózine maghlúm. Men búlardyng týptamyrlary men ana taraptaryn jazdym. Ru-aymaqtaryn tastadym...Músylman bolsyn, bolmasyn meyli. Rúm ólkesi janynan Kýnshyghysqa qaray ketken ret boyynsha, birtindep, shyghystaghy taypalardyng ornalasqan jaylaryn kórsetip óttim. Rúm ólkesine bәrinen jaqyn ornalasqan taypa beshenek; odan qalsa qypshaq, oghyz, iyemek, bashghyrt, basmyl, qay, iabaqu, sodan tatar, sodan qyrqyz taraptary. Qyrqyzdar Shyngha jaqyn jaylasqan. Búl taypalardyng barlyghy Rúm ólkesi janynan shyghysqa qaray osy retpen sozylyp jatyr. Sodan, shigil, tohsy, iaghma, úghraq, jarúq, jomyl, úighyr, tanghút, hytay. Qytay ólkesi «Shyn» dep atalady. Odan son, tabghash, ony «Mashyn» deydi. Búl taypalar Jenýp pen Shimal arasynda túr. Olardyng ornalasqan oryndaryn osy shenberli kartada bir-birlep kórsettim», deydi.

Al «Týrk tilderi turaly» tarauynda: «Japarqalyqtar (japondyqtar) shalghay alysta ornalasqandyqtan, Mashyn men olardyng arasyn úly tenizder bólip túrghandyqtan olardyng tili bizge belgisiz, bilinbeydi.

Shyn men Mashyn halyqtarynyng tilderi bólek, aiyrmalary bolsa da, shaharlyqtar týrikshe jaqsy biledi.  Bizge jazghan hat-habarlaryn týrk jazuymen jazady. Sonday-aq, arada úzaq alystyq jәne Shyn iyinindegi tau, tenizder bolghandyqtan IYәjýj ben Mәjýjlerding tilderi bizge mәlim emes.Týbýtterding bólek tili bar... Úighyrlardyng tili týrkshe, әitse de, ózara bir-birimen taghy bir týrli ózgeshe tilmen sóilesedi. Kitaptyng bas tarapynda kórsetilgen jazumen jazady. Úighyrlar men shynәlyqtardyng búdan basqa taghy bir jazulary bar. Ol jazudy músylman bolmaghan úighyrlar men shynәlyqtardan basqalar oqy almaydy... Sahara-qyr halyqtaryna jatatyn jomyldardyng tili bólek bir til bolyp, olar týrksheni de bek jaqsy biledi. Qay, iabaqu, tatar, basmyl taypalary da sonday»,– dep jazady (aud. A.Egeubay).

Batystaghy Rum men Rus jerinen bastap, Japondargha deyingi músylman jәne músylman emes halyqtardyng bәrin  birneshe ret tizip jazghanda M.Qashqary «monghol» degen halyqty ya taypany atamaghan. Tipti, týrk ekendigi kýmәnsiz, sol ólkeni mekendep handyq qúryp otyrghan Jalayyr, Nayman, Kereyit, Merkit, Qiyattardy da atamaydy. Óitkeni M.Qashqary da shyghystaghy týrkterding barshasyn olardyng II ghasyrda, sәnbiylermen odaqtasqan kezde qabyldaghan birlestigining atauymen «tatar» dep kórsetken.    

Kóptegen zertteushiler «monghol» atauynyng jazba derektegi alghash kórinui dep tabghashtar qúrghan Tan memleketi (618-907 j.j.) turaly jazylghan «Szu Tan shu» kitabyndaghy («Eski Tan tarihy», 945 j.) «menu shiyvey» delingen, tolyqtyrylghan «Sini Tan shu» («Jana Tan tarihy», 1060 j.) núsqasyndaghy «menva» («K yugu ot reky nahoditsya kochevie menva») delingen sózderdi sanap keledi. Búl ataular osy eki kitaptyng shiyvey halqynyng taypalary jayyndaghy tarauynda bayan etilgen. «Szu Tan shu»: «Shiveylikter qidandardyng jeke bir bóligine jatady. Olar Naongehe ózenining (Amur ózenine qúiatyn Zeya ózeni) soltýstigin mekendeydi. Olardyng iyelikteri astanadan (Chanani) soltýstik-shyghysqa qaray 7 myn liy jerde. Shyghysta heyshuy mohe (shýrshitterding eski atauy.H.Q-T) jerine deyin, al batysta tuszulermen (týrktermen. H.Q-T), ontýstikte  qidandarmen shekaralas, soltýstiktegi jerleri tenizge jetip tireledi. Olardyng jerlerinde ortaq bir biyleushi joq. Tek mohedo dep atalatyn iri kósemder bar. Solar qonystardy basqarady, alayda bәri týrkterding bodandyghynda. Bizding Tan әuletine  baghynyshty toghyz shiyvey taypasy bar» – delinip, eki kitapta da shiyveyding 19 taypasy atalady: «Linsi, shanibey, huantou, dajuchje, syaojuchje, povo, nobey, lodani. Búlar Luchenning soltýstik-shyghysyn mekendeydi. Jaqyny 3 myng li, qashyghy 6 myng liyden astam jerde túrady. Eng batysta qonystanghany (kochevie) usugiy taypasy. Olar hueyhelermen (úighyrlarmen)  shekaralasyp, Szuyluni kólining ontýstik-batysynda ornalasqan. Kólding shyghysynda isaymo, al onyng shyghysynda sayhechjiy ornalasqan. Olardan da shyghysqa qaray  hesze, ulohu, naliy, linsiy taypalary qonystanghan. Olardyng soltýstiginde nobichjiy taypasy túrady. Osy qonystyng soltýstigindegi ýlken taudyng arghy jaghandaghy Shiszyanihe ózenining jaghasynda da shiyveyler (úlyq, ýlken shiyveyler) túrady. Búl ózen Szuyluni kólinen bastau alyp, iyrelendey shyghysqa qaray aghady. Ózenning ontýstiginde menva qonysy, odan soltýstikte lotani qonysy ornalasqan. Osy ózen shyghysta Nahe jәne Huhanihe ózenderimen qosylady da heyshuy mohe (shýrshitter H.Q-T) jerining ortasymen aghyp shyghystaghy tenizge qúyady», – delingen. («Eski Tan tarihynda» әlgi tús: «dalee na vostoke techet k severu ot menu shivey  y k yugu ot loszu shivey» – dep jazylghan).

Al, shivey halqynyng (taypalarynyn) túrmys-salty jayynda: «Úsaq qonystarda myn, iri qonystarda birneshe myng ýy bolady, olar ózen angharlarynda shashyrap ornalasqan. Aghashty úshtap soqa jasaydy. Jer jyrtqanda soqany adamdar sýireydi. Egisterining ónimi óte tómen. Óitkeni jerlerinde aua-rayy kóbine suyq, jazda túman men janbyr, qysta qyrau men qar bolady... Kýieui ólgen әiel ekinshi ret túrmysqa shyqpaydy. Ár qonysta birlesip ýlken balaghan jasaydy da, soghan ólikti qoyyp, ýsh jyl aza tútady... Olardyng jerinde altyn men temir az bolghandyqtan metaldardyng kóp bóligi Gaoliyden (Koreya) әkelinedi... Ystyq әri ylghaldy jaz ailarynda olar batystaghy Daybo men Saniduy taularyna kóshedi. Múnda masa kóp bolghandyqtan, olardan qútylu ýshin adamdar aghashtarda úyalar jasap, sonda túrady... Kóbinese ógiz jegilgen arbamen jýredi. Arbagha taldan órilgen (sinovka) ýy ornatylady. Ýidi terimen nemese aghashty iyip órgen toqymamen (sinovka) jabady... Shiveylerde qoy bolmaydy, jylqy az, alayda mýiizdi iri-qara ústaydy. Ýlken shoshqalar asyrap, etin jeydi, al terisin iylep kiyim tigedi, ýy jabugha qoldanady. Tilderi mohe taypasymen (shýrshit) birdey», – dep jazylghan.

Tan tarihynyng eki núsqasyndaghy osynday derekterge týsiniktemesinde orys zertteushileri: «Etnonimy menva iy menu, kak spravedlivo schitait bolishinstvo uchenyh, transkripsiya slova «mongol», y eto yavlyaetsya pervym dostovernym upominaniyem o mongolah», «Esly etnonim «mongol» proishodit ot nazvaniya shiveyskogo kocheviya menva, iliy menu, eto daet veskoe osnovanie otnositi shiveysev k mongolam, k kotorym doljny prinadlejati y vse etnichesky rodstvennye k  shiveysam plemena» – degen tújyrymdar jasaydy. (Osy pikirdi ózgelerding qaytalau sebebi – o basta zertteushiler «Tan tarihtarynda» «menvu» ya «menu» degen halyqtyng nendey oqighagha baylanysty jazylghanyn týsindirmey, kitap tarauynan tek «menvu», «menu» ataularyn ýzip beruden de bolar).

«Monghol» atauy jayly «ekinshi derek» degen orys tarihshylary: «Bolee rannie po sravnenii s Rashiyd-ad-Dinom svedeniya o mongolah, jivshih v etom rayone, iymeiytsya y v sochiyneniy E Lunly «Sidani go chjiy»: «Pryamo na severe zemliy kidaney dohodyat do vladeniya Menguliy. V etom vladeniy net praviytelya, kotoryy by upravlyal narodom. Naselenie ne zanimaetsya zemledeliyem, [osnovnym] zanyatiyem yavlyaetsya ohota. Ludy ne jivut postoyanno na odnom meste, a kochuit v kajdyy iz chetyreh sezonov goda v poiskah horoshey travy y vody. Piyshey slujat toliko myaso y kumys. S kidanyamiy ne voiyiyt, a lishi torguit s nimy izdeliyamy iz shkur y shersty krupnogo rogatogo skota, oves, verbludov y loshadey», –- dep,  osy «menguliy» men Rashid ad-Din jazghan «mongholdy» bir halyq etip kórsetpek bolady. Al E Lun Ly bastapqyda ózen túnghystary jayyn bayandaydy da,  artynsha qidandardyng soltýstik-batysyndaghy týrkter turaly (astyn syzdyq!) aityp ketkenin kóremiz. (HH ghasyrda kóp orys zertteushileri de osylay etedi). Shyndyghynda, Ontýstik Sundyq E Lun Ly búl enbegin 1180 j., Qidan memleketi (1125 j.) qúlaghanynan jarty  ghasyrdan keyin jazghan, ózi ol ólkelerde bolmaghan eken.                    

Endi «Tan tarihynyn» eki núsqasynda aitylghan menu ya menvu taypalaryn 1310 jyly jazylghan Rashid ad-Din «Jamigh at-Tauariyh» bayanymen salystyryp kórelik.

1. Orys, t.b. batys elderining zertteushileri «Tan tarihyndaghy» shiyveyding menu (menvu) taypasyn «monghol» dese, al Rashid ad-Diyn: «Mongoliskie plemena byly odnoy iz grupp obshey massy turkskih plemen, ih oblik y rechi shodny mejdu soboy» (I t. 1 kit. 153 b.) dep, mongholdy týrk taypalarynyng biri deydi;

2. Rashid ad-Din kitabynda Qiyan men Nýkis bastap Ergene qondy  tórt jarym ghasyr qonystap shyqqan taypalar turaly «Upominanie o turkskih plemenah, prozvaniyem kotoryh v davnee vremya bylo mongoly» («Monghol» degen laqaby bolghan týrk taypalary turaly) dep tizip jazghan 16 «monghol» taypalarynyng eshbirining atauy «Tan tarihyndaghy» shiyveylik taypalardyng atymen sәikes kelmeydi. Sonday-aq, Shynghyz han shyqqan Nirun taypasy turaly  4-bólimning 2-tarauyn «Upominanie o teh turkskih plemenah, kotoryh nazyvait nirun» dep, «monghol» sózin mýlde jazbaghan. Osy, 19 Nirun taypalarynyng da ataulary «Tan tarihyndaghy» shiyveylik taypalarmen esh sәikespeydi.

3. «Tan tarihtarynda»  shiyveylik taypalardyng ortaq basshysy joq ekeni aitylghan. Al Rashid ad-Din de, ózge tarihshylar da «mongholdardyn» týp-tegi Týrk,  babasy retinde Qiyan (Qiyat) atalsa (qytay derekterinde Hunnu memleketining knyazi Huyani), Ergeneqonnan «mongholdardy» bastap shyqqan ruy Qoralas-qiyat Bórte ashunnan (asqan, ótken, alghashqy, alash) bergi Shynghyz hannyng 22 atasynyng esimderi, olardyng óz taypalaryna basshy bolghany da shejirelerden belgili.

 4. Tan tarihnamalarynda shiyveylikterding elshileri 629 jyldardan kelip túrghany jazylghan: «...ony prislaly poslov, podnesshih v dani soboley s gustym mehom. V dobavochnoy 12-y lune 8-go goda ery pravleniya Chjeni-iani (792) shiveyskiy glavno-upravlyayshiy Heszejesu vo glave desyaty chelovek yavilsya ko dvoru. V 12-y lune 9-go goda  (835) ot shiveysev pribylo ko dvoru 30 chelovek vo glave s Dashen Duachenom. V eru pravleniya Syani-tun (860-874) shiveyskiy vojdi Dale iy sissy prislaly v stolisu poslov, no, tak kak shiveysy byly nezametnymy inorodsami, posleduishie istoriky ne ostavily o nih zapiysey». Al osy elshiler men halyq basshylarynyng esimderi Shynghyz hannyng «mongholdary» jayyndaghy kitaptardyng eshbirinde kezdespeydi.

5. «Tan tarihyndaghy» shiyveylikter men Shynghyz han halqynyng salt-dәstýri, tirshiligi de eki basqa – shiyveyler qoy malyn ústamaydy, jylqyny az ósiredi, al siyr men donyzdy kóptep ósirse, Shynghyz han halqy qoy men jylqyny kóp ósirip, siyrdy az, al donyzdy mýlde asyramaghan; 1220-1221 jyldary Múqaliyding ( búl arabtyng «әli, ghaliy» sózinen emes,  altay toby tilderine ortaq «múqalghan» sózinen, maghynasy – domalaq kisi)  ordasynda bolghan Ontýstik Sun elshisi Chjao Hun «Men-da bey-lu» enbeginde: «U tatar zemly izobiluit vodoy y travoy y blagopriyatny dlya oves y loshadey. Eto yavlyaetsya [iyh] sredstvom k sushestvovanii. Doma ily vne doma [tatary] piut lishi kobylie moloko ily rejut ovsu na prodovolistviye. Poetomu v ih strane u kogo esti odna loshadi, nepremenno esti shesti-semi oves. Sledovatelino, esly [u cheloveka] sto loshadey, to [u nego] nepremenno doljno byti stado iz shestisot-semisot [golov] oves», dep jazghan; shiyvey әieli eri ólse, qayta túrmysqa shaqpaydy, al Shynghyz hannyng әkesi qaytys bolghan song sheshesining túrmysqa qayta shyqqany belgili; shivey elinde temir az bolsa, al Ergeneqonnan Qiyat, Qonyrattardyn, t.b. «mongholdardyn» temir taudy balqytyp shyqqany, sol kýndi jyl sayyn «qyzghan temirdi tóske salyp balghamen soghyp toylaytyn dәstýri» bary belgili. Temirshing degen atynyng maghynasy «ústa» ekenin kitabymda dәleldegenmin. Osy aitylghan salystyrular «Tan tarihtaryndaghy» menu, menvu monghol atauyna esh qatysy joq ekenin dәleldese kerek. Shyndyghynda, «Tan tarihtaryndaghy» shiveyler ózen halyqtary. Derekter olardy «donyzdy kóp  ósiretindigi ýshin «túnghys» atanghan», – deydi.

Shiyveylik menu taypasy turaly ýshinshi ret qytay tarihshylary 1206 jyly Shynghyz han basshylyghymen shyghys týrik taypalarynyng memleketi qúrylghannan song qayta sóz etken. Chjao Hun enbeginde: «V starinu sushestvovalo gosudarstvo Mongus (týpnúsqada «men-gu-sy»). Sziniskie razboyniky voevaly s nimiy. Vposledstviy je [sziniskie razboyniki] daly [iym] mnogo zolota y shelkovyh tkaney y pomirilisi s nimi. Kak govoritsya v «Chjen-men sziy» Ly Lyana: «Mongoly (týpnúsqada «men-jeni») nekogda peremenily period pravleniya na Tyani-sin y [ih vladeteli] nazval sebya «rodonachalinikom dinastiy y pervym prosveshennym avgusteyshim imperatorom» ([Ya], Hun, chasto rassprashival ih [ob ih proshlom] y uznal, chto mongoly (týpn. «men») uje davno istrebleny y ischezliy»,– deydi.

Ly Sini-chuanining «Sza-sziy» enbeginde de: “Sushestvovalo eshe kakoe-to mongoliskoe gosudarstvo (týpn. «men-go»). Ono nahodilosi k severo-vostoku ot chjurchjeney. Pry Tan ego nazyvaly plemenem men-u. Szinisy nazyvaly ego men-u, men-gu. Ety ludy ne varily pishi. Mogly viydeti nochiu. Ony iz shkur akuly  delaly laty, kotorye mogly zashititi ot shalinyh strel. S nachala [godov pravleniya] Shao-sin (1131-1162) ony nachaly myateji. ...Ih vladeteli takje nezakonno nazyvalsya «pervym avgusteyshim imperatorom-rodonachalinikom»...Ony byly davno... Teperi tatary nazyvayt sebya Velikim mongoliskim gosudarstvom («Da men-gu go»), y poetomu pogranichnye chinovniky iymenuiyt ih [sokrashenno] men-da («monghol-tatar» ataulyryn qysqartyp aitqandary. H.Q-T). No ety dva gosudarstva otstoyat drug ot druga s vostoka na zapad v obshey slojnosty na neskoliko tysyach li. Neizvestno pochemu ony obediyneny pod odnim iymenem», –  deydi.

Ontýstik Sun tarihshysy Huan Chjen «Gu-szini szi-yao iy-pyani» (1256 j.) shygharmasynda: «Sushestvovalo eshe kakoe-to mongoliskoe gosudarstvo.  Ono nahodilosi k severo-vostoku ot chjurchjeney. Vo vremena sziniskogo Lyana [ono] vmeste s tataramy prichinyalo zlo na granisah. Toliko v chetvertom godu nashego [perioda pravleniya] Szya-diyn (1211-1212 jj.) tatary prisvoily ih imya y staly nazyvatisya «Da Men-gu go» – dep jazghan.   

Akademik V.P.Vasiliev (1818-1900): «Dan-szini-go-chjiy» utverdiytelino govoriyt, chto narod  menvu jil na severo-vostoke ot chjurchjeney, y chto eto sovsem ne tot, kotoryy sdelalsya posle y izvesten pod iymenem mongolov, kotorye jily na severo-zapade. Takim obrazom, narod menvu byl toje manichjurskiy; on obital na ustie Amura, gde my y nyne nahodim imya manguny, naskoliko izvestno iz rasskazov puteshestvennikov, govoryashih manichjurskim yazykom, a slovo mengu oznachaet na ih yazyke reku, y odnorodno s sovremennym manichjurskim slovom muke», – degen edi.

Shynymen de, Amur, Ussury ózenderi boyyn mekendeytin túnghys taypasy Ulich býgin de «mangusal», al Nanaylar «mәmghý, manbu», dep ataluda. Túnghys tilinde qazir de Amur, Ussuri, Sungary siyaqty ýlken ózender «mangý, manmu», al kishirek ózender «manguqa(n)», dep atalady. Maghynasy – Qazaqstandaghy Jem-Emba, Orta Aziyadaghy Amu-dariya ataularyndaghyday «em, emu, jem» – asyraushy. Múny «Túnghys-manjúr tilderining salystyrmaly sózdiginen» («Sravniytelinyy slovari tunguso-manichjurskih yazykov» Leningrad. Nauka. 1975) kóruge bolady:

MAMNU  reka Amur.

Negidal  mamnu, mamgu, mamu - r. Amur.

Oroch  mәngidi, mangudna – amurskaya storona;  mangu 1) reka; 2) reka Amur.

Udey  manmu, manghu  1). reky Amur, Ussuri, Sungari; 2). Hor, Bikiyn, Samrgin dialekt. - nanaes; 

Ulich  manghu 1) reka (bolishaya); 2) ustar. reka Amur; manguqa(n)  rechka. 

 Orok. mangha – reka; manghú – reka Amur; mәmghú, manbú - nanaes; mangusal – ulichi. Nanay  manbo, manbu, manu 1) reka (bolishaya); 2) reka Amur.

        MEME – mama. Solon  meme – mama; Nanay meme -1. grudi, soski, vymya; 2) grudnoe moloko. Manichjur. meme, memene, meme+ene – mati, kormilisa, mamka; meme +ama – otes 1) muj kormilisy; 2) perenosn. kormiyles. Yakut. mәmә – soska, rojok (dlya kormleniya rebenka molokom).    

«Biz, tatarlar!..»

Shynghyz han men onyng halqy jayly zertteushiler jaulanghan Szini jerin (Soltýstik Qytay) basqarugha qoyylghan Múqaliyding ordasynda 1220-1221 jyldary  bolghan Ontýstik Sun elshisi Chjao Hunnyng «Men-da bey-lu» shygharmasymen tanys bolugha tiyis. Ol: «Ya, Hun, lichno zamechal, kak ih vremenno zameshaishiy imperatora go-van Mo-hou kajdyy raz sam nazyval sebya “my, tatary”; vse ih sanovniky y komanduyshie [takje] nazyvaly sebya “my, da-da jeni”(«biz, tatar adamdar» H.Q-A.). Ony daje ne znayt, yavlyaytsya ly ony mongolamiy (men gu) y chto eto za nazvaniye» – dep jazghan. Sonday-aq: «Plemena [tatar] proishodyat ot osobogo roda  sha-to. IYh  iymeiytsya try roda: chernye, belye y dikiye. Nyneshniy imperator Chingiys, a takje vse (ego] polkovodsy, ministry  y sanovniky yavlyaytsya chernymy tataramiy» – deydi.

(P. Pelio: “...kitaysy v nachale XIII v. chasto nazyvaly nastoyashih mongolov, mongolov Chingiys-hana, hey-da „chernye tatary", a ongutov oboznachaly iymenem bay-da ily bay da-da „belye tatary" – deydi. Onghyttar qazirgi qazaq ruy Uaq dep sanalady. Endeshe tatarlardyng aghy da, qarasy da týrk rulary).

Chjao Hunnyng jazghanynan bayqalatyny:

 – ruy jalayyr Múqaly (jәne onyng nókerleri) ózderin «biz tatarlar» deui – «tatar» ol kezde (key jaghdayda qazir de) naqty bir taypanyng ghana emes, shyghys týrk rularynyng birlestigining atauy ekenin kórsetedi. («Jamy at-tauariyh»: «Drugie turkskie rody, pry vsem razlichiy ih razryadov y nazvaniy, staly izvestny pod ih iymenem y vse nazyvalisi tataramiy» (I t. 2 kit.102 b.). Biz kitabymyzda ortaq «tatar» atauy II ghasyrda, siunnu (hunnu) memleketi ydyrap, kóptegen shyghys týrk rulary sәnbiylermen birlesken kezden payda boldy dep shamaladyq);

 – jalayyr Múqaly jәne kýlli shyghys týrkterining 1206 jyldan «monghol» ataluy búnyng da jeke taypanyng emes, birlestik (memleket) atauy ekenin kórsetedi. Chjao Hunnyn: «Ony daje ne znayt, yavlyaytsya ly ony mongolamiy (men gu) y chto eto za nazvaniye» – deui Shynghyz han halqynyng әli jana ataugha ýirenbegenin, KSRO tarqaghannan song birazgha deyin TMD atauyna ýirene almaghan bizding kýidi keshkenin angharamyz

– eger Shynghyz han halqy «Tan tarihtarynda» 945 jyly jazylghan menvu bolsa  Múqaly ordasyndaghylar búl ataudy 1220 jyldary jaqsy bilgen bolar edi, ózderin «tatarmyz» demes edi. «Monghol» (mengu el) atauyn bilmeu sebebi onyng juyrda, 1206 jylghy qúryltayda qabyldanuynan (Ly Sini-chuani «Sza-sziy» kitabynda: “Kogda mongoly (men-jeni) vtorglisi v gosudarstvo Szini, [oni] nazvaly sebya Velikim mongoliskim gosudarstvom (Da men-gu go). Poetomu pogranichnye chinovniky prozvaly ih Mongoliey (Men-gu)” – deui jana ataudyng kórshi elderge 1211 jyldan bastap qana belgili bola bastaghanyn bildirtedi);

Qoryta aitsaq, Tan memleketi, t.b. qytay tarihnamalaryndaghy «menu» – ózendik shiveyler, býgingi túnghystyng ulich, nanay taypalarynyng ata-babalary. Olardyng taypalyq atauynyng 1206 jyly shyghys týrkteri qúrghan «Eke Mengu el» (qytaysha «Da men gu go», qazirgi tilimizben Úly Mәngi el) memleketining de, halqynyng da atauyna esh qatysy joq. (Go – qytay tilinde «el», «memleket» sózi, orystyng «(go)sudarstvo» sózi osydan).

«Monghol» emes, «Mәngi el» eken                                                   

 «Ghasyrlargha jalghasqan jansaqtyq» kitabynda jazghan osy tújyrymyma key zertteushilerden «Mәngi el» atauy búryn da aitylghan» degen pikir estiymin. Iya, L.Gumiylevtin, tatar zertteushisi R.Bezertinovtyng kitabynan «Týrk qaghanatynyng atauy «Vechnyy eli» bolypty» degenin, ony Q.Salgharaúly «Mәngi el» dep audaryp «Úly qaghanat» kitabynda: «Týrkterding 552 jyly jyujәndardy talqandap, ózderining memleketin «Mәngi el»  ataghany barshagha ayan» (166-b.) – dep jazghanyn oqyghanmyn.

Osy zertteushiler «Týrkter óz qaghanatyn «Vechnyy eli» («Mәngi el») ataghan» dep qay derekke sýienip jazyp jýr eken?» dep izdep, Kóltegin «kishi jazuynyn» 8-jolynda: «Ótýken iysh olýrsar bengý el túta olyrtachysyn»  degen sóilemdi kórgenmin.  «Bengu el» sózin orys shyghystanushylary «vechnyy plemennoy soyz» (S.Malov), ««vechnyya plemena obitaishiya» (V.Radlov, P.Melioranskiy), qazaq zertteushileri Q.Sartqoja, M.Joldasbekov, Gh.Aydarov, M.Múhitdenov, «mәngi el», A.Amanjolov «vechnoe gosudarstvo» – dep audarghan eken. Kóne týrk jazba eskertkishterindegi mәtindermen tanysa kele «mәngi el» Týrk qaghanattarynyng atauy bolypty degen naqty derek tabylmaghanymen, mәngi el qúru shyghys týrkterining armany, iydeyasy bolghandyghy anyqtaldy.

Hara Davan kitabynda Shynghyz hannyng is-әreketterin «oznachalo namerenie vosstanoviti drevnuu mongolo-turkskuu imperii HI veka» deui maghan: «1206 jylghy  qúryltaygha qatysqan Jalayyr, Qiyat, Kereyit, Nayman, Qyrghyz, Oirat, t.b. týrk taypalary ózderin VI-VIII ghasyrlardaghy Týrk qaghanatynyng múrageri sanaghandyqtan babalarynyng mәngi el qúrmaq iydeyasyn jana birlestigining (memleket) aty retinde qayta janghyrtqan bolar?» – degen oy keldi. («Mәngi» sózi «bengu» (bәngi) týrinde Kóltegin «kishi jazuynda» birneshe ret kezdesedi: 12-jol: «Búny kórýn-biling bengu tash toqyttym», 13-jol: «Erig yerte bengý tash toqyttym» (Erulegen jerde mәngi tas túrghyzdyrttym). 1069 jyly jazylghan Jýsip Balasaghúnnyng «Qútty bilik» shygharmasynda:  «eraz qot tilek  arzu mengu  tile», – degen sóilem bar).

Búryn-sondy aitylghan – monghol etnosyn túnghystyng mengu, menvu taypasyna telu, sóz maghynasyn jujan memleketin qúrghan Shelunining (402-410 jj.) atasy sanalatyn soltýstik Vey elining Muguluy degen adamnyng aty deu, Rashid ad-Diyn  «Jami` at-Tauarihta» (1310 j.): «Slovo je mongol sperva zvuchalo «mungol», to-esti «bessilinyi» y «prostodushnyi», Ábilghazy «Týrk shejiresinde» (1663 j.): «Múnghúl»  sózi «mún» jәne «ol» degen sózderden shyqqan. «Múnnyn» maghynasy qayghy ekenin barsha týrk biledi, – deui, T.Ábenayúly  kitabynda:  «Man» – týrk tilderinde jýru, jylju maghynasyn bildiredi. Oghan «qúl» sózi jalghanyp «manghúl» atauy shyqqan», – deui, Sanan Sheshenge sýiengen akademik G.Shmidtin: «Mong» znachit «nepokornyi, neustrashimyi», dep «mónku» sózinen shygharuy, D.Banzarovtyng múny teris dep: «Ono razlagaetsya na mon-gol, «reka Mon», – deui, Q.Daniyarov, Á.Tarazi, E.Qúrmanbaev, t.b. «myng qol», bashqúrt akademiygi Kuziyev pen Ó.Jolymbetovtin: «Monghol» etnoniymining shyghu tegi «myng qol» emes, «myng qúl» sózine baylanysty» deui, Q.Salgharaúlynyng «myng qúl» ya «múndy qúl» degen pikirleri kónlime qonbaghan.

Sondyqtan, mening sanama Tәnirining salghany  – júrttyng san-saqqa jýgirtip jýrgen «monghol» atauyn Kóltegin eskertkishindegi «bengu el» (mәngi el) sózimen salystyrdym. Ári qaray zertteu barysynda Shynghyz han zamanynda «monghol» etnostyng atauy bolmaghan, búl – shyghys týrkteri 1206 jyly qúrghan memleketting atau degen tújyrymgha kelgenmin.

Qazaq rularyn «monghol»,  «túnghys» atatqyzyp qoyamyz ba?!                                

Qazaq elin qúrghan rulardyng kópshiligining HIII-HIV-ghasyrlargha deyingi tarihy Altay tauynyng arghy jaghynda ótkendikten Qiyr Shyghys elderining tarihy da nazardan tys qalmauy kerek. Sondyqtan neshe jyldan beri men «Batysty Shyghysym etudi» azaytyp, Shyghysty shyghysyma ainaldyrghanmyn. 1125 jyly Qidan memleketin joyyp qazirgi Qytaydyng soltýstigin alghan, ile Ontýstik Sun elimen soghys bastaghan Szini (Altyn) imperiyasyna soltýstikten shabuyldaghan, tipti  salyq tólettirgen menu taypasynyng kýshengi qay jyldary bolghany, olardy basqaryp, ózin «avgusteyshiy imperator» dep jariyalaghan ózen túnghysy kim ekenin anyqtamaq boldym.

Qytay qújattarynan kezdesetin shiyveylik menu atauyn týgeldey derlik orys audarmashylary «mongol» dep búrmalap jazatynyn kórgen son: «Shirkin, qytay tilin bilip,  týpnúsqadan oqysa ghoy!» – degenmin. Sóitsek, ol elde de biyliktegi әulet auysqan sayyn, kelesisi komissiya qúryp, býkil ótkendegi tarihy jazbalardy redaksiyalaydy eken. 135 taraudan túratyn «Szini tarihy» Qytaydy Shynghyzhan әuletinin  songhy qaghany Toghan Temir biylegen 1344 jyly jazylypty. Alayda ony 1634 jyly Qytaydy ekinshi ret jaulap «manichjur» atanghan Sin әuleti kezinde arnayy komissiya antichjurchjendik tústaryn alyp tastap 1644 jyly qayta shygharypty. Orysshagha G.M.Rozov (1808-1856) audarghan «Anichun gurun» (Istoriya Zolotoy imperii) sol manichjur núsqasy eken. Týzep-kýzelgen ony týpnúsqada oqyghannan da payda joq eken. Búl turaly týsindirmede «chetko naselennoe na voshvalenie deyaniy predkov - chjurchjeney, a takje ih vojdey y na "utverjdenie velichiya manichjurskogo naroda" – delinipti. Sondaqtan manjúr núsqasynan szinidikterge qarsy ózen túnghystarynyng soghysyn kezdestirmedik.

Szini imperiyasy turaly ózge de birqatar zertteulerde ózen taypalarymen soghys  jayy aitylmaghan. Soghystyng bolghan mezgili turaly Ontýstik Sun (qytay) tarihshylary Ly Sini-chuani «Sza-sziy» enbeginde: «S nachala [godov pravleniya] Shao-sin (1131-1162) ony nachaly myatejiy», al Huan Chjen: «Vo vremena sziniskogo Lyana (1150-1161) [ono] vmeste s tataramy prichinyalo zlo na granisah» –delingen.

«Izvestiya o narodah nijnego Amura y Sahalina v istoricheskih dokumentah XIII-XIV vv.» kitabyna Kirispe maqalasynda O.i.Dedyahiyn: «Severo-vostochnymy pogranichnymy sosedyamy chjurchjeniskoy imperiy yavlyalisi plemena udegay iy szilimiy, projivavshie na Nijnem Amure y Sahaliyne. Poslednie neredko otojdestvlyaitsya s predkamy udegeysev y nivhov. V kakoy stepeny zavisimosty nahodilisi ony ot szinisev, iz istochnikov, opublikovannyh v nashey strane, pochty nichego ne izvestno, za isklucheniyem togo, chto plemena udegay v XII v., po menishey mere, dvajdy podnimaly myatej y protiv nih v nachale ery pravleniya Tyani-huy (1123-1134 gg.) posylalasi karatelinaya ekspedisiya imperatorskoy gvardii, spustivshayasya na sudah vniz po techenii r. Hunitunszyan (t. e. nijnemu techenii rek Sungary y Amur), – depti.

M.Vorobievting «Chjurchjeny y gosudarstvo Szini» kitabynda (Moskva. 1975. 117 b.)  Szini imperiyasynyng 1141 jyly Ontýstik Sun memleketimen kelisim jasau sebebi  jayyn: «Vajnym obstoyatelistvom, sredy prochih sklonivshim chjurchjeney k zakluchenii mira, okazalosi obostrenie situasiy na severnyh granisah imperii. Zdesi jily mnogochislennye y po svoemu nravu eshe bolee voinstvennye, nejely chjurchjeni, plemena mengu (mongoly). Nekogda chjurchjeny y mengu byly soyznikamy v boribe s kidanyami, no s padeniyem Lyao mejdu nimy nametilosi sopernichestvo. Mengu postoyanno vtorgalisi v severnye predely Manichjurii, y ny sepi ukrepleniy na graniyse, ny posylka podarkov ne slujily dostatochnoy garantiey bezopasnosty granisy. Nakones, v 1136 g. Szini poslala v ety kraya bolishuy voennuy ekspedisii, kotoraya voevala dolgo y uporno, no v rezulitate soprotivleniya mengu y nedostatka pripasov byla vynujdena vernutisya. Na obratnom puty v 1139 g. ona byla razbita. V etom je godu k mengu  so svoimy soratnikamy bejal syn kaznennogo chjurchjenskogo velimojy Dalaya, y eto eshe bolishe usililo pozisiy mengu. Chjurchjeny posylaly na sever 80-tysyachnuy armii pod komandovaniyem izvestnogo polkovodsa Uchju. Odnako dobitisya bolishih uspehov on ne smog, y cherez neskoliko let – v 1147 g. byl zakluchen miyr. Posle etogo vojdi mengu provozglasil sebya imperatorom y daje vzyal sobstvennyy deviz godov pravleniya, pravda prosushestvovavshiy vsego odin god. Nesmotrya na zakluchenie mira, stolknoveniya prodoljalisi eshe neskoliko let, no zatem svedeniya o nih prekrashaitsya»,–dep jazady,  «Tan tarihtaryndaghy» menu, menvu  ataularyn «mengu» dep ózgertip jәne búl ataudy «mongoly» – dep týsindirip. Al kitaptyng osy soghys kezindegi Szini imperiyasynyng ekonomikasy jayyndaghy tarauynda tipten «mongol» deuge kóshedi: «V 1146 g. vo vremya mongoliskoy ekspedisiy v Szini sushestvovalo try vida armeyskogo dovolistviya: garnizonnoe, polevoe, boevoe». (Rozov audarghan «Szini tarihynyn» 1139 jyl oqighalarynda Dalani degen szinidik bas qolbasshynyng Sun memleketining jansyzy bolghandyqtan óltirilgeni aitylady. Dalanining balasy menu jerine osy kezde qashqan synayly).

Osy mysaldardan orys zertteushileri men audarmashylarynyng Shynghyz han qúrghan memleketting «Mengu el» atauyn qalaysha búrmalap «mongol» degen etnos atauyna ainaldyrghanyn kóremiz. M.Vorobiev kitabynyng 328-332  betterindegi – túnghys menu taypasy men Shynghyz  han halqynyng tarihyn aralastyrghan qoyyrtpaqty týsinu mýlde mýmkin emes. Álginde ghana szinidikterding soltýstigindegi halyqty «mengu (mongoly), mongoly» – dey túra, endi batysyndaghy halyq turaly da: «Sobstvenno mongoliskaya gruppa plemen, stavshaya yadrom budushego obediyneniya, vo vtoroy poloviyne HII v. objivala basseyny rek Orhon y Kerulen; djalairy jily v doliyne r.Onon, taychjiuty – v dolinh rek Onon y Selenga, kereity – v dolinah rek Orhon y Tola, naymany – mejdu Hangayskim y Altayskim hrebtami, tatary – u ozer Buiyr-Nur, merktiy – v basseyne r. Selengiy» – dep Qychanovtan silteme keltiredi. Búl «mongol» degeni týrk taypalary ekenin әr qazaq biledi. Biraq Vorobiev bylay dep jalghastyrady: «Nashe rassmotrenie my nachnem s mengusy (manguszy, mengu, mokoshi) to-esti s mongolov. «Da szini go chjiy» soobshaet fantasticheskie svedeniya o narode manguszy, nadelyaya poslednih rostom v vosemi futov, sposobnostiu viydeti za neskoliko desyatkov ly daje melkie predmety, obiyasnyaya eto svoystvo tem, chto ony ne ely goryachego, a pitalisi odnim syrym oleniim myasom. V period ustanovleniya dinastiy szinisy verbovaly u mengusy soldat, no narushily usloviya oplaty».  «Mengusy (manguszy, mengu, mokoshiy)» ataularyna: «Posledniy etnonim upotreblen v «Szini shiy» vmesto mengu ily menu, veroyatno, dlya maskirovky nepriyatnyh dlya mongolov faktov ih proshlogo, vchastnosty podchiyneniya Szini na zare ih istoriiy» – dep Chan Hok-lam enbegine silteme jasaydy. Mine, osylaysha Jalayyr, Kerey, Nayman, Merkit, Tatar siyaqty týrk taypalary mengusy (manguszy, mengu, mokoshi) atalyp shygha keledi!

M.Vorobiev әri qaray: «Okolo 1135 g. vojdi mongolov Habul-han (predok Chingisa) prisutstvoval na koronasiy Siy-szuna y v chesti ego byl ustroen piyr. Boyasi usiyleniya Habul-hana sziniskiy imperator poruchil svoim  ludyam shvatiti vojdya na obratnom puti, no ony pogibly v shvatke. Etot epizod povlek za soboy ubiystvo v 1137 g. sziniskih poslov y neudachnuy ekspedisii protiv mongolov», – dep, zertteushi Toyamaagha silteme jasaydy. Odan keyingi: «Hutula-han, syn Habul-hana, razgromil sziniskogo vojdya y vernulsya s bogatoy dobychey» – degen sóilem Shynghyz han tuystary jayynda, al asty syzylghan sóilem jәne «Mir byl zakluchen lishi v 1147 g. yavno v polizu mongolov: byla ustanovlena novaya granisa mejdu dvumya narodami, 27 chjurchjeniskih krepostey k severu ot etoy granisy peredavalisi mengu, chjurchjeny snabjaly ih ejegodno baranami, korovamy y hlebom.Chjurchjeny mogly kontorolirovati v etih mestah lishi gornye prohody, no eto ne prepyatstvovalo mengu sovershati nabegy na sziniskie zemli. Vo vremya etih nabegov chjurchjeny otkupalisi rabami, dragosennostyamy y tkanyami. Pozdnee mongoly staly zahvatyvati v plen kidanskih y kitayskih jenshin y vstupati s nimy v brak», – degeni tútastay túnghystar turaly.

Osylaysha M.Vorobiev chjurchjenderding soltýstigindegi túnghys menu (menvu) taypasyn, batysyndaghy, keleshekte, 1206 jyly ghana «Mengu el» alatyn týrk taypalarymen әbden shatastyryp bitken. Sóite túra M.Vorobiev ózi: «Interesno, chto istochniky HII v. ne schitaly mengu  (dúrysy: menu, menvu) rodichamy mongolov. Ony ukazyvali, chto menu nahodyatsya na vostoke, a mongoly – na zapade y ih razdelyait neskoliko tysyach liy», – deydi. Shynymen de; «Tan tarihtarynda»: «Shiveysy...  na yuge granichat s kidanyamiy», «Kidaniy jivut k yugu ot r. Huanshuy. Na vostoke ony granichat s Gaoli, ...na severe –do zemeli shiveysev» – dese, Chjao Hun: «Zemli, na kotoryh vpervye vozvysilisi tatary  raspolojeny k severo-zapadu ot (zemeli) kidaney», – degen.

Ly Sini-chuani «Sza-sziy» kitabynda: «V period prosvetaniya gosudarstva Szini byly sozdany severo-vostochnoe verbovochno-karatelinoe upravleniye dlya oborony ot mongolov (týpnúsqada men-u) y Korey y yugo-zapadnoe verbovochno-karatelyyue upravlenie dlya kontrolya nad territoriey tatar y Sy Sya (tanghút)», – delingen. Huan Chen  menu taypasy turaly: «Sushestvovalo eshe kakoe-to mongoliskoe gosudarstvo. Ono nahodilosi k severo-vostoku ot chjurchjeney. Vo vremena sziniskogo Lyana [ono] vmeste s tataramy prichinyalo zlo na granisah», – deui de búlardyng eki týrli halyq ekenin, Szini imperiyasyna eki tústan shabuyldaghanyn kórsetedi. (1739 jyly jazylghan «Min tarihyndaghy»: ««Oyraty – mongoliskoe plemya y nahodyatsya k zapadu ot tatar» – sóilemi: «Tataramy v minskih istochnikah nazyvalisi vostochnye mongoly» – dep týsindirilgen).

 «Shýrshittermen soghysqan Amur, Ussuriydegi balyqshy menu halqy qalaysha Ortalyq Aziyagha kóship kelip monghol-tatar bolyp, jarty ghasyr ótpesten malshylyqpen ainalysatyn dala halqyna ainalyp ketken?» – degen súraqtargha aitarymyz –  ol zamanda eki halyq ta óz oryndarynda bolghanyna dәlelder jeterlik. Mysaly, 1135 jyly  batysyndaghy «monghol» Qabyl han szinidikterge toygha barghan kezde, olar  soltýstigindegi «men-u»-larmen soghysyp jatqan. Menu (nanay, ulich), t.b. túnghystar búl ólkege kóshse, ol  keyinnen, 1636 jyldary chjýrchjenderding «manjúr» atanyp Qytaydy ekinshi ret jaulaghan kezde bolghan jaghday. Qazirgi Mongholiya halqynyng tilin týsinbeytinimiz sodan.

Sonymen, qolymyzgha týsken eshbir qújattan ózin «imperator» dep jariyalaghan Men-u halqynyng basshysynyng esimi kezdespedi. Al M.Vorobiev aitqan «1135 jyly Szini imperatorynda qonaqta bolghan Qabyl hannyng menu  túnghysy emes, ruy Qiyat Shynghyz hannyng atasy ekeni belgili. Rashid ad-Din «Jamy at-Taurihynda» Qabyl hannyng sol toyda biylep jýrip Szini imperatorynyng saqalyn tartyp oinaghany, sol ýshin artynan qughynshy jiberilip, olardy Qabyl hannyng әielderi, kelinderi, ýy qyzmetshileri sabap óltirgeni keninen bayandalghan. Osy oqighadan song kóp úzamay Qabyl hannyng aurudan qaytys boluy da onyng ózin «imperator» dep jariyalamaghanyn bildiredi.

O.i.Dedyahin maqalasynda: «Stoit ly udivlyatisya tomu, chto posle damanskih sobytiy G.V. Melihov v svoey spesialinoy rabote po severo-vostoku Mongoliskoy imperiy upotrebit slovo “Amur” lishi odnajdy, v skobkah, a v fundamentalinoy (i, pojaluy, odnoy iz luchshih v rossiyskoy oriyentalistiyke) monografiy M.V. Vorobieva  zagadochnym obrazom ischeznut daje upominaniya o pogranichnyh sosedyah imperiy Szini na severo-vostoke (letopisnyh plemenah sziylemy y udigay) davno vsem izvestnyh», – deui, otaryndaghy últtardyng tarihyn, batyrlarynyng atyn úmyttyru mәselesinde KSRO men Qytay ýkimetining senzuralary birdey «qyraghy» bolghanyn kórsetedi. Menu kósemining atyn ataugha da, bizding Kenesarygha siyaqty, «tabu» salynghany bayqalady.             

Akademik V.P.Vasiliev monghol sózining maghynasy jayynda: «Mongoly dochingisovskoy epohy nichego obshego ne iymely s temy mongolami, nazvanie kotoryh vstrechaetsya v kitayskih istochnikah v razlichnyh transkripsiyah, y transkripsiya men-gu, otlichnaya ot vseh prejnih y upotreblyavshayasya v otnosheniy mongolov Chingiys-hana, oznachaet v bukvalinom perevode “poluchivshiy drevnee” («mәngi». H.Q-T) y yavlyaetsya toliko nazvaniyem dinastiy Chingiys-hana, kotoroe bylo prinyato poslednim v podrajanie kitayskim imperatoram», (V.P. Vasiliev, «Istoriya y drevnostiy», 159-161-b.) – degenin kitabymda jazghan edim. Sәl anyqtap aitayyn – «Tan tarihtarynda» da, ózge qytaysha qújattarda da ózen halqy «menu», «menvu» delingen, al Shynghyz han memleketi, halqy «Da Men gu go» (Úly Mengu el) dep jazylghan. Ekeuin shatastyrmalyq.

1905 jyly Resey imperiyasynyng Dumasyna qazaq halqynyng da ókilderi kirmek bolghanda Markov degen senator: «Búlar Shynghyz hannyn, Temirlannyng túqymdary, abay boluymyz kerek!» degen eken. Bóten elder bayaghydan bilip otyrghan shyndyqty  qazaqtardyng ózi moyyndaghysy kelmey, ruy Qiyat Shynghyz handy «monghol» dep ytyrynuda. Al shetel zertteushilerine salsaq qazaq rularyn (Jalayyr, Nayman, Kerey, t.b.) «monghol» degenimen qoymay, endi túnghys (donyz) taypasy etip shygharghanyn kórip otyrmyz.

«Óli riza bolmay, tiri bayymaydy», – dep as bergenimizben, ata-babalarymyzdyng aruaghyn riza qyludaghy eng ýlken sauap is – olardyng tarihta atqarghan enbekterin nasihattau, ózgelerge iyemdengizbeu bolsa kerek. Ózge elding baqay-esep tarihshylaryna renju bekershilik.Tarihymyzdaghy aq-qarany әueli ózimiz moyyndauymyz qajet. Endeshe mening osy taqyryptaghy pikirlerim jazylghan «Ghasyrlargha jalghasqan jansaqtyq» jәne «Russkiy yazyk drevneturkskiy?» atty kitaptarymdy (ekeuin de 2013-2014 jj. QR Ghylym akademiyasyna, QR Tarih institutyna, QR Preziydentine bergenmin) tiyisti ghylym mekemeleri talqygha salyp, dúrys ya búrys ekenin anyqtap, oqulyqtargha engizer uaqyt jetti. Óitkeni ata-babalarymyzdyng úly isterining shyndyghyn bilu halqymyzdyng býginine de, keleshegine de kerek manyzdy mәsele.

Hasen Qoja-Týrk

Abai.kz