Qazaq aqsaqaly, júrt basshysy, patshadan súrandar «bizge dumagha deputattar ber» dep. Biz әr uezge qazaqqa habar qylyp edik, júrt bolyp jabyla, qaptay súray almady.

18 fevralida 1905 jyly patsha ishki ministr Bulyginge jarlyq qyldy: «Múnan bylay júrtymnyng jaqsysymen aqyldasyp zakon shygharamyn, osy júrt jaqsysyn ne jolmen saylaytyn jol jasa», – dep. 

Osy patsha hatyn reskripit deydi. Múny ornyna keltiremin dep ishki ministr Bulygin dumagha deputattar saylaytyn jol jasady. Múny «Utverjdeniya gosudarstvennoy dumy» deydi. Osy Bulygin jazghan jol «6 avgust» joly atandy, múny jariya qylyp shygharghan patsha maniyfesti 6 avgusta shyqqandyqtan. 

Jazdy kýni 1905 jyly Bulygin Stepnoy general-gubernatorgha hat jazyp súrady: «Biz múnda dumagha júrt jaqsysyn saylap jiberetin jol jasap jatyrmyz. Qazaq júrtyn anayy, kóshpeli, ton astynda múzy erimeytin, múhit qabaghynda it jegip jýrgen samoed, leopardpen birdey dep, deputat saylauynan tysqary qylayyq dep túrmyz, siz qazaqty biylep otyrsyz, bizding búl aqyldy qalay kóresiz», – deydi. Ol kezde general-gubernator Suhotin edi. Búl Ombydaghy mekeme bastyghy orystaryn jiyp alyp, «osy qazaq júrtyn dumadan tysqary qylamyn» degen Bulygin sózi aljyghandyq, adasqandyq», – deydi. «Qazaq júrty isker, sheshen, ózi on oblysta, sany bes million, qazaq óz jayyn ózi dumada bayan qylatyn jóni bar, qazaqtan dumada deputat bolmasa, bes million júrt maqsúdy jetim-jesir qalady», – deydi. «Qazaqqa deputat bermese, búl әdildikten tysqary bolady, patsha reskriptine qarsy bolady», – deydi. 

Endi Suhotin pikirine kelsek, «Ras, qazaq samoed, leopard emes, búlardyng arasy jer men kókting arasynday, qazaqty búlarmen ottas, oshaqtas qylamyn degen Bulygin sózi әsheyin amalsyz sebep, qazaq júrtyna deputat bermeymiz degen pikir dúrys, bizding patshanyng qol astyndaghy júrttyng eki bólimi orys, qalghan bir bólimi polyak, evrey, tatar, qazaq hәm ózge uaq júrttar. Bizding eng bolmasa jarymy saylaghan deputtar júrttyng bәrin qúrdas qylmaq bolady, búlargha tәmәm orys emes, júrt saylaghan deputattar qosyldy. Óstip dumada biz orys azda qalamyz. Osyghan qaraghanda Bulygin sózi dúrys, orys paydasy. Qazaq aqylsyz, mylqau bolsa, múnyng deputaty jau jaqqa shyqqanymen zarary az. Qazaq aqyldy, sheshen bolsa, búl qazaqty Dumadan tysqary qylu kerek», – dedi Suhotin jandaral. 

1905 jyly jaz Bulygin hәm Suhotindi aitystyryp qoyyp qarap jatatyn uaqyt emes edi. Qarqaraly, Pavlodar qazaghy patshagha telegramm berdi. Qol astyndaghy júrtqa shygharghan jaqsylyghynnan bizding qazaqty tysqary tastama, bizding qazaq júrtyna deputat ber, Bulygiyn, Suhotin adasyp otyr dep. Búl qazaq telegramm berilgen uaqyt júrt sózi púl-qúndy uaqyt, qazaq júrty esepke alynyp túrghan uaqyt. Graf Vitte Semey oblysy, Pavlodar uezi, qanjyghaly Rahmet Áldebek balasyna patsha saghan tәniri jarylqasyn aitty degen telegramm beretin uaqyt. Bulygin hәm Suhotindi audaryp tastap, «6 avgust» jolynda qazaqtan deputat saylaytyn bolyp shyqty. 

Birinshi hәm ekinshi dumada Suhotin aitqany kelip, deputattyng kóbi orys patshalyghy panasyndaghy júrttyng bәrin qúrdas qylmaq boldy. Dumanyng búl pikirin bizding patshalyqty biylep túrghan orys dvoryany únatpady, býitip júrt qatargha kirse, tórt bólip júrtty qoyday aidap jýrgen baylar paydasynan qalatyn boldy. 

Qazaqqa deputat bermeymiz degende Suhotin betine orys últynyng paydasyn ústaushy edi. Eldi birinshi hәm ekinshi dumany kórgen song baylar mújyqtan da qútylmas boldy. 

Sebebi, búl eki dumada mújyqqa orys dvoryany jerinen jer bermek boldy. Ýshinshi duma deputaty saylanatyn jol jasaghanda mújyq deputatyn neshe qaytara búrynghadan azaytty. Orys patshalyghynyng panasyndaghy júrttyng әrbir jýzine seksen bes orys mújyghy bolady, qalghan on besting ishinde polyak, evrey, tatar, qazaq hәm uaq júrttar. Orystyng qalasynan «13 iini» zakonymen saylanghan adamdardyng mújyq deputaty onnan biri-aq, dumada mújyq deputtary qyryq-elu, tórt jýz qyryq eki deputat ishinde. Orystyng patshalyghyn arqalap asyrap otyrghan mújyqqa múny qylghanda az, bytyranqy, nadan qazaqty ne qylsyn? Dumadan shyghardy da tastady. 

17 oktyabridegi 1905 jyldaghy patsha maniyfestining 3 bóliminde jazylghan edi «endi múnan bylay eshbir zakon dumada dúrystalmay shyqpasyn» dep. «Qolaghash myqty bolsa, kiyiz qazaq jerge kiredi». Ýkimet orys dvoryany aitqany qylamyn dep patsha maniyfesine qosymsha «3 iini zakony» degen deputat saylaytyn jol shyghardy. 

Osy «3 iini zakonyn» duma partiyalary «tarqy kadet, trudovaya, rabochaya zakon emes, nekesiz tughan shala» dedi. 

1912 jyly qysty kýni Peterburgta jýrgen qazaq bolyp, kadetten bastap duma partiyasyna sender dumagha zakon jobasyn kirgizinder, bizding qazaqqa keler tórtinshi dumada deputat beretin dedi. 

«3 iini» zakonyn búzbay túryp biz qazaqqa deputat ber dep jobasyn kirgizsek, búl zakondy maqúldap qazaqqa da múnyng joq-jaraghyn shyghar degen bolady. Biz tura, aq joldan búrylamyz, «sizderding tileginizdi qylsaq» dep kadet Sibir deputattary bizge jauap qayyrdy. Ýkimet qazaqty anayy, nadan dep dumadan shygharyp otyr ghoy, qazaq «3 iini zakonine» kirem dep súramas, tony su bolyp bara ma, qazaq ózi ýkimetten súrasyn dep dumadaghy deputattar bizge aqyl aitty. 

Mine, biyl ýshinshi duma tarqap, tórtinshi duma saylanady, qazaq aqsaqaly, júrt basshysy patshadan súrandar «bizge dumagha deputattar ber» dep. Biz әr uezge qazaqqa habar qylyp edik, júrt bolyp jabyla, qaptay súray almady. Nysanadan shygharyp súraghan, Romanov toyy dep Aqtóbe, Oral qazaghynyng telegramy bolmasa. 

Qazaq siyaqty az, kesh júrt maqsaty bireuge ilesip jýrip bolady ghoy. Óz betimen qazaq jol asha almaydy ghoy. Graf Vitte Rahmet Áldebek balasyna patshanyng telegramyn bergender, bizding qazaq orystyng týzu jolda jýrgenderining otyna jylynyp edi ghoy. 

Jogharyda jazdym úzyn sóz, mynau aqyry ýshin. 24 iinide duma Oral, Torghay, Aqmola, Semey, Jetisu, Syrdariya, Samarqand, Ferghana oblysynyng ýsh jylgha ústaytyn aqshasyn qarady. Zakon qylyp shygharady. Osy qazaq oblysynyng smetasy qaralghan keneste qazaq paydasyn jýrgizemin degen deputattar qúlaghy joq sanyrau, tórtinshi dumany sәuleli qyldy. «Biz múnda Peterburgte otyryp qazaq júrtynyng hal-jayyn bilmeymiz, qazaq jerinen dumada deputat bolmaghany dumagha zakon jazghanda qiyn boldy. Endi múnan bylay qazaq jýrgen oblystardan dumagha deputat bolsyn», – dedi. 

Osynday duma tilegin dumagha polojeniyesi deydi. Ókimet dumanyng aitqanyn qylatyn bolsa, endi qazaq oblystan qalay qylyp deputat saylaytyn zakon jobasy ýkimet moynyna qaryz. Biraq bizding ýkimet óz maqsaty bolmasa, duma tilegin qylmaytyn rәsim qylghan. Dumagha qazaq júrty taghy deputat saylaytyn bolsa, búl júrt saylaghan deputattar jýirik, júrtqa ras qyzmet qylatyn bolsa, qazaq balasy birigip júmys qylghan jol ashylar edi. 

Qyr balasy. 

«Qazaq» gazeti,

№ 23, 1913 jyl. 

Samar qalasy

Abai.kz